Сытыы боппуруостары сокуонунан сүрүннээһин

Ол курдук, бэс ыйын 26 күнүгэр Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев салайан ыыппыт мунньаҕар РФ Госдуматын депутата Галина Данчикова, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, норуот депутаттара, бырабыыталыстыба чилиэннэрэ кытыннылар.

Саха  сирин  баайа — айылҕата, сирэ-уота

Бу күн чуолаан ханнык боппуруостар тула кэпсэтии барда?

“Сир аннын туһунан” (О недрах) РФ сокуонугар сир баайын туһанааччылар үлэлииллэрин көҥүллүүр лицензияларыгар үлэлиир территорияларын социальнай-экономическай сайдыытыгар кыттыһалларыгар эбэһээтэлистибэ ылыналларын көрөр туһунан боппуруос көтөҕүлүннэ. Ил Түмэн сир сыһыан­наһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев дакылаатыгар бу курдук бэлиэтээтэ: “Айылҕа ресурсалара дойдубут сайдыытыгар бигэ тирэҕинэн буолаллар. Сир баайын туһаныы салаатыттан бүддьүөт араас таһымыгар дохуот киириэхтээх, онтон сиэттэрэн социальнай-экономическай боппуруостар быһаарыллыахтаахтар. Ол ситиһиллибэт, тоҕо диэтэххэ, РФ субъектара, муниципальнай тэриллиилэр сир баайын туһаныы сүнньүнэн ылыллар быһаарыыларга кыттыһар бырааптара суох. Сир баайын көдьүүһэ суохтук туһаныы тахсар, тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа кыһалҕалар тахсаллар. Онон бу хайысханан сыһыаннаһыылары сокуонунан бэрээдэктээһин ирдэнэр”, — диэн эттэ.

Маны таһынан Владимир Прокопьев иһитиннэриитигэр, сир баайын төһө да РФ субъегын сиригэр хостообуттарын иһин, нолуога федеральнай бүддьүөккэ киирэр, оттон субъектар дотацияҕа олороллор диэн бэлиэтээтэ. “Сир баайын нолуогуттан киирэр дохуоту Федеральнай киин уонна регионнар икки ардыларыгар үллэриигэ баланса кэһиллэр”, — диэн эттэ кини.

Ол курдук, Ил Түмэн Гос­думаҕа “Сир аннын туһунан” РФ сокуонугар уларытыылары киллэрэр туһунан” федеральнай сокуон барылын киллэрбит. Сокуон барылыгар сир баайын туһаныыга бэриллэр лицензия ис хоһоонугар РФ субъега уонна муниципальнай тэриллии социальнай-экономическай сайдыыларыгар сир баайын туһанааччы кыттыһар усулуобуйатыгар сыһыаннаах балаһыанньаны киллэрэллэрин туһунан этиллэр.

Маны таһынан Владимир Прокопьев дакылаатыгар  сир баайын туһаныы салаатыгар сокуонунан муниципальнай уонна уопсастыбаннай хонтуруол көрүллүбэтигэр тохтоото. Юридическай сирэйдэри уонна предпринимателлэри судаарыстыба өттүттэн хонтуруоллааһын туһунан РФ 294 №-дээх  сокуонугар сир баайын туһанааччылар туһунан ыйыллыбатах. Ол иһин бу сокуон  судаарыстыбаннай геологическай надзор үлэтин хааччахтыыр, нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскээбэт. Саха сирин парламена геологическай надзору 294 №-дээх  РФ сокуонуттан таһаарар туһунан боппуруоһу хаста да көтөхпүтүн, РФ бырабыыталыстыбата өйөөбөтөх. Ол гынан баран, бу хайысхаҕа кыһалҕа баарын РФ айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа министиэристибэтэ бэлиэтиир. Ол иһин судаарыстыбаннай геологическай надзор сүнньүнэн РФ сокуонугар уларытыыны киллэрии боппуруоһун көрөллөрүгэр этии оҥоһулунна.

Мамонт   муоһун хостооһун бэрээдэктэниэхтээх

Мунньахха көрүллүбүт өссө биир сытыы боппуруоһунан мамонт муоһун хостооһуну сокуонунан хонтуруоллааһын ирдэнэрин туһунан буолла. Мамонт фаунатын 70% Саха сиригэр баар. Мамонт муоһун уонна да атын палеонтологическай, минералогическай матырыйааллары хостооһуҥҥа лицензия Сир баайын туһаныыга федеральнай агентство уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата түһэрсибит сөбүлэһиитинэн бэриллэр. Бу лицензияны биэрии икки төгүл элбээбит, ол гынан баран мамонт муоһун хостооһунтан нолуок бүддьүөккэ киирбэт, судаарыстыба хонтуруоллаабатын түмүгэр алдьаппыт сирдэрин кырсын чөлүгэр түһэрбэттэр. Мамонт муоһун ханна батараллара эмиэ хонтуруолламмат. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бу этиллибит өрүттэри сокуонунан хонтуруоллааһын боппуруоһун өссө 2009 сылтан туруорсар да, федеральнай киинтэн ханнык да миэрэ ылыллыбат.  Ол курдук, Саха сирэ мамонт муоһун туһалаах сир баайын ахсааныгар киллэрэргэ, итиэннэ тустаах федеральнай сокуон ылынан айылҕа ураты ресурсатыгар киллэрэргэ туруорсар. Галина Данчикова мамонт муоһун хостооһуну коммерческай хабааннаах оҥоруу туһунан этии киллэрбит. Маны таһынан өссө биир этиинэн мамонт муоһун айылҕа ураты ресурсатынан билинэр уонна ону туһаныыны РФ субъектарын боломуочуйатыгар биэрэр туһунан этэ.

Ирбэт   тоҥу харыстааһын

Госдума кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ кыттыылаах улахан мунньахха үөһэ этиллибит боппуруостары таһынан ирбэт тоҥ кыһалҕатын таарыйдылар. Ирбэт тоҥ, төһө да кутуйах хаамыытынан ирэн эрэрин иһин, кэнэҕэскитин аан дойду хабааннаах катастрофа тахсыан сөбүн туһунан учуонайдар түрүбүөгэни тардыбыттара ыраатта. Ордук Саха сирэ бу боппуруоһу көтөҕөр. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена “Ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан” федеральнай сокуон барылын бэлэмнээн оҥорбут. Мунньахха бу сокуон барылын ылынар наадалааҕын туһунан кэпсэттилэр.

Маны таһынан бултааһын, балыктааһын, хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптарын көмүскээһин уонна үгэс дьарыктарынан үлэлээн олорор сирдэрин туһунан боппуруостары ырыттылар. Национальнай ойуур форумун Саха сиригэр ыытар туһунан боппуруос турда. Николай Николаев мунньаҕы түмүктүүрүгэр  Госдума айылҕа ресурсаларыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтэ үөһэ этиллибит боппуруостарынан Ил Түмэни кытта бииргэ үлэлэһэргэ бэлэмин бэлиэтээтэ.

Мунньах  кэнниттэн түмүк  санаалар 

Мунньах кэнниттэн Госдума айылҕа ресурсаларыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаев уонна Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков суруналыыстары кытары көрүстүлэр.

Николай Николаев сир баайын туһаныы сүнньүнэн Саха сирэ оҥорбут көҕүлээһиннэрин өйүүрүн биллэрдэ. “Өрөспүү­бүлүкэ парламена уонна бырабыыталыстыбата Госдума таһымыгар региоҥҥа баар кыһалҕалаах боппуруостары күүскэ көтөҕөллөр. Ол туһунан дьүүллэһии, үгүс ырытыһыылар ыытыллаллар. Бүгүн федеральнай таһымҥа сир баайын туһанааччылар регион социальнай-экономическай сайдыытыгар кыттыһалларын туһунан кэпсэтии таҕыста. Бүддьүөт сыһыаннаһыыларын туһунан тиэмэ сытыытык турар уонна биир эрэ быһаарыынан муҥурдаммат, манна ситимнээхтик үлэлэһиэххэ наада. Ирбэт тоҥу харыстааһын боппуруоһугар улахан болҕомто ууруохха наада. Регион ураты килиимэтиттэн сиэттэрэн нуормалары уонна быраабылалары уларытыахха наада. Холобур, билигин федеральнай сокуон барыллара Хоту сиргэ уонна Арктикаҕа хайдах үлэлиэхтэрин сөбүн туһунан тустаах экспертизаны ааспаттар. Бу тиэмэни үчүгэйдик көрүөххэ наада. Бары суолталаах сокуон барыллара Хоту сиргэ хайдах үлэлиэхтэрин туһунан сыанабылы ааһыах­таахтар. Мамонт муоһун хостооһун туһунан этэр буоллахха, атыылааһыны, тарҕатыыны киинниир, коммерческай хабааннаах үлэ барарын курдук сирдэри тэрийэр, хостуур матырыйааллары экспертизалааһын наада. Ол барыта мамонт эттиктэрин хостооһуну сокуонунан хонтуруоллуур соругу быһаарарга көмөлөһүө этэ. Бу боппуруоһу түргэнник быһаарарбыт наада. Кэпсэтии таһымыгар сылдьар кэмигэр, хостообут матырыйаалларын дойду тас өттүгэр көхтөөхтүк таһаараллар”, — диэн Николай Николаев суруналыыстарга иһитиннэрдэ. Маны таһынан кини Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара айахтарын ииттинэллэригэр илиминэн балыктааһыны көҥүллүүр туһунан Саха сирин парламена киллэрбит көннөрүүлэрин өйүүрүн туһунан эттэ. Госдумаҕа бу сокуон барылын иккис уонна үһүс ааҕыыга ылынаары бэлэмнииллэрин иһитиннэрдэ.

Александр Жирков Николай Николаев салайар кэмитиэтэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена биир саамай үлэлэһэр кэмитиэттэриттэн биирдэстэринэн буоларын бэлиэтээтэ. “Кэмитиэт сир, экология, бас билии боппуруостарынан дьарыктанар, быраабынан, сокуонунан хааччыйар. Бу боппуруостар биһиэхэ, Саха сиригэр, олус сытыытык тураллар. Бу хайысхаҕа Саха сирэ элбэх бырайыактардаах, ол бырайыактарын кэмитиэккэ киэҥник ырыталлар. Иккиһинэн, Саха сирэ саамай элбэх күөллэрдээх, өрүстэрдээх, хайалардаах, киэҥ сиринэн тайаан сытар тайҕалаах. Бу ресурсаларбытын сокуонунан харыстыыр соруктаах Ил Түмэн уонна Госдума айылҕа ресурсаларыгар, бас билиигэ уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтэ ыкса үлэлэһэллэр.  Николай Николаев бүгүҥҥү мунньахха биһиги этиилэрбитин иһиттэ. Билигин Госдума таһымыгар үлэ барыахтаах. Үсүһүнэн, ойууру туһаныыны уонна харыстааһыны сүрүннүүр Национальнай ойуур форума ыытыллара былааннанар. Ону биһиги Саха сиригэр ыытар туһунан этии киллэрдибит. Тоҕо? Арассыыйа тайҕатын 20% Саха сиригэр баар, саамай тыытыллыбатах ойуур биһиэхэ баар. Онон экологиятын харыстааһын уонна инникитин сөптөөхтүк туһаныы боппуруоһун бэйэбитигэр тутан олорон быһаарыахпытын наада. Ол иһин 2019 сылга Саха сиригэр Национальнай ойуур форума буоларын туруорустубут”, — диэн спикер эттэ.