Очурдар-чочурдар, тэхтирдэр тула

Аһаҕас парламент. Аатыгар этиллэрин курдук, дьон-сэргэ интэриэһин тардар, таарыйар улахан суолталаах боппуруостарга уопсастыбаннас санаатын этитэр, ону истэр уонна болҕомтоҕо ылар сыалынан тэриллэр аһаҕас былаһаакка буолар.

Ил Түмэн уочараттаах Аһаҕас парламента өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана А.С.Николаев ааспыт сыл ахсынньытыгар Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) дьокутааттарыгар оҥорбут Анал этиитин биир сүрүн хайысхатыгар, тыа хаһаайыстыбатын уонна тыа сирин сайыннарыы боппуруостарыгар тохтоон, санааны үллэстии, этиилэри киллэрии майгытыгар ыытылынна. Норуот дьокутааттара, ТХМ исписэлиис­тэрэ, тыа сирин бааһынайдара, улуустар  уонна нэһилиэктэр дьокутааттара, тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар суруйар суруналыыстар, эспиэрдэр, ыҥырыылаахтар бааллар.

Баҕар, ким эрэ: «Өлүү да буолар эбит. Эмиэ тыа хаһаайыстыбатын айдаана дуо?! Онтон атын кыһалҕа суох дуо?!», — диэн кыйыттан туран кэлиэҕэ. Онуоха, уҕарытар кэриэтэ, бэйэ ааппыттан манныгы этиэм этэ. ССКП сийиэһэ, Киин Кэмитиэтин пленума, үгэс кэриэтэ, ас-үөл бырагырааматын дьүүллэһииттэн уонна ылыныыттан саҕа­ланар буолар этэ. Политбюро оҕонньотторо төһө да түөһэйэ быһыы­тыйдаллар адьас чуолкайдык өйдүүл­лэрэ: чуолаан нуучча норуота 20-с үйэ былаһын тухары аччыктааһыны уонна хоргуйууну көрсөн кэлбитэ. Аан бастатан кини иһэ тот буолуох тустааҕа. Сэбиэскэй систиэмэ түргэн үлүгэрдик эстибит биир сүрүн биричиинэтэ, маҕаһыыннар долбуурдара ыт салаабытыныы ньимси кураанахсыйыыларыгар сытар диэн биир бэйэм бигэ толкуйдаахпын. Оттон ол маҕаһыыннар тоҕо, туохтан кураанахсыйбыттара букатын атын кэпсэтиини эрэйэр боппуруос буоллаҕа.

Оттон биһиэхэ, сахаларга, тыабыт сирин уонна тыабыт хаһаайыстыбатын сайдыыта эбэтэр эстиитэ, Чурапчы ааттааҕа Иван Пономарев мэлдьи этэринии, омук быһыытынан тыыннаах хааларбыт боппуруоһа буолар. Мантан ордук боччумнаах, кытаанах уонна ыарахан боппуруос баар буолуон сатаммат.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев ситиһии туһунан буолбакка, кыһалҕа тула кэпсэтии барыахтаах диэн хара бастакыттан сөптөөх хайыс­ханы туруоран биэрдэ. Парламент агыраарынай бэлиитикэҕэ уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин уларыйыылар киирэллэригэр дьоммут төһө бэлэмнээхтэрий, бэйэбит өттүбүтүттэн тугу оҥоруохтаахпытый диэн итиннэ эпсэн биэрдэ. «Нэһилиэктэргэ оскуолалар тутуллаллар, оттон үөрэнэр оҕо ахсаана ханна баҕарар аҕыйыы турар. Тыа сиригэр үлэлии барар учуутал, эмчит матырыйаалынай өйөбүллээх буоллахтарына, тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһэ туора туран хаалар. Нэһилиэнньэлээх пууннары гаастааһын үчүгэй далааһыннана сылдьыбыта, билигин букатын даҕаны чуумпура быһыытыйда», — диир Андрей Находкин.

— В.Штыров бэрэсидьиэнниирин саҕана тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин бюджет 15%-гар тэҥнэһэ сылдьыбыта. Кини кэнниттэн үбүлээһин наар кыччыыр өттүн тутуһан кэллэ диэн мин элбэхтэ эттим-тыынным, — диир Иван Пономарев. – Биир киилэ үүт бэйэҕэ турар сыанатын, ороскуотун ааҕан кулуҥ диэн өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарынан хас да сыл дарбыйбытым. Биир да киһи эппиэттээбэт. Ити учуонайдар, исписэлиистэр тустарынан этэбин. Үүт себестоимоһа диэн өйдөбүл төрдүттэн да суох эбит буоллаҕа диэн, бэйэм акаарыбын билинэн сапсыйан кэбиһэн эрдэхпинэ, ТХМ-тан эппиэт туппутум. 1 киилэ үүтү оҥорон таһаарыы ороскуота 59-60 солк. тэҥнэһэр диэн буолбута. Оттон субсидията, биллэрин курдук, 45 солк. Бу хайдаҕый? Тыа сиригэр дьоммут үрүҥү айаҕар аһаабат буолбута быданнаата. Дохуоттанар соҕотох суоллаах – үүтү туттарыы. Тыа дьонун доруобуйатын туһунан ханнык кэпсэтии тахсыан сөбүй? Эбиитин өссө эмп тэрилтэлэрин сарбыйталыы турдахтарына.

— Тыа хаһаайыстыбатыгар, баары баарынан эттэххэ, үлүннэрэн суруйуу, хараҕы баайыы, албыннааһын баар, — суруналыыс Владимир Степанов адьас эрэллээхтик этэр. – Ыстатыыстыка уонна ТХМ дааннайдара улаханнык араастаһаллар. Төһө да алта-сэттэ сыллааҕы дааннай буолбутун иһин, ынах сүөһү уопсай ахсаана 200 тыһыынчаттан тахса диир көрдөрүүнү, ама, ким итэҕэйиэй. Урукку бырагыраама түмүгүн сирийэн көрдөххө, ыанар ынах ахсаана 10 тыһ. төбөнөн араастаһан тахсар этэ. Аҕыйаҕа суох хобдох холобуру аҕалыахха сөп. Үүт харчытын төлөбүрүгэр соһулла сылдьар иэстэр бааллар. Тыа киһитэ олох олорор, олоҕун тэринэр собус-соҕотох источнигын саба тутан кэбиһии буолбатах дуо?

Чурапчы бааһынайа: (аата-суола чуолкайдык иһиллэр гына этиллибэтэҕин быһыытынан, итинник усулуобунайдык ааттыырга тиийиллэр. Эмиэ ити биричиинэнэн, «усулуобунайдар» аҕыйаҕа суохтарын бэлиэтиибин. – П.И.) «Тыа сирин олохтооҕун 90% кирэдьииккэ хам ылларан олорор. Дэриэбинэҕэ бэйэтэ тустаах хамнастаах үлэлээх киһи (ыал) 2-3 ыанар ынахтаах буолар. Бу ыал икки ыанньыгар сылга 70 тыһ. солк. субсидия ылыаҕа. Оттон, холобур, 5 ыанньыктаах, атын ханна да үлэлээбэт киһиэхэ, киниэхэ үүтүн харчыта кэлэрэ ордук буолуоҕа. Ый аайы кирэдьиитин төлөһөр кыахтанар. Сир сыһыарыллыыта бэрээдэктэниэхтээх. Билигин  саҥа бааһынай хаһаайыстыбаны тэриниэхтэрин баҕалаахтар сирдэрэ суох. Сир чааһынай бас билиигэ сылдьар уонна улуус киинигэр, куоракка олорор хаһаайыныгар барыс тэбэн биэрэр».

— Үүт харчытыгар араарыллыбыт, араҥаламмыт сыһыан үлэлиэхтээх диэн мэлдьитин этэбин, — диир суруналыыс Василий Никифоров. — Ыраах кырыыба олохтоох, куһаҕан суоллаах-иистээх нэһилиэктэргэ үүтү тутар сыана  үрдүк буолара тоҕо сатамматый. Барыларын биир халыыпка симэр көстөн турар сатамньыта суох дьыала. Сүөһүнү тутааччы, кырдьык, сааһырда уонна кырыйда. Эдэрдэргэ тирэҕириэххэ. Бу гынан баран, манна эмиэ сыһыанын таппаппыт. 5 сыл үлэлээн бэйэтин көрдөрбүт хаһаайыҥҥа грант судургу усулуобуйаҕа бэриллиэхтээх.

«Тыа хаһаайыстыбатын кэккэ салааларыгар ылыллыбыт урукку сокуоннарга уларытыылар киирэллэрэ наада.  Саҥа бырагыраамаларбыт «урукку ыарыыларыттан» босхоломмотох курдуктар. Бырагыраама, адьаһын даҕаны «дьарҕа ыарыыга» кубулуйан хаалбыт туруктаах курдук, эбэтэр тарбах быыһынан саккыратан сыраласпыт үлэни санатар. Тыа хаһаайыстыбатын тирэх баана —  Россельхозбаан — филиаллара 14 улуус­ка эрэ бааллар. Бу ураты киэҥ сир­дээх-уоттаах, ыарахан суоллаах-иистээх өрөспүүбүлүкэҕэ. Сунтаардар Ньурба куоракка кэлэн кирэдьиит ылар, үп-харчы эпэрээссийэтин оҥорторор кыахтаахтар. Манна саамай сөпкө бэлиэтээн аһардылар, баан хаһан да барыһын мүччү туппат. Кыра бырыһыаннаах дэнэр дьиэ кирэдьиитэ, дьиэ уонна тутуу матырыйаалларын сыаналара үрдээтилэр да, ону сырсан, өссө иннилэригэр түһэн, кыырайа ойон хаалыа суоҕа диэн ким мэктиэлиэй», — норуот дьокутаата Мария Христофорова этэр.

— Бырагыраама туохха олоҕу­руох­тааҕый? — биллиилээх предприниматель, норуот дьокутаата Руслан Федотов мустубут дьонтон ыйытар уонна бэйэтэ эппиэттиир, — тыа хаһаайыстыбатын сокуонугар тирэҕириэхтээх. Политэкономия үөрэҕэ, судургу воспроизводство  бэйэҕэ турар сыанаҕа олоҕурарын туһунан этэр. Субсидия наада, ол гынан баран аҥаардастыы ону кэтэһэн олоруу, онно эрэнии туох да үтүөнү аҕалбат. Хайа да салалта, уу сүүрүгүнүү кэлэн ааһа турар айылгылаах. Дьиҥнээҕинэн, Ил Түмэн бырагыраама оҥоһуутугар кыттыспата. Бырабыыталыстыба оҥорон аҕалан, быраҕан биэрдэ. Бырагыраама саҥалыы оҥоһуллуохтаах.

— Бүгүн тугу эппиккит өссө 20 сыл­лааҕыта барыта быһаарыллан турар. Ыал бюджетын, субсидия кээмэйдэрин тус бэйэм ааҕан-суоттаан олохтоон турабын. Кэтэх хаһаайыстыба 1 киилэ үүтүн субсидията 11 солкуобайынан, тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга 14 солк быһыллыбыта. Билигин саамай кыччаа­быта 80 солкуобайга тэҥнэһиэхтээх. Тугу да саҥаны айа сатыыр наадата суох. Өскөтө 2015 сылтан 5% индэссээссийэлэнэн испитэ эбитэ буоллар, бу боппуруоска бүгүн ханнык да кэпсэтии суох буолуо этэ,  — былааска сорунуулаах оппозицияҕа сылдьарынан биллэр Эрнст Березкин аҥаардастыы кутан-симэн кэбиһэр. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев тыл этээччигэ этиилэрин сүүмэрдээн Ил Түмэҥҥэ киллэрэригэр этэр, ону булгуччу көрөргө эрэннэрэр.

Норуот дьокутаата Петр Аммосов төрүт дьарыктан арыый да чөллөөҕүнэн сылгыны үөрдээн иитии  көрүҥэ хаалбытын этэн туран, хас да сыллааҕыттан туруорсубут сылгыһыттарга хамнаһы олохтуур туһунан этиитин хаттаан чиҥэтэн биэрэр. Михаил Гуляев, Чурапчы үс дьокутаата улуустарын бары нэһилиэктэригэр сылдьыталаабыттарын туһунан этэн туран, 1-2 ыанньыктаах ыаллар ынах баһыгар субсидия харчы (35 тыһ. солк.) көрүллэрин сөбүлүүллэрин, оттон элбэх ыанар ынахтаахтар ылымматтарын бэлиэтиир.

Чурапчы бэрэстэбиитэлэ, Маҕа­даантан от атыылаһан сүөһү иитиитин чэчирэппэппит диэн этиитин кытта сөбүлэспэт буолуохха сатаммат. Эмиэ бу киһи сылгы уонна убаһа эттэрин сыаналара ынах этинээҕэр чэпчээбиттэрин ыйан туран, дьиэ сүөһүтүн иитиигэ биһиэхэ кэлтэйдээһин, ол эбэтэр сылгыга охтуу тахсыбытын бэлиэтиир. Оттон сылгыга охтуу сүрүн биричиинэтин көрүүтэ-истиитэ, үлэтэ-хамнаһа биллэ чэпчэкитинэн быһаарар. Оттон чэпчэки суолу тутуһуу мэлдьитин барыстаах уонна сөптөөх буолбатын ыйар.

Хаҥалас  эдэр  дьокутаата улууска тыа хаһаайыстыбатыгар аналлаах сир тиийбэтин туһунан этэр. Тыа хаһаа­йыстыбатын бэтэрээнэ  Василий Винокуров ойуур уонна уу бэдэрээлинэй бас билиигэ киирэллэринэн, сирбит-уоппут уонча бырыһыана эрэ бэйэбитигэр сылдьарын туһунан этэр.  Сири бас билии нэһилиэктэринэн төрүттэниэхтээх, оччотугар нэһилиэктэр барытыгар бас буолуохтаахтар диир. Бүлүү улууһун дьокутаата Василий Мандаров Аква-култуура боппуруоһун туруорар. Балыктыыр күөллэр бааллар, оттон балыктара сыллата мөлтөөн, дьүдэйэн иһэллэр. Билигин өбүгэ  урукку ньыматын тутуһан, балыгы биир күөлтэн атын күөлгэ көһөрөн, тупсарар уонна элбэтэр үлэ ыытыллыбат. Салгыы бастыҥ төрүт аспытын собону, мундуну, күөнэҕи күннэтэ остуолбутугар тардыахпытын баҕарар буоллахпытына, Сахабыт сиригэр Аква-култуура булгуччу олоҕуруохтааҕын бэлиэтээн этэр.

«Бүгүн сүөһү 50-тан тахса бырыһыана кэтэххэ баар. Өссө 15-17 сыллааҕыта 70-75 быр. кэтэххэ тутуллан  турара. Мантан да ааҕан таһаарыахха сөп, кэлиҥҥи 10-13 сылга ынах сүөһү ахсаана төһөлөөх аҕыйаабытын». «Дыбарыас да хотоннору тутун, эргиччи көмпүүтэрдэри да кэккэлэт, сүөһү аһылыгын бөҕө баазатын тэринэ иликкинэ,  син-биир ыт атаҕын туппуккунан хаалан хаалыаҥ». «Төлөбүрдээх үөрэх диэн туфта. Ылбыт идэтинэн ким да үлэлии барбат. Барыа да суоҕа». Маннык уонна маныаха майгынныыр этиилэр  эмиэ иһилиннилэр.

Аһаҕас былаһаакаҕа интэриэстээх кэпсэтии таҕыста. Сир туһунан кэпсэтии барыахтааҕа, бириэмэни аһара туттан кэбиһэн, кэлиҥҥи болдьоххо көһөрүлүннэ. Петр Гоголев бэлиэтээбитинэн, кэпсэтиигэ элбэх хатылааһын таҕыста. Инникитин чопчу сыаллаах-соруктаах этиилэргэ тохтоон, тылтан дьыалаҕа көһүүнү уруттата тутуохха диэн буолла.

Прокопий ИВАНОВ