Хоту дойдуга дьиэ тутуута сыаналаах

Үрдүк таһымҥа хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү туһунан кэпсэттилэр

Федерация Сэбиэтин кэмитиэтин көһө сылдьар мунньаҕын чэрчитинэн “Киһи олороругар сөбө суох дьиэлэри аҕыйатыы” федеральнай бырайыагы Саха Өрөспүүбүлүкэтин холобуругар олоххо киллэрии боппуруостарын көрдүлэр. Санатар буоллахха, бэс ыйын 14 күнүгэр Дьокуускайга РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерация Сэбиэтин, Федерация Сэбиэтин иһинэн Арктика уонна Антарктика сэбиэтин чилиэннэрэ кыттыылаах мунньахтар буолбуттара.

Мунньахха Федерация Сэбиэтин (салгыы ФС) олохтоох салайыныыга, регионнааҕы бэлиитикэҕэ, федеративнай тутулга уонна Хоту сир дьыалаларыгар кэмитиэтин чилиэннэрэ кытыннылар уонна хаарбах, саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүү бырагырааматын тула кэпсэттилэр. Мунньаҕы ФС олохтоох салайыныыга, регионнааҕы бэлиитикэҕэ, федеративнай тутулга уонна Хоту сир дьыалаларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Олег Мельниченко салайан ыытта.

Мунньах саҕаланыан иннинэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин тутууга миниистирэ Павел Аргуновтан суруналыыстар ханнык боппуруостарынан киин былаас бэрэстэбиитэллэрин болҕомтолорун тардар былааннаахтарын туһунан ыйыппыттарыгар, кини: “Арктика зонатыгар эбии оройуоннары киллэрдилэр, онон Арктика оройуоннарыгар хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү чэрчитинэн үлэ улаатар. Ол инниттэн түөрт боппуруоһу туруорсабыт. Бастакытынан, хотугу улуустарга хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын олоххо киллэрии болдьоҕун уһатарга, тоҕо диэтэххэ, тутуу матырыйаалын тиэйэн илдьии үгүс бириэмэни ирдиир. Иккиһинэн, РФ бигэргэппит биир кв. миэтэрэ иэн сыаната биһиги региоммутугар барсыбат, аҥардас матырыйаал сыаната, тиэйэн аҕалыы бу суума аҥаарын ылар, сорох ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннарга олох да үс төгүл улахан буолар. Онон өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан эбии үбүлүүбүт. Билиҥҥи сабаҕалааһынынан 5 сыл устата 28 млрд солк. эбии үбү булуохтаахпыт. Онон иэн кв. миэтэрэтин сыанатын зонанан көрөн бигэргэтэллэригэр этиилээхпит. Үһүс боппуруоспут – саамай кыра иэнинэн 28 кв. миэтэрэни ылынарга. Биһиэхэ дьон көһөрүллүөхтээх кыра иэннээх хостор элбэхтэр. Бырагыраама ирдэбилинэн 28 кв. м иэнтэн кыра кыбартыыраны тутуо суохтаахпыт. Ол эрэн, РФ-тан кэлэр үп олохтоохторо көһөрүллэр дьиэ иэнинэн эрэ үбүлэнэр, ол эбэтэр 12 кв. иэннээх хос буоллаҕына бу эрэ иэни үбүлүүр, ордугун эмиэ өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан уйунарга күһэллэбит”, — диэн миниистир билиһиннэрдэ.
Олег Мельниченко мунньаҕы аһарыгар Уһук Хоту сиртэн дьон көһүүтүн аҕыйатар, демографическай балаһыанньаны тупсарар сорук турар, ол инниттэн дьон олорор усулуобуйатын тупсарыахтаахпыт диэн бэлиэтээтэ.
Санатар буоллахха, хаарбах дьиэттэн көһөрүү туһунан федеральнай бырайыагынан 507 млрд солк. көрүллэр уонна 530 тыһ. дьону көһөрүү былааннанар. Арктика зонатыгар киирэр регионнарга 2019 сылтан 2024 сылга диэри 140 тыһ. киһини көһөрөр сорук турар.
Олег Мельниченко дьону хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү саҥа мэхэньиисимин туһунан сокуон барылын Федерация Сэбиэтигэр көрүөхтээхтэрин туһунан иһитиннэрдэ.

Санатар буоллахха, хаарбах дьиэттэн көһөрүү туһунан федеральнай бырайыагынан 507 млрд солк. көрүллэр уонна 530 тыһ. дьону көһөрүү былааннанар. Арктика зонатыгар киирэр регионнарга 2019 сылтан 2024 сылга диэри 140 тыһ. киһини көһөрөр сорук турар.

Кини тоҕо чуолаан Саха сирин холобуругар бырайыак олоххо киириитин боппуруостарын көрөргө былааннаммыттарын туһунан эттэ: “Регион ураты олохтоох-дьаһахтаах, географията атын, суолун-ииһин тиһигэ уустук, таһаҕаһы тиэйии эмиэ. Ол иһин уопсай РФ үрдүнэн ылыллыбыт сыана сөп түбэспэт курдук”.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Федерация Сэбиэтин мунньаҕар дойду тутууга миниистирэ баарына, тутуу бигэргэммит сыаната уонна өрөспүүбүлүкэҕэ биир кв. миэтэрэ иэн сыаната улаханнык арыттаһарын туһунан боппуруоһу көтөҕө сылдьыбытын санатта. Бу боппуруос сөптөөхтүк быһаарыллыаҕар эрэллээҕин этэн туран, өрөс­пүүбүлүкэ парламена бырайыак олоххо киирэрин хонтуруолга ыларын туһунан иһитиннэрдэ.
Саха сирин килиимэтэ тыйы­һынан эргэрэн хаарбах туруктаммыт дьиэлэр олус элбэхтэрин СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов бэлиэтээтэ уонна уопсайа 1 мөл. 142 тыһ. кв. миэтэрэ иэннээх дьиэ хаарбаҕынан билиниллибитин, саҥа бырагырааманан 61 тыһ. киһи көһөрүллүөхтээҕин туһунан иһитиннэрдэ.

Мунньахха сүрүн дакылааты СӨ тутууга миниистирэ Павел Аргунов оҥордо.
2025 сыл балаҕан ыйыгар диэри 36 улууска, куоракка хаарбах дьиэ уопсай ахсааныттан 20% суох оҥорорго былааннанар. Ол — 61 тыһ. киһи олорор 3586 элбэх кыбартыыралаах дьиэ. Билиҥҥи бырагырааманан Саха сиригэр бу хайысхаҕа 93 млрд 483 мөл. солк. ирдэнэр, эбии 27 млрд солк. курдук үп тиийбэт.
Павел Аргунов мунньах буолуон иннинэ иһитиннэрбит боппуруостарын дакылаатыгар бэлиэтээтэ. Кини киинтэн ыраах сытарбытыттан, суол-иис уустугунан тутуу матырыйаалын тиэйэн аҕалыы ороскуоттааҕыттан Саха сиригэр дьиэ тутуутун сыаната үрдүгүн быһаарда. Арктика оройуоннарыгар федеральнай бырайыагы олоххо киллэрии болдьоҕун 2 сылтан 3 сылга диэри уһатар туһунан этии киллэрдэ.
РФ Уопсастыбаннай палаататын ДьУоКХ, тутууга уонна суолга хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ, “Уһук Хоту уонна полярнай эргимтэ иһинээҕи куораттар сойуустара” ассоциация президенэ Игорь Шпектор Саха сиригэр хаарбах дьиэлэртэн көһөрүү ураты болҕомтону ирдиирин туһунан эттэ. Кини тустаах хамыыһыйаны кытта Дьокуускай саахалланар туруктаах уонна хаарбах дьиэлэрин кэрийэн көрбүт. “Миниистир эппит сыыппаратыттан быдан элбэх хаарбах дьиэлэр бааллар дии саныыбын. Маны таһынан дойду үрдүнэн биир сыананы быһар сыыһа дии саныыбын. Саха сиригэр дьиэ иэнин кв. миэтэрэтин сыаната быдан үрдүк. Холобур, Курскайы уонна Дьокуускайы биир тэҥник тутан, үбү көрөр сыыһа”, — диэтэ.
Мунньахха РФ Уһук Илинин уонна Арктикатын сайыннарыыга миниистирин солбуйааччы Александр Крутиков, РФ ДьУоКХ уонна тутууга министиэристибэтин департаменын дириэктэрэ Михаил Гилев, ДьУоКХ реформалааһыҥҥа көмөлөһөр фонда генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Олег Рурин, Ил Түмэн инвестиция, бырамыысыланнас уонна экономика бэлиитикэтигэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Павел Ксенофонтов санааларын эттилэр.
Кэпсэтии хаарбах уонна саахалланар туруктаах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын саҥа мэхэньиисимин тула буолла. Араас этиилэр киирдилэр. Холобур, Олег Мельниченко хаарбах туруктаах дьиэ бас билиигэ буоллаҕына, саҥа кыбартыыраны бас билиигэ биэрбэккэ, арендаҕа биэриэххэ сөбүн туһунан эттэ, кини дьону кыбартыыранан буолбакка, дьоҥҥо куттала суох олорор усулуобуйаны судаарыстыба оҥоруохтаах диэн өйдөбүлгэ сигэннэ.
Игорь Шпектор саҥа дьиэни тута сатаабакка, “вторичнай” ырыынактан дьиэ атыылаһан, дьону дьиэлиэххэ сөбүн ыйда.
Норуот депутата Павел Ксенофонтов Саха сиригэр дьиэ иэнин кв. миэтэрэтэ үрдүк сыаналааҕын өссө төгүл санатан туран, өрөспүүбүлүкэ тутууга министиэристибэтэ оройуоннар ыраах сыталларын, суолларын-иистэрин, хамнастарын оройуоннааҕы коэффициенын учуоттаан уопсайа 11 сыананы бигэргэппитин иһитиннэрдэ. Павел Ксенофонтов федеральнай министиэристибэ бэрэстэбиитэллэрин бу докумуону көрөллөрүгэр көрдөстө.
Ол курдук мунньах түмүгэр кэккэ быһаарыылары ыллылар, РФ Бырабыыталыстыбатыгар этиилэри киллэрдилэр. Холобур, федеральнай бюджет барылын көрөллөрүгэр Арктика зонатыгар киирсэр регионнарга хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматынан субсидияны биэриини улаатыннарарга, биир кв. миэтэрэ дьиҥ сыанатын уонна “Киһи олороругар сөбө суох дьиэлэри аҕыйатыы” федеральнай бырайыагынан үбүлээһини биир тэҥник үллэрии боппуруостарын көрөр туһунан этии киирбит. РФ ДьУоКХ уонна тутууга министиэристибэтигэр туһаайан Саха Өрөспүүбүлүкэтэ федеральнай бырагырааманы олоххо киллэрэригэр — 2017 сылга диэри хаарбах уонна саахалланар туруктааҕынан билиниллибит дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ үбүлээһин кээмэйин улаатыннарар туһунан боппуруоһу көрөргө этии киллэрдилэр.

Сардаана КУЗЬМИНА