Ил Түмэн – судаарыстыбаннас мэктиэтэ

Үгүс киһи мустубут бу тэрээһинигэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков  бэтэрээннэри эҕэрдэлээтэ уонна тыл эттэ:

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан эһигини Улуу Кыайыы 73 сыла туолар бэлиэ түгэнинэн истиҥник эҕэрдэлиибин!

Бастатан туран, манна олус үчүгэйдик доргуччу хоһоон ааҕан, көрсүһүүнү арыйбыт Хатырык нэһилиэгин кыракый оҕолоругар уонна кинилэри бэлэмнээбит иитээччилэргэ махталбын тиэрдэбин! Бу дьонтон кэнэҕэс хайаан да үтүө дьон үүнэн тахсыахтара.

Ытыктабыллаах ветераннар! Үгэс буолбут бу көрсүһүү бүгүн Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын төрүттэспит М.К. Аммосов төрөөбүт сиригэр тэриллэр. Биһиги норуоппут историятыгар Саха Автономнай Өрөспүүбүлүкэтэ тэриллиитэ сүҥкэн, үйэлэргэ сүппэт суолталаах. Өрөспүүбүлүкэ статуһун ылан биһиги бэйэбит судаарыстыбаннай былааспытын тэриммиппит. Олохтоох ситэриилээх былаас уонна олохтоох бэрэстэбиитэллээх былаас баар буолбуттара. Олохтоох дьон ортотуттан Саха сиригэр, бүтүн Россия, Советскай Союз таһымыгар тиийэ судаарыстыбаннай, политическай, общественнай уонна да атын эйгэҕэ үлэлиир кыахтаах дьонноммуппут. Саха норуотун кытта бииргэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар эмиэ судаарыстыбаннаһы ылар бырааптаммыттара. Саха сирэ автономнай өрөспүүбүлүкэ быһыытынан бүтүн история кэрдиис кэмин ааспыта, судаарыстыбаннас институттарын төрүттээбитэ уонна бөҕөргөппүтэ, индустриальнай сайдыы суолугар үктэммитэ, үөрэх, наука, культура эйгэтигэр сөҕүмэр ситиһиилэммитэ. Россия федеративнай судаарыстыбатын састаабыгар Саха сирэ билигин салгыы сайдар төрүтэ сэбиэскэй кэмҥэ ууруллубута.

Биһиги норуоппут историятыгар болҕомтолоохтук, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнэ ити суолу тутуһар.

Ил Түмэн бэрэстэбиитэллээх уорган быһыытынан бэйэтин билиҥҥи историятын 1922 сыллаахха маҥнай тэриллибит Бүтүн Саха сиринээҕи Сэбиэттэр бастакы съезтэриттэн илдьэ иһэр.

Онтон ыла 96 сыл – үйэ кэриҥэ кэм ааста. Ити кэм устатыгар тоҕус төгүл Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи съезтэрэ (1922–1937 сс.), 12 төгүл Үрдүкү Сэбиэт (1938–1993) ыҥырыллыбыттара. Кэлин, 1993 сылтан Ил Түмэн тэриллэн, билигин бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин түмүктээн эрэр.

Эһиги ортоҕутугар Үрдүкү Сэбиэт, Ил Түмэн, Государственнай Дума депутаттара, салайааччылара бааллар. Үгүстэр нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар таһаарыылаахтык үлэлээбиккит. Онон бэрэстэбиитэллээх былаас үлэтэ диэн тугун балайда билэр дьон олороҕут, кини үлэтигэр күн бүгүнүгэр диэри көмөлөһө, сүбэ-ама буола сылдьаҕыт. Ити иһин эһиэхэ махталбын этэбин.

Ытыктабыллаах ветераннар, бүгүн эһиги иннигитигэр соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ тахсыбыт быһыы-майгы туһунан этиэх кэриҥнээхпин. Өйдүөхтэрэ, ылыныахтара диэн эрэнэбин.

Бу дьыл муус устар ый 25-26 күннэригэр Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕа буолбута. Мунньах буоларын туһунан дьаһал биир ый иннинэ тахсыбыта, онон туһааннаах тэрилтэлэр бары бу күн Ил Түмэн пленарнай мунньаҕа буоларын билэллэр этэ. Пленарнай мунньах иккис күнүгэр, 26-ка, сарсыарда 8 чаастан саҕалаан Ил Түмэн икки кабинетыттан докумуоннары ылҕааһын буолбута. Ол күн икки депутаты утары холуобунай дьыала тэриллибитэ. Билигин кинилэр дьиэлэригэр тутуллан олороллор.

Маннык бөрүкүтэ суох быһыылар урукку өттүгэр эмиэ тахсыталыыллара. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин устатыгар хас даҕаны маннык охсууну ылла.

Бу быһылаан дьону-сэргэни долгутта, аймаата даҕаны. Ил Түмэн депутаттарын аатыгар түөн, күлүк түстэ. Дьон санаата эмиэ атын-атын.

1. Сорохтор Ил Түмэн Правительствоны алыс истэр, эбэтэр, төттөрүтүн, Правительствоны кытта утарсан сүгүн үлэлээбэт тэрилтэ курдук этэ сатаатылар.

Манна тугу этиэҥий?

Ил Түмэн Правительствоны кытта бииргэ үлэлиэхтээх, биир өрөспүүбүлүкэ, биир дойду туһугар. Үлэҕэ-хамнаска сөпсөһөр да, сөпсөспөт да түгэннэр баар буолаллар. Ити – күннээҕи үлэ түбүгэ. Инникитин даҕаны Ил Түмэн ити суолу тутуһуоҕа. Утарыта турсуу, хардарыта өсөһүү судаарыстыбаннай таһым буолбатах. Итинник быһыыланыыны биһиги таһаарыа суохтаахпыт.

2. Сорохтор бу быһылаан эрдэттэн бэлэмнэнэн, өрөспүүбүлүкэ аатын-суолун, эбэтэр салалтатын мөлтөтөр соруктаах анаан оҥоһуллар диэн улаханнык дьиксинэллэрин биллэрдилэр. Оннук буолбатар ханнык диэн баҕа санаалаахпын.
3. Сорохтор бу тоҕо Саха Өрөспүүбүлүкэтин Правительствотынан тэриллибит, сүнньүнэн онтон үбүлэнэр, салаллар Саха телевидениетэ, ЯСИА курдук бэчээт уорганнара алыс сытайан туран Ил Түмэн үрдүнэн көтө сатаатылар, ити аата өрөспүүбүлүкэҕэ былаас иһигэр киирсии бара турар эбит диэн сылыктыыллар. Маннык санаа сыыһа буолуоҕа.

Биллэн турар, ити икки этиллибит сибээс тэрилтэлэрэ үөһээттэн дьаһала суох буолбатахтар. Ол гынан баран бу сырыыга ол дьаһал алыс үөһэттэн буолбакка, ортоку соҕус тойоттор үлүмнэһиилэрэ буолла.

4. Сорохтор бу быһылааҥҥа түбэспит дьону тус бэйэлэрин буруйдууллар, онуоха эмиэ – ким сэтэриир, кэлэйэр, ким аһынар, көмүскүү саныыр.

Ис дьиҥэр ким буруйдааҕын – буруйа суоҕун суут эрэ быһаарар кыахтаах. Сокуон оннук. Билигин бу дьон уорбалааһыҥҥа түбэстилэр. Силиэстийэ барар. Мин кинилэри үһүөннэрин өрдөөҕүттэн билэбин. Кинилэр эмиэ бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик билсэр дьон. Маннык быһыыламмыттара буолуо диэн санаам хоппот. Ол туһунан этэн турабын. Силиэстийэ киһилии, сиэрдээхтик барыахтаах. Онтон ким кырдьыгын-сымыйатын суут быһаарыаҕа.

Дьон-сэргэ баһыйар үгүс өттө бу быһылааҥҥа мындырын, киэҥин көрдөрдө. Оннук буолуохтаах даҕаны. Уһун тыыннаах, киэҥ санаалаах норуот хаһан баҕарар ордук бөҕө, бөҕөх буолар. Ханныгын да иһин, бу түгэнтэн Ил Түмэн үлэтэ тохтоон хаалыа суоҕа. Дьон-сэргэ ону өйдүүр.

Үлэҕэ итэҕэс, кыаллыбатах да үгүс. Ол гынан баран, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн үлэтин таһы мэлдьэһэр кыаллыа суоҕа. Ил Түмэн Ил Дарханы, Правительствоны, муниципальнай тэриллиилэри, дьону-сэргэни кытта утумнаах, өрөспүүбүлүкэ интэриэһигэр туһуламмыт үлэни дьаныһан туран тутуһан кэллэ.

Бэһис Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ иһинэн муҥурдаммакка, Федеральнай таһымҥа бэйэтин этиитин балайда тириэртэ. Өскөтүн ааспыт өттүгэр түөрт ыҥырыылаах Ил Түмэн Федеральнай мунньахха киллэрбит этиилэрин 3-5 бырыһыана ылыныллыбыт эбит буоллаҕына, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн хас төрдүс этиитэ барыта Федеральнай таһымҥа ылынылларын ситистэ.

Өрөспүүбүлүкэ хас да сокуона атын субъектарга тарҕанна, федеральнай таһымҥа билиниини ылла. Ил Түмэн депутаттара Федеральнай Мунньах араас хамыыһыйаларыгар, бөлөхтөрүгэр үлэлэстилэр уонна үлэлии сылдьаллар. Кинилэр этиилэрэ Федеральнай сокуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, ылыныыга балайда туһалаах буолла.

Ил Түмэн өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннаһын туруулаһыыга, баайын-дуолун, сирин-уотун дьаһайсыыга олохтоох дьон интэриэһин тутуһан үлэлээтэ. Төрөөбүт тыл, төрүт омуктар көмүскэллээх буолууларын туһугар Россия атын субъектарыгар суох сокуоннары ылынна.

Ил Түмэн ылыммыт Экологическай доктрината төрөөбүт дойдубут айылҕата, сирэ-уота чөл буоларын үгүс сылларга араҥаччылыы туруоҕа.

Ил Түмэн депутаттара Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын сайыннарыыга, бэйэбит норуоппут историята ситимнээх буоларыгар, саха норуотун инникитин, норуоттарын дьылҕатын туһугар үлэлэспит дьоннор ааттарын үйэтитиигэ утумнаахтык, сыал-сорук туруоран үлэлээн кэллэ.

Ил Түмэн депутаттара өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга буолар хамсааһыннарга көхтөөхтүк кытталлар. Дойду, ону таһынан норуоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах тэрээһиннэргэ Ил Түмэн депутаттара төрөөбүт Сахаларын сирин, бүтүн Россия аатын ааттаттылар. Ил Түмэҥҥэ үрдүк профессиональнай таһымнаах депутаттар үлэлииллэр, өрөспүүбүлүкэ сокуоннара Россия правовой хонуутугар үрдүк хаачыстыбалаахтарынан, ситэ-хото чочуллубуттарынан билиниллэллэр. Бу таһымы биһиги намтатыахпыт суоҕа. Үлэ оннук барыахтаах.

Ытыктабыллаах ветераннар! Барыта санаа хоту буолбатах. Олохпут оннук. Бу түһүүлээх-тахсыылаах кэмҥэ Ил Түмэн үлэлээбит тэтимин ыһыктыа суоҕа. Ил Түмэҥҥэ дьон итэҕэлин, бэйэрин ааттарын, дойдуларын туһун үрдүктүк тутар депутаттар үлэлииллэр. Инникитин даҕаны оннук буолуохтаах, буолуоҕа даҕаны.

Эһигини бука барыгытын, өрөспүүбүлүкэбит хас биирдии олохтооҕун Улуу Кыайыы 73 сылынан Ил Түмэн аатыттан, тус бэйэм ааппыттан эҕэрдэлиибин. Уһуннук олоруҥ, дьоллоох-соргулаах буолуҥ, ыччаттаргыт эһиэхэ үөрүүнү эрэ тосхойдуннар. Эдэр дьоҥҥо көрсүө тылгытын, үтүө санааҕытын тириэрдэн мэлдьи норуоккутун, омуккутун алҕыы, араҥаччылыы сылдьыҥ! Кыайыы күнүнэн!»

Бу кэнниттэн парламент бэрэссэдээтэлэ мустубут бэтэрээннэри эҕэрдэлээн туран республика сайдыытыгар тус кылааттарын киллэрбит кырдьаҕастарга Ил Түмэн наҕараадаларын туттартаата.

Саха Республикатын баһылыга Егор Борисов аатыттан Саха Республикатын норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, үлэ бэтэрээнэ Лукина Розалия Егоровнаҕа Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 385 сылын туолуутугар анаммыт үбүлүөйүн бэлиэтин туттарда.

Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын Бэрэссэдээтэлин махтал суруктарын Россия уонна Саха Республикатын Бочуоттаах рационализатора, тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ Сивцев Наум Наумович, I Хомустаах нэһилиэгин муниципальнай тэриллиитин ветераннарын сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Дьяконов Михаил Николаевич, үлэ уонна тыа хаһаайыстыбатын ветерана Мухин Дмитрий Захарович туттулар.

 Саха АССР Верховнай  Сэбиэтин Президиумун бэрэссэдээтэлэ, РСФСР Верховнай Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Люлия Николаевна Григорьева мустубут бэтэрээннэри эҕэрдэлээн туран манныгы эттэ:

— Биһиэхэ Улуу Кыайыы күнэ саамай күндү бырааһынньык. Биһиги аҕыйах ахсааннаах норуоттар бэйэ-бэйэбитин өйөнсөн, бэйэ-бэйэбитин харыстаһан, түмсүүлээхтик олоруохпутун наада. Улуу киһибит Ойуунускай убайа уонна быраата өлбүттэригэр, “эн соҕотох хааллыҥ” диэбиттэригэр: «Мин тоҕо соҕотох буолуохпунуй, миигин кытта төрөөбүт норуотум баар!» – диэн эппитэ бүгүн ордук улахан суолталанна. Мин Александр Николаевичка махтаныахпын баҕарабын, кини саха норуотун түмэргэ, депутаттар уонна быыбардааччылар биир ситимнээхтик үлэлииллэригэр, судаарыстыбаннаһы, төрөөбүт тылы, сири-уоту харыстыырга сүрдээх улахан үлэни тэрийдэ. Ону мин тоҕо бэлиэтиибин? Ханнык баҕарар үрдүкү салайааччы бастатан туран инники күөҥҥэ норуотун интэриэһин өрө тутар уонна сири-уоту харыстааһыҥҥа, тылы, сиэри-туому, духуобунаһы сайыннарыыга болҕомтотун уурар буоллаҕына кини кэскиллээх салайааччы. Дьону кытта көрсүһүү, норуоту кытта аһаҕастык кэпсэтии хаһан баҕарар наадалаах. Норуот муударай, үрүҥү-хараны араарар. Мин “Ил Түмэн” хаһыаты ааҕабын, баһылыктар, дьон-сэргэ этиниилэрэ оруннаах, дьон өйө-санаата уларыйда, общественность уһугунна. Ватсап нөҥүө араас хоп-сип тарҕанара дьону утарыта туруортуур. Биһиги ыччаты, оҕону сырдыкка сирдиэхтээхпит, түмсүүлээх, сиэрдээх буолууга иитиэхтээхпит. Биһиги бастатан туран итини Ытык сүбэҕэ дьүүллэһэбит. Сиэрдээх киһини иитэн таһаарыы бары таһымҥа сүрүн сорук быһыытынан турдаҕына уонна түмсүүлээх буоллахпытына инникилээх буолуохпут.

Зоя Афанасьевна Корнилова – Россия Федерациятын  үтүөлээх экономиһа, СӨ Бочуоттаах гражданина, РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытын депутата, РФ Федеральнай Мунньаҕар Госдума II ыҥырыытын депутата, СӨ Ил Түмэнин II, III, IV ыҥырыыларын народнай депутата:

« Бүгүн биһиги үс улахан бырааһынньык бииргэ түмүллүбүт ураты күнүгэр муһуннубут – Маай бырааһынньыга, Өрөспүүбүлүкэ күнэ уонна Улуу Кыайыы ытык күнэ. Биһиги бүгүн Судаарыстыбаннас музейыгар мустубуппут эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Бу дьиэ ис тыына судаарыстыбаннаһы төрүттээбит улуу киһи Махсыым Аммосовы кытта ыкса сибээстээх. Манна мустубут дьон эмиэ судаарыстыбаннаһы тутууга сыһыаннаахтар. 90-с сылларга биһиги Республика статуһун Автономияттан Россия Федеративнай судаарыстыбатын Республиката диэн үрдэтэн турабыт. Билигин саамай улахан сорук – биһиги ону сүтэримиэхпитин наада, судаарыстыбаннаспытын харахпыт харатын курдук харыстыах тустаахпыт. Судаарыстыбаннаспытын сүтэрдэхпитинэ биһиги норуоппутун да харыстыыр кыахпыт суох буолар. Биһиги Россия Федерациятын иһинэн судаарыстыба буоллахпытына эрэ сайдыы суолун тутуһар кыахтаахпыт, бу туһунан улуу бөлүһүөкпүт Алексей Кулаковскай эмиэ этэн турар. Россия Федеративнай тутулун ыһа сатааччылар бааллара, баар да буолуохтара. Бу музей истиэнэлэригэр ыйанан турар хаартыскалар да туоһулууллар – хайдахтаах уустук суолунан Сахабыт сирин судаарыстыбаннаһа тутуллубутун. 90-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбыта, Россияны суох гынар сыаллаах ити үлэ барбыта. Билигин эмиэ  Россияны ыһаары тобуктата сатыыллар. Хас биирдии депутат судаарыстыбаннаһы харыстыырга диэн сорук туруоран үлэлиэхтээх. Биһиги олус уустук да кэмнэргэ судаарыстыбаннаһы ыспакка кэлбиппит. Сотору олус улахан суолталаах быыбардар буолаары тураллар – Ил Түмэн депутаттарын талыы уонна дойдубут баһылыгын талыы быыбардара. Биһиги төһө түмсүүлээхпититтэн уонна республика сайдыытын түстүүр кыахтаах дьону хайдах таларбытыттан инники сайдыыбыт улахан тутулуктаах. Биһиги дойдубут иннигэр эппиэтинэстээх буолуохпутун наада.

Миигин ватсапка, Интернеккэ тарҕанар бөрүкүтэ суох быһыы-майгы олус долгутар. Икки депутаты тула тахсыбыт быһыы-майгы  кэнниттэн парламены барытын хоруотуу сатааһыны саҕалаатыгар. Депутаттар бары коррупционердар дииллэрин мин олус сөҕөбүн. Депутаты норуот талар, кини чиновник буолбатах. Ол аата депутаты талбыт норуот бэйэтэ эмиэ эппиэтинэһи сүгэр. Мин Ил Түмэҥҥэ араас түгэннэри көрсүбүтүм. Олох диэн эриэ-дэхси буолбат, биһиги эмиэ дьоммут, сыыһа-халты үктэнии да биирдиилээн депутакка баар буолар. Ол гынан баран, итинник түгэннэртэн судаарыстыбаннас сүрүн тутулун ыһа сатааһын диэн – бу эппиэтинэһэ суох быһыы. Буолаары турар быыбарынан сирэйдэнэн, мантан бэйэ барыһын оҥосто сатааһын саҕаланна, бу бөрүкүтэ, сиэрэ суох быһыы. Бүгүн Ил Түмэн спикерэ Александр Николаевич олус хорсун хардыыны оҥордо. Аһаҕастык биһиэхэ барыбытыгар, ветераннарга санаатын тиэртэ. Кини бэйэтин санаатын олус сөпкө эттэ: «Ил Түмэн Бырабыыталыстыбаны кытта бииргэ үлэлиэхтээх, биир өрөспүүбүлүкэ, биир дойду, норуотун туһугар. Утарыта турсуу, хардарыта өсөһүү судаарыстыбаннай таһым буолбатах», – диэн.

Бэһис Ил Түмэн судаарыстыбаннаһы туруулаһыыга дьоһуннаахтык үлэлээтэ. Биир холобуру этиэм этэ, 2016 сыллаахха республикаҕа Федеральнай мунньах депутаттарын улахан бөлөҕө кэлэ сылдьыбыта. Онно “төгүрүк остуол” тула судаарыстыбаннас федеративнай тутулугар сыһыаннаах олус сытыы боппуруоһу дьүүллэспиппит – Россия Федерациятын билиҥҥи тутулун уларытан, өрөспүүбүлүкэ, кыраай, уобалас диэн араарбакка барыларын биир халыып субъект оҥоруохха диэн сүрдээх улахан уураах бырайыагын бэлэмнээбиттэр этэ.  Автономиялары, республикалары маннык уларыттахха, көһөрдөххө хайдаҕый диэн боппуруос турбута. Улахан дьүүллэһии, ыксыы буолбута. Биһигиттэн Е.М.Ларионов уонна мин мөккүөргэ кыттыбыппыт. Онтон түмүккэ  Александр Николаевич туран Ил Түмэн, Бырабыыталыстыба даҕаны бу Федеральнай мунньах бэлэмнээн аҕалбыт бырайыагын өйөөбөппүт уонна өйүөхпүт суоҕа диэн  көнөтүнэн уонна аһаҕастык эппитэ. Ити түмүгэр бу бырайыак ылыллыбатаҕа, Москваҕа илдьэн да баран кыайбатахтара. Ити тугу көрдөрөрүй? Александр Жирков республика судаарыстыбаннаһын таһымнаахтык көмүскүүр уонна туруорсар кыахтаах салайааччы буоларын. Онон буолаары турар быыбардарга биһиги итинник түгэннэри аахсыах, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыах тустаахпыт. Күннээҕи көрүүнэн буолбакка, судаарыстыбанннас туһугар үлэлиир, үрдүкү таһымӨа туруулаһар кыахтаах дьону талыахтаахпыт».

Нам улууһун кырдьаҕастара, бэтэрээннэрэ, салайааччылара парламент ыытар үлэтин өйүүллэрин биллэрдилэр уонна санааларын үллэһиннилэр:

«Биһиги республика судаарыстыбаннаһын төрүттээбит Махсыым Аммосов мусуойугар  мустан сүрдээх улахан суолталаах тэрээһиҥҥэ муһуннубут, – диэн «Нам улууһа» муниципальнай тэриллии депутаттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ  Иван  Романович Попов мустубут бэтэрээннэри, депутаттары эҕэрдэлээн туран тыл эттэ, -Биһиги улууспут бэтэрээннэрин кытта Ил Түмэн бэтэрээннэрэ илии тутуһан бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсэр буолбуттара олус үчүгэй. Биһиэхэ – улуус депутаттарыгар маннык дьону түмэр үлэ барара үтүө холобур буолуоҕа. Олоххо туох барыта уу нуурал буолбат, түһүү да, тахсыы да ханнык баҕарар үлэҕэ баар буолар. Бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн улуус, нэһилиэк мунньахтарын депутаттарын кытта ыкса сибээстээх, көдьүүстээх үлэни тэрийдэ. Аҥардас  бэрэстэбиитэллээх уорганнар I съезтэрин тэрийэн ыыппыттара биһиэхэ – улуус, нэһилиэктэр депутаттарыгар сүрдээх улахан көмөлөөх буолла. Депутат статуһун  үрдэтиигэ, үлэ хайдах тэриллиэхтээҕэр, сокуоннарга хайдах үлэлэһиэхтээхпит барыта бу съезкэ ырытыллан , мантан тирэх ыламмыт улуустарга уонна нэһилиэктэргэ улахан хамсааһын саҕаланна.

Иккиһинэн, Максим Аммосов аатын үйэтитиигэ, Александр Николаевич Жирков хамыыһыйа бэрэссэдээтэлин быһыытынан киэҥ далааһыннаах үлэни, хамсааһыннары ыытан биһиэхэ күүстээх өйөбүл, тирэх буолбута. Бу үлэ үбүлүөйү ыытыыга эрэ буолбакка, материальнай-техническай баасаны тэрийиигэ, өйдөбүнньгү туруорууга, мусуой тэриллиитигэр, суолу-ииһи оҥорууга, саамай суолталааҕа – историяны чопчулааһыҥҥа, сыыһаны-халтыны көннөрүүгэ, Махсыым Аммосов туһунан кинигэлэр тахсыыларыгар, архыыпка үлэлэһэн, Москваҕа, представительствоҕа үлэлэри ыытыыга улахан көмөтүн иһин намнар ааттарыттан махталбытын тиэрдиэхпитин баҕарабыт! Бу барыта көлүөнэлэр ситимнэрэ салгыы барарыгар, кэлэр көлүөнэ ыччат дойдутун историятын, чаҕылхай дьоннорун олохторун, дьыалаларын салгыырыгар туһуланан сүрдээх улахан суолталааҕыттан биһиги үөрэбит уонна махтанабыт».

Нам улууһун Ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Руслан Егорович Окороков:

–Мин улуус мунньаҕын 2-3-4-c ыҥырыытын депутата буоларым быһыытынан Ил Түмэн 3-4-5 ыҥырыытын депутаттарын кытта бииргэ син балайда үлэлээн кэллим. Онон мин 5 ыҥырыылаах Ил Түмэн мунньаҕын депутаттара сүрдээх көдьүүстээхтик, көхтөөхтүк, норуокка тиийэр гына үлэлээн-хамнаан кэллилэр дии саныыбын. Биһиги «Ил Түмэн» хаһыаты куруук ааҕабыт, телевизорга үлэҕит көстөр, мин көрүүбэр бу билигин үлэлии олорор депутаттар үлэлэрэ хаһааҥытааҕар да күүстээх уонна көдьүүстээх диэн сыаналыыбын. Онон аны күһүн буолар быыбарга норуоккут өйөбүлүн ылыаххыт диэн эрэнэбин. Мин эһиэхэ биир этиилээхпин: үлэ, тыыл ветераннарын кэккэлэрэ саас ылан сэдэхсийэн иһэр, олохпут хаамыыта оннук. Онон биһиги Ытык сүбэ кырдьаҕастара сүбэлэһэн баран маннык этиилээхпит: бу дьоннорбутугар сэрии кэмин тулаайахтара диэн статус бэриллэн социальнай өйөбүллээх буолалларын хааччыйаргытыгар диэн этиилээхпин. Биһиги Нам улууһун Ытык сүбэтин кырдьаҕастара  Ил Түмэн бэтэрээннэрин кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиэхпит. Бүгүн олус ытыктыыр киһибит Зоя Афанасьевна Корнилова биһиэхэ кэлэн этиниитин долгуйа иһиттибит уонна биһириибит.

Кыайыы күнүгэр анаммыт көрсүһүү түмүгүнэн Нам улууһун уонна Ил Түмэн бэтэрээннэрин икки ардыларыгар ардыларыгар  хардарыта өйөһөн үлэлииргэ диэн кэпсэтии ыытылынна.