Олоҥхо норуоттары түмэр

СӨ Ил Түмэнин бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта, СӨ Ил Дарханыгар Олоҥхо иккис Уон сылын бэлэмнээһиҥҥэ уонна ыытыыга Национальнай тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков балаҕан ыйын 13 к. Горно-Алтайскайга «Тюрко-монгольский мир Большого Алтая: историко-культурное наследие и современность» диэн I Норуоттар икки ардыларынааҕы алтаистическай форум тэрээһиннэрин чэрчитинэн Норуоттар икки ардыларынааҕы бастайааннай алтаистическай конференция (PIAC) генеральнай сэкирэтээрэ Барбара Кельнер-Хайнкелены кытта көрүстэ.

Александр Жирков тыл уонна эпос нэһилиэстибэтин харыстааһыҥҥа уонна сайыннарыыга Саха сирин уопутун үллэһиннэ итиэннэ бу хайысхаҕа научнай уопсастыбаны судаарыстыбаттан, ол иһигэр сокуон өттүнэн өйөөһүн тематын таарыйда. «Манна мэлдьи өйөбүл наадалаах. Бастатан туран, судаарыстыбаннай», – диэн бэлиэтээтэ Александр Николаевич.

Александр Жирков иһитин­нэрбитинэн, 2005 сылга ЮНЕСКО Олоҥхону киһи аймах тылынан уонна материальнайа суох чулуу нэһилиэстибэтинэн биллэрбитин кэннэ өрөспүүбүлүкэҕэ эпическэй нэһилиэстибэни харыстааһыҥҥа, чинчийиигэ уонна тарҕатыыга судаарыстыба өйүүр Бырагыраамата оҥоһуллан ылыныллыбыта. Ону сүрүннүүр уорганнар — Олоҥхо бастакы, ол кэннэ иккис Уон сылларын бэлэмнээһиҥҥэ уонна ыытыыга Национальнай тэрийэр кэмитиэттэр баар буолбуттара. Билигин номнуо уон иккис сылын бу Бырагырааманан үлэ барар.

«Өрөспүүбүлүкэҕэ Саха сирин норуоттарын эпическэй нэһилиэстибэтин харыстааһын туһунан сокуон ылыллыбыта. Эмиэ маннык сокуон Алтай Өрөспүүбүлүкэтигэр ылыллыбыта. Саха сирин парламена РФ Госдуматыгар “Россия Федерациятын норуоттарын эпическэй нэһилиэстибэтин туһунан” федеральнай сокуон барылын киллэрбитэ», — диэтэ кини.

Барбара Кельнер-Хайнкелены кытта кэпсэтии кэмигэр Александр Жирков эпическэй пааматынньыктар тылбаастарын атастаһыыга, аан дойду норуоттарын эпостарын тылбаастааһын проблематын быһаарыыга уонна аан дойду норуоттарын эпостарыгар атлаһы оҥорууга бииргэ үлэлииргэ ыҥырда.

«Эпос эйгэтин кэҥэтиигэ балайда суолталааҕынан биһиги эпическэй пааматынньыктары, эпическэй нэһилиэстибэни атастаһыыны ааҕабыт. Кыргыз кэллиэгэлэрбитин кытта кыргыз улуу эпоһын – “Манаһы” саха тылыгар тылбаастааһыҥҥа бастакы үөрүйэхтэммиппит. Оттон кыргыз кэллиэгэлэрбит “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхону кыргыз тылыгар тылбаастаабыттара», – диэн иһитиннэрдэ кини.

Александр Жирков бүгүҥҥү күҥҥэ алтай уонна башкир кэллиэгэлэрин кытта эмиэ маннык тылбааһы атастаһыы ыытылларын кэпсээтэ  – саха тылыгар алтайдар «Маадай Кара» уонна башкирдар «Урал-Батыр» эпостара тылбаастанна. Ол оннугар «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо алтай уонна башкир тылларыгар тылбаастанна, сотору бэчээккэ тахсыахтара. Бу хайысхаҕа үлэ салҕанар.

«Эпическэй пааматынньыктары атын норуоттар, бастатан туран, эпическэй нэһилиэстибэни илдьэ сылдьааччы норуоттар тылларыгар тылбаастааһын ордук уустук проблеманан буолар, ону сэргэ норуоттар алтыһыыларын, култуура хардарыта байытыллыытын, норуоттар эпическэй култуураларын бүтүннүүтүн өттүттэн көрдөххө, бу элбэҕи биэрэр. Быйыл муус устарга Дьокуускайга биһиги көҕүлээһиммитинэн, чуолаан, эпическэй пааматынньыктары тылбаастааһын проблемаларыгар научнай-практическай конференция ыытылынна. Ыам ыйыгар Уфаҕа түүр норуоттар эпическэй нэһилиэстибэлэригэр анаммыт Бүтүн Россиятааҕы конференцияҕа бу тема дьүүллэһиллэн биһирэбили ылбыта. Онон бу олус киэҥ хабааннаах уонна сытыы суолталаах проблема. Тылбаас хаачыстыбатыттан биир дойдулаахтарбыт эрэ буолбакка, атын тыл эйгэлээх дьон биһигини ылыналлара уонна эпическэй нэһилиэстибэбитин дьоһуннаахтык сыаналыыллара тутулуктаах», – диэтэ Александр Николаевич.

Көрсүһүү түмүгэр Александр Жирков аан дойду норуоттарын эпостарыгар атлаһы оҥоруу тематын анаан-минээн таарыйда.

«Бу тема 2018 сылга Парижка буолбут түүр тылларын ааспыт кэмнэригэр уонна кэскилигэр анаммыт Норуоттар икки ардыларынааҕы конференцияҕа көтөҕүллүбүтэ уонна биһирэбили ылбыта. Бу кэскиллээх уонна инникигэ хайысхаланар бырагыраамалаах чинчийээччилэри түмэр элбэх туомнаах үлэ буолуоҕа. Учуонайдар, тюркологтар, алтаеведтар бүтүн аан дойдуга бииргэ үлэлээһиннэрин тэрийиигэ уонна өйөөһүҥҥэ кэккэ дойдулар бэйэлэрин үтүө баҕаларынан чинчийиилэр уонна бюджет фондаларын тэрийэн бу дьыалаҕа быһаччы кыттыахтарын сөп. Эһиги салалтаҕытынан уонна өйөбүлгүтүнэн Норуоттар икки ардыларынааҕы Бастайааннай алтаистическай конференция ити боппуруостары бэйэтин көрүүтүгэр ылыан баҕарыам этэ», – диэн бэлиэтээтэ Александр Николевич.

Барбара Кельнер-Хайнкелены кытта кэпсэтиигэ таарыллыбыт темалары Александр Жирков форум пленарнай мунньаҕар эмиэ иһитиннэрдэ. Кини эпическэй нэһилиэстибэни норуот култууратын сүрүн тирэҕинэн ааттаата.

«Эпическэй нэһилиэстибэ – бу элбэх өрүттээх, араас араҥалаах тема. Кини норуоттар икки ардыларынааҕы уонна регионнааҕы боппуруостардаах. Научнай-чинчийэр уонна ону тэҥэ практическай уратылардаах. Кини наука үлэһиттэрин эрэ буолбакка, эпическэй эйгэни барытын, бу уһулуччулаах история, култуура нэһилиэстибэтин илдьэ сылдьааччы бары судаарыстыбалары уонна норуоттары түмэр», – диэтэ кини.

«Тюрко-монгольский мир Большого Алтая: историко-культурное наследие и современность» I Норуоттар икки ардыларынааҕы алтаистар форумнара Норуоттар икки ардыларынааҕы алтаистическай конференция секретариатын өйөбүлүнэн Алтайдааҕы уонна Горнай Алтайдааҕы судаарыстыбаннай университеттар базаларыгар тэрилиннэ. Форум үлэтигэр Россия, Германия, Казахстан, Кыргызстан, Кытай, Монголия, АХШ, Япония университеттарыттан, научнай уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэриттэн 100-тэн тахса сүрүн учуонай кытынна.

Конференция пленарнай мунньаҕар Норуоттар икки ардыларынааҕы бастайааннай алтаистическай конференция (PIAC)  генеральнай сэкирэтээрэ Барбара Кельнер-Хайнкеле, Алтайдааҕы судаарыстыбаннай университет ректорын э.т. Сергей Бочаров, Горнай Алтайдааҕы судаарыстыбаннай университет ректора Валерий Бабин, Жусуп Баласагын аатынан Кыргызстан национальнай университетын профессора, Кыргызстан Өрөспүбүлүкэтин президенин аппараатыгар «Мураз (Наследие)» Фонда бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Тынчтыкбек Чороев, Госдума депутата Иван Белеков, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков, Алтай Өрөспүүбүлүкэтин народнай суруйааччыта Бронтой Бедюров уо.д.а. тыл эттилэр.

Ил Түмэн пресс-сулууспатын матырыйаалынан