Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ концепция оҥоһуллар

Бу боппуруоска үлэлиир бөлөх концепцияны бэлэмнииригэр бэриллэр болдьох туһунан РФ үөрэхтээһиҥҥэ миниистирин солбуйааччы Татьяна Синюгина иһитиннэрдэ. Ити докумуону, идэтийбит дьону кытыннаран туран, киэҥник дьүүллэһии ыытыллыахтаах. Ону сэргэ кинилэр көмөлөрүнэн үөрэх стандартарын саҥардыы күүтүллэр.
Миниистири солбуйааччы эппитинэн, бу эйгэҕэ биир кыһалҕанан үөрэх кинигэлэрэ уонна көмө кинигэлэр суохтара буолар. Министиэристибэ дааннайдарынан, билигин федеральнай кэрискэҕэ сэттэ төрөөбүт тылга 103 үөрэх кинигэтэ киллэриллибит, ол иһигэр – татаар, башкир, алтай, чечен, саха, хакас уонна грек омук тылларынан. Оттон билигин Россияҕа 81 төрөөбүт тыл үөрэтиллэр эбит. Онон тыллар үгүстэригэр үөрэтии бэрэбиэркэни барбатах босуобуйаларынан ыытыллар эбэтэр олор олох даҕаны суохтар.
Госдумаҕа ити кыһалҕаны өйдүүллэр. Кэккэ учуобунньуктар сылы-сылынан экспертизаны кыайан ааспаттар, оттон чунуобунньуктар маннык бытаарыыны та­һаа­ралларыгар оҕо­лор буруйа суохтар, диэн Госдума национальностар дьыалаларыгар кэмитиэтин баһылыга Ильдар Гильмутдинов эттэ. Депутаттар этии киллэрбиттэринэн, ити бо­ломуочуйалары федеральнай вузтарга биэриэххэ наада, онто да суох кинилэр учуобунньуктарга экспертизаны бэйэлэрэ ыыталлар эбит.
Рособрнадзор баһылыгын солбуйааччы Анзор Музаев билинэринэн, үөрэх кинигэлэрин бэлэмнээһини чахчы да тупсарар наадалаах. Кини тылыгар сигэннэххэ, билигин экспертизаны ыытыыны кытта сибээстээх уустуктартан сылтаан “учуобунньуктар кыһыл көмүскэ тэҥнээхтэр”.
Өссө биир улахан проблема – үлэлэригэр аныгы ньымалары туһанар бэлэмнээх педагогтар тиийбэттэрэ буолар. “Төрөппүттэр уонна оҕолор төрөөбүт тылы тоҕо үөрэтиэхтэрин баҕарбаттарый? Кинилэри үөрэтии уустук, эргэрбит методикалара чаҕыталлар, — диэтэ Ильдар Гильмутдинов. – Оҕолор 5 саастарыгар дылы тылы ордук үчүгэйдик үөрэтэллэр. Чуолаан кинилэри оонньуу көрүҥүнэн үөрэх эйгэтигэр тардар наадалаах”. Федеральнай уонна регионнааҕы таһымнарга кадрдары бэлэмнээһин биэдэмистибэннэй бырагыраамата ирдэнэрин туһааннаах кэмитиэккэ бэлиэтииллэр.
Төрөөбүт тыллары үөрэ­тиигэ көҕүлээһин олус суолталаах. Манан сибээстээн, вузтарга ыйыллыбыт предмеккэ эбии баллары биэрии барыйаанын, ону сэргэ тылга олимпиадалары көрөргө этиллэр. Оҕолору Интернет нөҥүө ыраахтан үөрэтии тэриллиэхтээх. “Оҕо ханна да баарын иһин, төрөөбүт тылын үөрэтэр кыахтаныахтаах”, — диэн бэлиэтээтэ Гильмутдинов. Кини иһитиннэрбитинэн, үөрэнээччилэр төрөөбүт тылларынан экзаменнары туттаралларын көҥүллээһин боппуруоһа эмиэ дьүүллэһиллиэҕэ. Дагестан сокуону оҥорор Мунньаҕын вице-спикерэ Камил Давдиев санаатынан, салгыы төрөөбүт тылга булгуччулаах экзамены киллэриэххэ наада. “Оҕолор кинилэргэ төрөөбүт тыл наадатын мэлдьи өйдүүр буолбатахтар”, — диэн быһаарда кини.
Санатар буоллахха, тыллары харыстааһын эйгэтигэр тутаах быһаарыылар номнуо ылылыннылар. Бастакытынан, соторутааҕыта Россия Президенэ бу эйгэҕэ анал фонданы тэрийии туһунан ыйаахха илии баттаата. Чуолаан, ити фонда өйөбүлүнэн учуобунньуктар, бырагыраамалар уонна кадрдар бэлэмнэниэхтэрэ, диэн Госдума үөрэххэ уонна наукаҕа кэмитиэтин баһылыга Вячеслав Никонов иһитиннэрдэ. Оттон атырдьах ыйыгар күүһүгэр киирбит тутаах сокуонунан төрөөбүт тыл оскуола булгуччулаах бырагырааматыгар бигэргэтиллибитэ. Ол эрээри төрөппүттэргэ уонна кинилэр оҕолоругар төрөөбүт тылы талар быраап бэриллибитэ – маныаха кинилэр нуучча тылын талыахтарын сөп.

Россия норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстааһын уонна үөрэтии Фондатын туһунан

Россия Федерациятын Президенэ Владимир Путин 2018 с. алтынньы 26 к. “Россия Федерациятын норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстааһын уонна үөрэтии Фондатын тэрийэр туһунан” Ыйаахха илии баттаата. Бу докумуон «Россия судаарыстыбатын национальнай баайынан уонна историческай-култуурунай нэһилиэстибэтинэн буолар РФ норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстааһыҥҥа уонна үөрэтиигэ усулуобуйалары үөскэтэр сыалтан» ылыллыбыта.

Ил Түмэн Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын боппуруостарыгар уонна Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева Фонда тэриллиитин туһунан бэйэтин санаатын биллэрдэ:
— Саарбаҕа суох, Россия Федерациятын норуоттарын төрөөбүт тылларын харыстааһын уонна үөрэтии Фондатын тэрийэр туһунан РФ Президенин Владимир Путин Ыйааҕа Россия норуоттарын төрөөбүт тылларын сайдыытыгар, үөрэтиигэ саҥа тыыны угуоҕа.
Тыл – бу норуот кутун-сүрүн көстүүтэ уонна кини тыыннаах буолуутун мэктиэтэ, тугунан да сыаналаммат баайа, биһиги ону харыстыах уонна сайыннарыах тустаахпыт. Ол иһин элбэх национальностаах Саха сирин олохтоохторо Фонданы тэрийэр туһунан быһаарыыны өрө көтөҕүллэн ылыннылар.
Төрөөбүт тыллары харыстааһын проб­лемата – бу араас таһымҥа көтө­ҕүллэр боппуруостар. Чуолаан Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэххэ уонна наукаҕа министиэристибэтэ Россия Федерациятын Хоту сирин, Сибиирин уонна Уһук Илинин аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын төрөөбүт тылларын, литератураларын уонна култуураларын учууталларын I Бүтүн Россиятааҕы съезтэрин ыытыыны көҕүлээбитэ. Ити съезд 2017 сыл сэтинньи 20-21 күннэригэр Санкт-Петербург куоракка буолан ааспыта. Судаарыстыбаттан көмүскэлгэ наадыйар аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын дьылҕатыгар долгуйар дьон дойду бары муннуктарыттан съезкэ мустубуттара.
Бу съезкэ кыттааччылар Россия Федерациятын норуоттарын тылларын Фондатын тэрийии, оҕо иитиитигэр төрөөбүт тыл оруолун үрдэтии, аҕыйах ахсааннаах норуоттар литератураларын уонна култуураларын сайдыытын, тыллары оскуолаҕа үөрэтии хаачыстыбатын боппуруостарын таарыйбыттара.
Бүгүҥҥү күҥҥэ нуормалаан үбү­лээ­һиҥҥэ көһүүнэн сибээстээн, Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт олох­тоох норуоттарын төрөөбүт тылларын үөрэтэр учууталлар хамнастара кыра, ол курдук, мэлдьи буоларынан, нэдиэлэҕэ факультатив быһыытынан биир чаас көрүллэр, оттон үөрэх бырагырааматыгар 2-3 чаас көрүллэрэ бэрт сэдэх. Онон РФ үөрэхтээһиҥҥэ министиэристибэтин өттүттэн ити боппуруоһу сиһилии үөрэтии уонна быһаарыы ирдэнэр.