Миграннары кытта үлэни бэрээдэктиир уолдьаста

Кулун тутар ыйга буолан ааспыт легальнайа суох миграцияны утары миитин сүнньүнэн араас таһымнаах тэрээһиннэр буоллулар, быһаарыылар ылынылыннылар. Санатар буоллахха, Ил Түмэн уочараттаах VI пленарнай мунньаҕар легальнайа суох миграцияны уонна сокуоннайа суох бэйэ дьыалатын тэриниини хонтуруоллуур парламент иһинэн хамыыһыйа тэриллибитэ. Ол курдук, муус устар 10 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр миграция бэлиитикэтин олоххо киллэрии боппуруостарынан киэҥ ыҥырыылаах парламент истиилэрэ буоллулар. Мунньаҕы Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев салайан ыытта.

Ирдэбил кытаатар

Сүрүн иһитиннэриини СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Алексей Стручков оҥордо. Кини миграция боппуруоһа дойду үрдүнэн сытыытык турарын, онон сиэттэрэн 2019-2022 сылларга регионнарга миграция бэлиитикэтин туһунан концепцияны РФ президенэ бигэргэппитин иһитиннэрдэ. “Концепция соругунан дойдуга 2022 сылга диэри РФ таһыттан киириини аҕыйатыы, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун көрдөрүүтүгэр тас дойдуттан киирэн үлэлиир дьон ахсаанын аҕыйатыы, миграннары социальнай уонна культурнай олоххо сыһыарыы буолар. Биир дойдулаахтары көһөрөн олохсутууга РФ бырагырааматыгар Саха сирэ кыттыһан Киргизияттан, Казахстантан, Украинаттан, Арменияттан уопсайа 44 киһи бырагыраама кыттааччытын статуһун ылбыт”, —  диэн эттэ.

Алексей Стручков тас дойдуттан киирэн үлэлиир дьон ахсаанын аҕалла. 2018 сыл түмүгүнэн миграция управлениетын учуотугар 32,5  тыһ. киһи турбут, олортон 22,8 тыһ. киһи үлэлиир сыаллаах кэлбит. Манна диэн бэлиэтээтэххэ, РФ субъектарыгар омуктар визалаах уонна визата суох балаһыанньаҕа олоҕуран кэлиэхтэрин сөп. Чугас сытар дойдулар үгүстэрэ визата суох киирэллэр. Сокуонунан визалаах уонна визата суох дойдуттан (Азербайджан, Украина, Таджикистан, Узбекистан, Молдова) кэлбиттэр регион биэрбит квотатынан уонна РФ миграцияҕа управлениетын Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи уорганын көҥүлүнэн үлэлиир кыахтаахтар. Вице-премьер эппитинэн, миграннар боппуруостарыгар биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа сылын аайы омук дьонугар үлэлииллэригэр бэриллэр квота кээмэйин аҕыйатар. Өскөтүн 2015 сыллаахха 1145 квота бэриллибит  буоллаҕына, 2018 с. – 215 квота, 2019 сылга 178 эрэ квота бэриллибит. Оттон Евразиятааҕы экономическай сойууска киирсэр Армения, Казахстан, Белоруссия, Киргизия дойдуларын гражданнара РФ территориятыгар хантан да көҥүл ылбакка үлэҕэ киирэр бырааптаахтар, ол гынан баран үлэ дуогабарын түһэрсэллэрэ булгуччулаах.  Ол курдук, 2018 сыллаахха ыраах сытар тас дойдулартан (визалаах) 1513 киһи кэлбит, чугастааҕы тас дойдулартан (визата суох) 10623 киһи уонна Евразиятааҕы экономическай сойууска киирэр дойдулартан 10689 киһи кэлбит.

Саха сиригэр 2018 сылга тас дойдуттан кэлбит дьон үлэлииригэр патент сыанатын РФ атын регионнарыгар тэҥнээтэххэ, саамай үрдүк гыммыттар – 9 тыһ. солк. 2018 сыллаахха 5583 патент бэриллибит, ол 2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ 19% -нан аҕыйах эбит. Алексей Стручков бэлиэтээбитинэн, 2018 сыллаахха ылыллыбыт дьаһаллар тас дойдуттан кэлэн үлэлээччи дьон ахсаанын 29,5% аҕыйаппыттар. Миграннар ордук ханнык салааҕа үлэлииллэрин ыйда. Тутуу салаатыгар уопсай ахсааннарыттан 41% үлэлиир эбит, атыыга-эргиэҥҥэ —  8,6%, сир баайын хостооһунугар – 6,8%, гостиницаларга, дьону-сэргэни аһатыыга —  4,1%.

Ол курдук, вице-премьер Алексей Стручков иһити­ннэ­риититтэн көстөрүнэн, ордук Евразиятааҕы экономическай сойууска киирэр дойдулартан кэлбит дьон сокуоннайа суох үлэлииллэр, төрүөтүнэн кинилэргэ тустаах уорганнартан үлэлииллэригэр көҥүл ирдэммэтэ буолар. ИДьМ иһитиннэрбитинэн, 2018 сыл устата1282 сокуоннайа суох үлэлээн ирдэбили кэспит миграннары эппиэккэ тардыбыттар, 2017 сыллаахха бу сыыппара 796 тэҥ эбит, ол аата миграннар өттүлэриттэн сокуоннайа суох бэйэ дьыалатынан дьарыктаныы ахсаана үрдүүр. “Легальнайа суох бизнеһы кытта охсуһаары Ил Дархан ыйааҕынан предпринимательство эйгэтигэр сокуону тутуһууну хонтуруоллуур биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэрилиннэ”, —  диэн эттэ Алексей Стручков.

Кини иһитиннэриитин тү­мүгэр кэккэ этиилэри киллэрдэ. “2018 сыллаахха РФ Бырабыыталыстыбата билигин үлэлиир сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр РФ сокуонун барылын бэлэмнээбит. Ол сокуон барылынан РФ субъектарыгар миграннары кытта үлэҕэ сыһыаннаах боломуочуйалары кэҥэтии буолар. Сокуон барылын Госдума көрүүтүгэр киллэрэ иликтэр. Ил Түмэн депутаттара бу сокуон барылын РФ Судаарыстыбаннай Думатыгар көрөллөрүн көҕүлүүргүтүгэр этиилээхпин. Маны таһынан биһиги бырабыыталыстыбабыт үрдүк квалификациялаах кэлии үлэһиттэр идэлэрин испииһэгин бигэргэтии туһунан РФ Үлэҕэ министиэристибэтин бирикээһигэр уларытыы уонна эбии киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхтө. Маны таһынан тас сиртэн кэлэр үлэһиттэр квалификацияларын тутулуга суох сыаналааһыны киллэрэр тоҕоостоох”, —  диэн Алексей Стручков иһитиннэриитин түмүктээтэ.

Ис дьыала уорганнарын хонтуруолугар

Алексей Стручков иһитин­нэриитигэр эбии бу хайысхаҕа үлэлэһэр уорганнар бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Кинилэр дакылааттарыгар бэлиэтээбиттэринэн, 2018 сыллааҕы чахчыларынан, 5697 гражданствота суох үлэлии сылдьар дьон баара биллибит, суутунан 465 киһини депортациялыырга уураахтаммыт. 265 миграҥҥа холуобунай дьыала тэриллибит, сокуонунан ыйыллыбатах кэмҥэ уонна миэстэҕэ арыгыны атыылааһыҥҥа, докумуона суох таксилааһыҥҥа, докумуону сымыйанан оҥорууга, олорор сирин докумуоҥҥа сымыйанан оҥорууга сыһыаннаах буруйу оҥоруу киирбит. Миграция өрөспүүбүлүкэтээҕи сулууспатын иһитиннэриитинэн учуокка уопсайа 73279 омук гражданина турбут, онтон олорор сиринэн 4238 киһи регистрациялаах, олорор сиринэн учуокка 69041 киһини туруорбуттар.

Депутат Павел Ксенофонтов Интернетинэн сымыйа сураҕы-садьыгы тарҕатыыны утары хайдах үлэ барарын ыйытта. Ону кытта биир түгэни бэлиэтээтэ: “Кулун тутарга буолбут миитин кэнниттэн оҕуруот аһын атыылыыр лааппылар сабыллыбыттара. Урусхаллааһынтан куттанан сабыллыбыттар диэн санааны үөскэппиттэрэ. Ол гынан баран, бары билэбит, бу дьон быыстарыгар легальнайа суох үлэлии турааччылар, дохуоттарын үргүлдьү дойдуларыгар утаарааччылар баар буоланнар, сабыллыбыттара. Ол туһунан тугу этиэ этигитий?” —  диэтэ.

СӨ ИДьМ экстремизмы утары киин салайааччыта Сергей Пономарев Интернет нөҥүө национализмы күөттүүр матырыйааллары тарҕатыы сокуонунан буруйданарын, 2018 сыллаахха 4 холуобунай дьыала тэриллибитин иһитиннэрдэ. “Кулун тутарга Якт интернет-порталга тахсыбыт матырыйаалларынан эмиэ үлэлэһэ сылдьабыт”, – диэтэ. Иккис боппуруоска чуолкай эппиэт биэрбэтэ.

Ыйытыылар оннуларыгар дьон ордук санаатын этиннэ. Холобур, предпринимателлэр ааттарыттан “Ыраас уу” ХЭУо генеральнай дириэктэрэ Егор Макаров сокуоҥҥа олоҕуран үлэлии сылдьар предпринимателлэри хонтуруоллуур уорган сыныйан туран хаста да бэрэбиэркэлиирин, оттон миграннар бизнестэригэр хонтуруол мөлтөҕүн ыйда. “Төлөбүрдэрин уу харчынан эрэ ылар, чек биэрбэт предпринимателлэр олус элбэхтэр. Тоҕо маннык “бизнесменнэри” бэрэбиэркэлээбэккитий? Бу көстүү силиһэ-мутуга — коррупция буолбатах дуо?” —  диэн ыйытта.

Депутат Гаврил Парахин легальнайа суох үлэлээһин уруккуттан баара уонна сылын аайы бу көстүү улам сытыырхайан иһэр диэн санаатын эттэ. Кини этиитин кытта вице-премьер Алексей Стручков сөбүлэспэтэ. “Олохтоох дьону үлэлэтээри омук гражданнарын үлэлэтэр квотаны сылын аайы кыччатан иһэбит, үлэлииллэригэр көҥүллүүр патент сыаната биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр саамай үрдүк”, — диэн хоруйдаата. Суруналыыс уонна предпринимателлэри сүрүннүүр сэбиэт салайааччыта Виталий Обедин патент сыанатын элбэтэн уонна квотаны кыччатан кыһалҕаны быһаарар уустугун бэлиэтээтэ.

Парламент истиилэрин тү­мүктэринэн докумуоҥҥа СӨ бырабыыталыстыбатыгар уонна министиэристибэлэргэ, биэдэмистибэлэргэ легальнайа суох миграцияны уонна сокуоннайа суох предпринимательствоны аҕыйатарга туһуламмыт этиилэр киирдилэр.

Сардаана КУЗЬМИНА