Саха норуотун парламена: төрүттэртэн үктэллэнэн кэскилгэ дьулуһуу

Бэҕэһээ, балаҕан ыйын 26 күнүгэр Ил Түмэн СӨ Бырабыыталыстыбатын, СӨ Конституционнай суутун уонна ХИФУ тэрийиилэринэн “Регион парламена: төрүттэниитэ уонна аныгы кэм” диэн СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) 25 сылыгар аналлаах научнай-практическай конференция буолла.

Научнай-практическай конференция “Саха Өрөс­пүүбүлүкэтигэр парламентаризм төрүттэриттэн аныгы кэмҥэ диэри” диэн 1№-дээх секцията Национальнай библиотекаҕа буолла. Манна Саха сирин парламентаризмын историяҕа киллэрбит нэһилиэстибэтин уонна сүдү дьон парламентаризм сайдыытыгар киллэрбит кылааттарын, сокуону оҥоруу үлэтин сайыннарыы туһунан кэпсэттилэр.

Секцияны СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков салайан ыытта. Бу секцияҕа эдэр дьон кэлбитэ кэрэхсэбиллээх. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ парламентаризмын историятын силиһиттэн билэр ытык дьоннорбут бу күн элбэҕи кэпсээтилэр, парламентаризм сайдыытын туһунан санааларын эттилэр. Ол курдук  Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин 10-с, 11-с уонна 12-с ыҥырыыларын, СӨ Ил Түмэнин 1-кы, 2-с уонна 3-с ыҥырыыларын дьокутаата Климент Иванов дакылаата ыччаттарга олус туһалаах буолуоҕа дии саныыбын. Кини  дакылаатыгар Саха сирин парламентаризма сайдыбыт суолун туһунан кэпсээтэ.

“Парламентаризм дойдуну судаарыстыбаннай салайыы демократиялаах көстүүтэ буолар. Ол эбэтэр норуот дойдуну салайыыга парламент нөҥүө быһаччы кыттыыны ылар. Үрдүкү былаас сокуону оҥорор, ону толорор, сокуону кэһии иһин сууттуур уорганнара арахсан, бу гынан баран бэйэ-бэйэлэрин күөмчүлэспэккэ, бэйэлэрин туһааннаах хайысхаларынан үлэлээһиннэрэ буолар. Судаарыстыбаны салайыыны соҕотох Төрүт сокуон — Конституция эрэ сүрүннүүр”, — диэтэ уонна секция тэрээһинин иһинэн оҥоһуллубут быыстапкаҕа Төрүт сокуону туруорбатахтарыттан соһуйбутун бэлиэтээтэ.  Салгыы кини история кэрчиктэригэр тохтоото. “Историяттан биллэринэн, Арассыыйа монархиялаах, онтон импиэрийэлээх тутулунан үйэлэргэ олорон кэлбитэ. Бу соҕотох киһи муҥутуур былааһын дьэҥкир көстүүтэ этэ. Арассыыйа импиэрийэтин 1-кы Судаарыстыбаннай Дуумата 1906 сыллаахха талыллан үлэлээбитэ эрээри, ис мөккүөрэ олус сытыы буолан биир эрэ мунньаҕы ыыппыта уонна Николай II ыраахтааҕы ыйааҕынан ыһыллыбыта. Иккис Дуума эмиэ биирдэ эрэ мунньахтаабыта уонна эмиэ тохтотуллубута. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа барбыт эйэлэһимтиэтэ суох хабыр мөккүөр киининэн сир эрэпиэрмэтин боппуруоһа буолбута”, — диэтэ.

Климент Егорович өрөспүүбүлүкэбитигэр парламентаризм сайдан кэлбит историятын туһунан санаатын эттэ. “Арассыыйаҕа парламентаризм сайдан кэлбит историятын үс түһүмэххэ араарыы баар: Олунньутааҕы революция иннинээҕи, сэбиэскэй кэмнээҕи уонна аныгы парламентаризм түһүмэхтэригэр. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьыала хайдах ис хоһооннооҕуй?

Сорох ырытааччылар Саха АССР 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэтин үлэтин ис хоһоонугар улахан суолтаны биэрбэккэ туран, өрөспүүбүлүкэ сэбиэскэй кэмнээҕи уонна бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн парламентаризмын историяларын таһымнарыттан эрэ көрөллөр. Оттон бу боппуруоска өссө төгүл төннөн ылыаҕыҥ. Саха норуотун чулуу ыччат дьоно М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, И.Н. Барахов, С.М.Аржаков, о.д.а. кииҥҥэ дьаныардаах уонна дьулуурдаах туруорсууларын түмүгэр, оччотооҕу Саха сирэ судаарыстыбаннастаах буолуу биир муҥутуур итэҕэлин — автономияны ылары ситиспитэ. 97 сыл анараа өттүгэр П.А. Ойуунускай салайааччылаах хамыыһыйа тэриллэн, Саха сирин политическай, судаарыстыбаннай балаһыанньатын барыла ырытыллан оҥоһуллубута. Эмиэ ити сыл олунньу 16 күнүгэр Саха АССР РСФСР састаабыгар тэриллэрин туһунан БСКСК уурааҕа тахсыбыта. Ити кэмтэн Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай парламентаризмын историята саҕаламмыта.

1990 сыллаахха оччотооҕу Сэбиэскэй Сойуус уонна Саха АССР XII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэттэригэр депутаттары аан маҥнайгытын дьиҥнээхтик талан ылыылаах быыбардар ыытыллыбыттара. Бу аныгы кэм туруорар быыбардарыгар уонна парламентаризм бириинсиптэригэр толору эппиэттиир быыбардар этилэр. Норуот да оннук ылыммыта, кини саҥа кэм парламентаризмын ис сүрэҕиттэн дьиҥнээхтик өйөөбүтэ.

1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин анал уурааҕынан Саха автономията көтүрүллэн, РСФСР састаабыгар Саха Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтэ диэн саҥа аат үөскээбитэ. Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан декларация  ылыллыбыта. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ саҥа кэмҥэ саҥа уопсастыбаны,  демократия уонна быраап төрүтүгэр олоҕурбут саҥа судаарыстыбаннаһы тутууну тутаах көҕүлээччинэн уонна сүрүннээччинэн буолбута. Итинник ыарахан уонна сүүнэ эппиэтинэстээх дьыаланы Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы бэрэсидьиэнин аатынан хайы-үйэ историяҕа киирбит М.Е.Николаев  сүкпүтэ.

12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт  өрөспүүбүлүкэ Төрүт сокуонун ырытан оҥорор боломуочуйалаах хамыыһыйатын сыралаах үлэтинэн, 1992 сыл муус устар 3 күнүгэр Конституция барыла оҥоһуллан бүтэн, муус устар 27 күнүгэр күүһүгэр киирбитэ”, — диэтэ.

Ол курдук Климент Иванов баар историябытын токурутумуоҕуҥ, мунна­рымыаҕыҥ диэн конференция кыттааччыларыгар эттэ. “Сорохтор күн бүгүнүгэр диэри 12-с ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт үөһэттэн күһэйии күүһүнэн ыһыллыбыта диэн санаалаахтар. Оннук буолбатах. Бэйэлэрин тус интэриэстэрин өрө туппат, өрөспүүбүлүкэ сайдыытынан салайтарар киэҥ өйдөөх-санаалаах 12-с ыҥырыы депутаттара, парламентаризм аныгылыы суолунан сайдыытын түргэтэтэр инниттэн бэйэлэрин үтүө көҥүллэринэн уонна быһаарыыларынан, Үрдүкү Сэбиэт үлэтин тохтоторго куоластаабыттара. Эбэн эттэххэ, сайдыылаах судаарыстыбаларга маннык түбэлтэ аҕыйаҕа суохтук тахсыталыыр. Онон СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэнэ) бэйэтин төрүттэммит, үлэлээбит, ситиспит историята баай. Үйэ чиэппэрэ кэм — Саха сирэ саҥа парламентаризмын историята саҕаламмыт — баара-суоҕа бастакы сүһүөх кэмэ буолар. Ил Түмэн өссө инникитин охсуһуулардаах, кыайыылардаах, ситиһиилэрдээх, ол быһыытынан кэлэр кэмҥэ инникилээх историялаах саха норуотун парламена буолар”, — диэн дакылаатын түмүктээтэ.

Секцияҕа САССР  Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытын, Ил Түмэн I, II ыҥырыыларын дьокутаата, 1993-1998 сс. Ил Түмэҥҥэ Бэрэстэбиитэллэр палааталарын бэрэссэдээтэлэ, 1996-2001 сс. Федерация Сэбиэтин чилиэнэ Егор Ларионов, Саха ССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытын, РСФСР народнай депутата Андрей Кривошапкин парламентаризм төрүт­тэрин уонна инники сайдыытын туһунан иһитиннэриилэри оҥордулар. Егор Михайлович парламент норуот былааһын уорганын быһыытынан тутулуга суох буоларын сайыннарыы боппуруостарыгар тохтоото. Оттон Андрей Васильевич Саха сирин парламентаризма сайдыытыгар депутаттар оруолларын бэлиэтээтэ.

Сардаана КУЗЬМИНА

Подробнее читайте в свежем номере газеты по указанной ссылке.

Уважаемые читатели!

1. Покупая электронную версию Издания, вы осознаете, что покупаете ее исключительно для личного (семейного) пользования. Перепродажа или любая другая передача купленного вами номера газеты третьим лицам запрещается и может преследоваться по закону.
2. Обязанности продавца, в качестве которого выступает Издание, считаются выполненными с момента отправки Покупателю ссылка на скачивание купленного и оплаченного им номера газеты.
3. Стоимость газеты в розницу 30 руб.

ВАЖНО! Иногда, по независящим от Издания причинам, спам-фильтры Покупателя перебрасывают письмо с заказанной вами ссылкой в папку «Спам». Поэтому если вы не получили от нас автоматически сгенерированного письма со ссылкой, для начала проверьте папку «Спам». Если его нет и там — обращайтесь в нашу редакцию.