Үрдүкү таһымҥа. Депутат түбүгэ

Александр Жирков — Гарвард университетыгар

Бу сыл муус устар  21–24 күннэригэр Саха парламенын бастакы вице–спикерэ Александр Жирков Америкаҕа Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэрин Бастайааннай форумугар «Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай культуралара аан дойду музейдарыгар (XVII – XX үйэ саҕаланыыта)»  диэн норуоттар икки ардыланааҕы статустаах бырайыагы отчуоттуу бара сылдьан биир күн АХШ Бостон куоратыгар тиийэн Гарвард университетын археологияҕа уонна этнологияҕа музейын директорын Джеффри Квилтеры уонна кини научнай үлэҕэ солбуйааччытын Памела Жерардины кытта көрүстэ.

Гарвард университетын музейыгар саха норуотун материальнай уонна духуобунай культуратын 300-кэ сэдэх оҥоһуктара  хараллан сыталлар. Бу оҥоһуктары үөрэтэн, ойуулаан, суруйан Александр Жирков салалтатынан оҥоһуллар норуоттар икки ардыларынааҕы статустаах каталогка киллэрэн Саха сирин уонна Аан дойду олохтоохторун билиитигэр таһаарар туһунан кэпсэтии саҕаламмыта хас да сыл буолла. Гарвард салалтата сөбүлэҥин биэрбэт диэн, музей бэйэтин баайын Саха каталогар киллэрэри бобон олорбута. Александр Жирков бу сырыыта түмүктээх буолла. Хардарыта сүбэлэһии түмүгэр бу артефактары үөрэтэр-чинчийэр көҥүллэннэ. Саха сирин бэрэстэбиитэлэ музей салалтатыгар махтанна итиэннэ музейга кэлэн үлэлиир болдьоҕу быһааралларыгар көрдөстө. Итини таһынан Александр Жирков Гарвард университетын профессора Хью Олмстед көмөтүнэн бу университет библиотекатыгар сырытта. Бу  аан дойдуга аатырбыт бөдөҥ библиотекаҕа Саха сирин туһунан кинигэ бэрт аҕыйах. Александр Николаевич Саха сирин уонна кини олохтоохторун туһунан баай  ис хоһоонноох кинигэлэри  бу библиотекаҕа туттарар туһунан этии киллэрбитэ. Ол ылынынллан, Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ эппитинэн, бу кинигэлэри хомуйарга республикаҕа анал комиссия үлэлиэҕэ итиэннэ Саха сирин туһунан кинигэлэри Аан дойду биир саамай улахан библиотекатыгар туттарыы тэриллиэҕэ.

Саха бырайыага  аан дойду гуманитарнай  үлэтин үтүө холобурунан билинилиннэ

Муус устар 23 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ парламенын бастакы вице–спикерэ Александр Жирков аан дойду төрүт омуктарын боппуруостарыгар ыытыллыбыт ХНТ Бастайааннай форумун XVIII сессиятыгар «Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай культуралара аан дойду музейдарыгар (XVII – XX үйэ саҕаланыыта)» диэн биир кэлим каталог иккис томун оҥоруу үлэтэ түмүктэммитин отчуоттаата. 

Саха сирин норуоттарын  культурнай баайдарын харыстыыр уонна киэҥник тарҕатар туһугар биир кэлим академическай каталогу оҥоруу үлэтэ 2012 сылтан саҕаламмыта.  2015 сыллаахха Александр Жирков Нью-Йорк куоракка аан дойду төрүт омуктарын боппуруостарыгар ыытыллыбыт ХНТ Бастайааннай форумун XIV сессиятыгар бу бырайыакка  ХНТ Бастайааннай форумун көмүскэлин уонна норуоттар икки ардыларынааҕы таһымы (международный статус)  иҥэрэр туһунан этии киллэрбитэ. Саха парламенын спикерин этиитин өйөөн, 2015 сыллаахха ХНТ Бастайааннай форума биһиги республикабыт бырайыагар норуоттар икки ардыларынааҕы статуһу иҥэрбитэ. 2018 сыллааха ХНТ XVII сессиятыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтэ каталог бастакы томун билиһиннэрбитэ. Каталогка Нью-Йорка баар Америка естественнэй историятын музейын уонна Вашингтоҥҥа баар Смитсоновскай институт Национальнай музейын  коллекцияларыгар  киирбит саха, эбээн уонна юкагир норуоттарын артефактарын туһунан академическай суруйуу оҥоһуллубута. Бу музейдарга ааспыт үйэлэр усталарыгар Саха сириттэн таһаарыллыбыт олоххо-дьаһахха туттар тэриллэрэ, таҥастара-саптара, бултуур, сэриилэһэр сэптэрэ-сэбиргэллэрэ, эгэлгэ оҥоһуктар, ойуун мала уонна да атын тэриллэрэ хараллан сыталлар.

Александр Жирков салалтатынан билигин аан дойду  сүүрбэттэн тахса  улахан музейдарыгар  булуллубут Саха сирин норуоттарын материальнай уонна духуобунай  культураларын баайын биир кэлим академическай каталогка сиһилии ойуулаан суруйан киллэрии үлэтэ саҕаланан, бу каталог бастакы икки томугар барыта үс тыһыынча кэриҥэ музей тэрилэ – биһиги өбүгэлэрбит тугунан да кэмнэммэт баайдара киллэриллэн бэчээккэ таҕыста.

Ити курдук, быйыл Бастайааннай форумҥа  биир кэлим каталог иккис тома отчуоттанна. Бу томҥа Германия түөрт музейыгар – Берлин этнологическай музейыгар, Грасси, Лейпциг, Дрезден этнографияҕа музейдарыгар, Франкфурт-на-Майне аан дойду культураларын музейыгар уонна Геттинг университетын Этнологическай музейыгар хараллан сытар Саха сирин тэриллэрэ киирдилэр.

Александр Жирков бу аан дойдутааҕы бырайыагы олоххо киллэрии хайдах баран иһэрин туһунан форумҥа сиһилии кэпсээтэ,  ХНТ Бастайааннай форумун секретариатын салайааччытыгар Чандра Рой-Хенриксеҥҥэ ситэри оҥоһуллубут тому тиксэрдэ уонна бу үлэ салгыы  аан дойдутааҕы тэрилтэ эгидатынан ыытылларгыар этии киллэрдэ.

«Эһиги дойдугут бу бырайыагы  көҕүлээбитэ улахан суолталаах. Бу аан дойду норуоттарын билиилэрин-көрүүлэрин сайыннарар уонна харыстыыр улахан гуманитарнай үлэ бастыҥ холобура. Атын төрүт норуоттар бу хайысханан үлэлииллэригэр көҕүлүүр, көмө буолар. Биллэн турар, биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтин бу бырайыагар бэйэбит аан дойдутааҕы  тэрилтэбит анал статуһун салгыы аныыбыт. Бу үлэ  инникитин даҕаны ситиһиилээхтик барыа диэн бүк эрэнэбит»,– диэтэ Чандра Рой-Хенриксен уонна  саха чинчийээччилэрин үлэлэригэр салгыы ситиһиилэри баҕаран туран махталын биллэрдэ. Биир кэлим каталогу  оҥоруу үлэтэ салҕанар. Иккис томтан саҕалаан, бу бырайыак  аны музейдар  Аан дойдутааҕы сэбиэттэрин (ИКОМ) бигэ өйөбүлүн ылла. Ол курдук, ИКОМ Россиятааҕы кэмитиэтин Президенэ А.М.Шолохов (суруйааччы Михаил Шолохов сиэнэ) Саха сирин бырайыагын «дэҥҥэ оҥоһуллар бырайыак уонна аан дойдутааҕы музейдар холбоһуктарыгар барыларыгар улахан суолталаах үлэ» диэн бэлиэтээтэ.

Ыам ыйынааҕы көрсүһүүлэр

Соҕуруу Кореяҕа ыам ыйын 1 күнэ – үлэ күнэ. Бу күн Сеул куоракка Саха сирин парламенын бастакы вице-спикерэ Александр Жирков Хотугулуу-Илиҥҥи Азия дойдуларын регионнааҕы дьаһалталарын ассоциациятын (АРАССВА) бэрэстэбиитэллэрин кытта көрүстэ.

Корея Өрөспүүбүлүкэтин Кёнсанбук-до провинциятыгар 1996 сыл балаҕан ыйыгар тэриллибит аан дойдутааҕы тэрилтэҕэ Хотугулуу-Илиҥҥи Азия дойдулара, ол иһигэр Кытай, Япония, Соҕуруу Корея Өрөспүүбүлүкэлэрэ уонна Россия Федерацията киирэллэр. АРАССВА Президенинэн кэлэр икки сылга биһиги Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев талыллан үлэлээн эрэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын сорудаҕынан Александр Жирков АРАССВА бэрэстэбиитэллэрин кытта Ассоциация чилиэннэрэ Саха сиригэр кэлэ сылдьыыларын туһунан, ону тэҥэ АРАССВА саҥа генеральнай сэкирэтээрин кандидатуратыгар АРАССВА  президенэ А.С.Николаев сөбүлэҥин биэриэхтээҕин туһунан боппуруостары быһаарыста.

АРАССВА бу тэрилтэҕэ түмсүбүт судаарыстыбалар регионнара сайдыыларыгар – экэниэмикэ, эргиэн, культура, тулалыыр эйгэ, айылҕа харыстабыла, туризм, сир баайын хостооһуну тэрийии уонна сүрүннээһин, энергетика уонна климат уларыйыыта, дьахтар уонна оҕо-аймах боппуруоһа, наука уонна технология эйгэтигэр аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһин курдук үгүс хайысхаларга хардарыта дьайсыылаах үлэни кэҥэтиигэ улахан көмөнү оҥорор.

Эмиэ субу күн Александр Жирков Соҕуруу Корея Өрөспүүбүлүкэтин Кёнсанбук-до провинциятын парламенын бэрэссэдээтэлэ тойон Чан Кён Сигы кытта көрүстэ.

Кёнсанбук-до Соҕуруу Корея сирин-уотун 20 бырыһыанын кэриҥин ылар биир бөдөҥ провинция. Нэһилиэнньэтин ахсаана 2,7 мөл. киһиэхэ тэҥнэһэр. Кёнсанбук-до провинцията Корея өрөспүүбүлүкэтин бырамыысыланнаһын кииннэриттэн биирдэстэрэ буолар уонна бу сайдыылаах дойдуга бюджетын кээмэйинэн төрдүс миэстэҕэ сылдьар. Провинцияҕа электроннай, таҥас-сап, химия бырамыысыланнаһа күүскэ сайдар, аныгы технологиянан фруктаны уонна оҕуруот аһын өлгөмнүк үүннэрэллэр. Провинцияҕа баар кэккэ историческай объектар ЮНЕСКО культураҕа нэһилиэстибэтин шедевринэн биллэриллибиттэр.

Көрсүһүү кэмигэр Александр Жирков уонна Кёнсанбук-до провинциятын парламенын бэрэссэдээтэлэ Чан Кён Сик АРАССВА чэрчитинэн парламеннар икки ардыларыгар, ол иһигэр культура, спорт, наука уонна үөрэх эйгэтигэр бииргэ үлэлиир кыах баарын туһунан дьүүллэстилэр. Ордук чуолаан кэпсэтэр өрүттэр билигин бырамыысыланнас тэтимнээхтик сайдар кэмигэр айылҕа баайын көдьүүстээхтик туһаныы уонна экологияны харыстааһын боппуруоһугар болҕомтолорун уурдулар.

Чан Кён Сик уонна Александр Жирков соҕуруу Корея парламентарийдарын делегацията АРАССВА делегациятын кытта бииргэ быйыл сайын Саха сиригэр кэлэ сылдьыыларын туһунан сөбүлэстилэр.

«АРАССВА тэрилтэ үлэтэ, сүрүннээн, Кёнсанбук-до провинциятын бюджетыттан үбүлэнэр. Россия Федерациятын киллэрэн туран, барыта 6 дойдуттан 80 чилиэннээх АРАССВА Секретариата эмиэ бу провинцияҕа баар. Онон бэрт тэтимнээхтик сайдан, кэҥээн эрэр аан дойдутааҕы ассоциация састаабыгар киирэн таһаарыылаахтык үлэлииргэ бу тэрилтэни, ону тэҥэ Кёнсанбук-до провинциятын кытта бигэ ситими олохтооһун хайа да өттүнэн биһиги республикабытыгар туһалаах, көдьүүстээх эрэ буолуо», – диэтэ көрсүһүү түмүгүнэн Александр Жирков.

Бу икки дьоһуннаах тэрээһин таһынан, Ил Түмэн бастакы вице-спикерэ  Соҕуруу Кореяҕа бара сылдьыбыт үс күннээх кылгас сырыытын кэмигэр төрөөбүт тылы уонна муус үйэтин кэминээҕи хамсыыр-харамайы чинчийиигэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит учуонайдарын, чуолаан М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты кытта бииргэ үлэлиир Соҕуруу Кореяҕа баар омук тылын Университетыгар уонна Сеуллааҕы биотехнологическай чинчийии Институтугар эмиэ анал көрсүһүүлэри ыытта.

Ил Түмэн пресс-сулууспата