Тыа сирин сайыннарар суоллар ханныктарый?

Хаһыат ааспыт нүөмэригэр «Сүбэни холбоон үлэлээтэххэ» диэн ыстатыйабар Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн тиэмэҕэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общественнай-консультативнай Сүбэ аан бастакы мунньаҕын туһунан быһа тардан суруйан турабын.

Общественнай-консультативнай Сүбэ аан бастакы мунньаҕын туһунан

Көһө сылдьар мунньах үс түһүмэххэ араарыллан ыытыллыбытын бэлиэтиибин. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Денис Белозеров, доруобуйа харыстабылын миниистирэ Елена Борисова, тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун дириэктэрэ Айаал Степанов, судаарыстыбаннай деятель Егор Жирков уо.д.а.  дакылааттарын иһитиннэрдилэр. Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ салалтата, парламентарийдар, улуус, нэһилиэк депутаттара, баһылыктара, уопсастыбаннас кыттыыны ылбыттара. Бу суруйуубар мунньахха дьон болҕомтотун тарпыт этиилэргэ тохтоон ааһыам.

Куорат олохтоохторуттан итэҕэһэ суох

Көһө сылдьар мунньахха Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев: «Сүбэ ыытар үлэтин сүрүн соругунан судаарыстыбаннай суолталаах быһаарыылар ылыллыыларыгар общественность кыттыытын хааччыйыы буолуоҕа. Суолталаах сокуоннар барыллара, баар сокуоннар олоххо-дьаһахха туттуллууларын тула боппуруостары дьүүллэһиэхпит, мунньахтар түмүктэринэн, сокуоннары ситэриигэ, тупсарыыга сүбэлээһиннэри оҥоруохпут. Өрөспүүбүлүкэ уонна тыа сирин сайдыыларын сүрүн хайысхалара 2032 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятыгар бааллар. Тустаах докумуоҥҥа олоҕуран, тыа сирин олохтоохторо бэйэлэрэ аныгы сэлиэнньэ, бөһүөлэк сайдыыларын моделларын олоххо киллэриэхтээхтэр», – диэн эттэ.

Госдума депутата Галина Данчикова тэрээһин тиэмэтэ дойду Президенин сорудаҕынан оҥоһулла сылдьар тыа сирин бигэтик сайыннарыы бырагырааматыгар сөп түбэһэрин ыйда. Кини тустаах суолталаах докумуону оҥорууга өрөспүүбүлүкэ актыыбынайдык кыттарыгар ыҥырда. Саҥа бырагыраама тыа сирин нэһилиэнньэтэ куорат олохтоохторуттан итэҕэһэ суох олоруохтааҕар туһуланарын бэлиэтээтэ. Парламентарий «Земскэй луохтуур» бырагыраамаҕа сааһынан хааччахтааһын суох буолуохтааҕын туһунан эттэ.

Былааһы — ыалларга

Госдума депутата Федот Тумусов: «Бүгүҥҥү кэпсэтии Саха сирин тыатын сирин, ол аата саха омук дьылҕатын туһунан. 90-с сылларга саҥа кэрдиис кэм саҕаланан, ырыынак экономиката, чааһынай бас билии, о.д.а. саҥа өйдөбүллэр киирбиттэрэ. Тыа сиригэр биир телеграмманан сопхуостары ыһыҥ уонна үүт туттарар буоллаххытына, харчы биэрэбит, суох буоллаҕына, суох диэн буолбута», — диэн эттэ. Кини этиитигэр сэбиэскэй тутул тыа сиригэр сыһыаннаах итэҕэстэригэр тохтоото.

— Кэскиллээх толкуй хайдах буо­луохтааҕый? Былааһы — ыалларга. Ол аата тугуй? Тыа сиригэр ыал бэйэтин бэйэтэ этинэн, үүтүнэн, сүөһү ииттинэн хааччынарын иһин судаарыстыба хамнас төлүөхтээх. Сүөһү төбөтүнэн. Холобур, биэс киһилээх ыалга сылга нуорма быһыытынан 435 киилэ эт, 1200 лиитэрэ үүт ирдэниллэр. Ол сылга 228 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Тыаҕа быһа холоон, нэһилиэнньэ 30% кэриҥэ киһи олорор. Оччотугар бюджеттан 3 млрд солк. тиксиэхтээх. Барыта тыа хаһаайыстыбатыгар 10 млрд солк. кэриҥэ тиксэрин аахтахха, ити кыра суума. Этэрим курдук, тыа сирин үбүлээһин саҥа ньымата олоххо киирдэҕинэ, өй-санаа түргэнник уларыйыа. Оччотугар куорат дьоно кытта сүөһүлэнэ, сылгылана сатыахтара. Инньэ гынан, кэскилбитин саҥа санаанан салайтаран оҥостуохтаахпыт, — диэн этиитин түмүктээтэ.

Парламентарий өссө ыал ордорунар үүтүн-этин судаарыстыбаҕа туттаран, эбии дохуот оҥостуон сөптөөҕүн бэлиэтээтэ. Кырдьык, маннык дьаһанарбыт буоллар, сүөһү ахсаана биллэрдик элбиэ, өбүгэлэрбит үгэстэрэ салҕаныа, тыа сиригэр олохсуйуу элбиэ эбитэ буолуо…

Маны таһынан Федот Тумусов үөрэ­ҕирии, доруобуйа харыстабылын эйгэлэрин модернизациялааһыҥҥа, инновационнай ньымаларынан хааччыйыыга болҕомтону хатыыр наадалааҕын туһунан эттэ.

Тыа сирин, тыа хаһаа­йыстыбатын өрө тартахпытына, дойдубутугар аспыт-үөлбүт хаачыстыбатын кыһалҕатын быһаарыах этибит. Билигин биһиги искусственнай аҥаардаах, араас химическэй эбиликтэрдээх, концентраттардаах аһылыкка көстүбүт. Ол доруобуйабытыгар төһөлөөх охсуулааҕын ким билиэй?

Нэһилиэнньэ: туох иһин?

Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтин баһылыга Дмитрий Тихонов судаарыстыбаннай бырагыраамалар чэрчилэринэн бөһүөлэктэр тас көрүҥнэрин тупсарыыга үбүлээһин кээмэйэ улаатара наадалааҕын ыйда. Кини нэһилиэнньэҕэ бөҕү харайыыга саҥалыы сыһыаҥҥа үгүс ыйытыылаахтарын бэлиэтээтэ. Күн бүгүн регионнааҕы оператордар эбээһинэстэрин, үлэлэрин толорботторун, оччоҕо нэһилиэнньэ туох иһин эбии төлүүрүн туһунан баар чахчыны эттэ.

Дмитрий Тихонов: «Регионнааҕы операторы үлэнэн хааччыйар сыалтан бөҕү харайар объектар судаарыстыба бас билиитигэр бэриллиэхтээхтэр»,  — диэн эттэ.

Сир суоҕа харгыс буолар

Көһө сылдьар мунньахха тыл этээччилэр үгүстэрэ тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга сир тиийбэтэ харгыс буоларын ыйдылар. Үчүгэй, табыгастаах сирдэр барыта биирдиилээн дьон бас билиитигэр баалларын туһунан эттилэр. Аны, ити сирдээх дьоммут үгүстэрэ сүөһүлэрэ, хаһаайыстыбалара суохтарын бэлиэтээтилэр. Дьэ, бу чахчы улахан кы­һалҕа. Урукку өттүгэр ити туһунан элбэхтэ суруйан турабын. Хаһаайыстыбата суох дьон сирдэрин ылар туһунан судаарыстыба быһаарыы ылынара ирдэнэр.

Маны таһынан тыл этээччилэр «Кооперациялааһын туһунан» сокуон итэҕэстэрдээҕин ыйдылар.

Тыа сирин, тыа хаһаайыстыбатын өрө тартахпытына, дойдубутугар аспыт-үөлбүт хаачыстыбатын кыһалҕатын быһаарыах этибит. Билигин биһиги искусственнай аҥаардаах, араас химическэй эбиликтэрдээх, концентраттардаах аһылыкка көстүбүт. Ол доруобуйабытыгар төһөлөөх охсуулааҕын ким билиэй? Үйэбит кылгааһыныгар ити биричиинэ эбиилэспитэ эмиэ чуолкай. Тыа хаһаайыстыбата дойдубут экономикатын локомотивынан буолуохтаах.

Ыччат олохсуйуо дуо?

Горнай улууһун баһылыга Никита Андреев этиитигэр тыа сирин уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга оҕо, ыччат оруолун туһунан боппуруоһу таарыйда. Кини аграрнай хайысхалаах оскуолалары өйүүр сыалтан нуорма-быраап оҥоһуллуон наадатын туһунан эттэ. Туһулаан үөрэнээччилэр оскуолаҕа идэ ылан тахсалларыгар аныгы сайдыылаах олох ирдэбилигэр эппиэттиир трактор, массыына, дромнар, тренажердар наадаларын ыйда.

Чурапчы улууһун баһылыга Андрей Ноговицын бэйэтин улууһун холобуругар тыа сиригэр эдэр специалистары уонна ыччаты тардыы боппуруоһун таарыйда.

Ил Түмэн иһинэн үлэлиир Ыччат парламенын чилиэнэ, Хаҥалас улууһун Уулаах Ааныгар бэтэринээринэн үлэлиир Михаил Матвеев этиитин мустубут дьон сэргии иһиттилэр. Бастатан туран, Михаил, куорат оҕото, ыал буолан, тыа сиригэр тиийэн олохсуйбута мунньах кыттыылаахтарын интэриэһин тарта. Кини этиитигэр бүгүҥҥү олохпутугар баар кыһалҕалары таарыйда. Ол курдук, саҥа үөрэхтэрин бүтэрбит специалистартан үлэ уопутун көрдүүллэрэ хайдах даҕаны өйдөммөтүн ыйда. Михаил тыа сиригэр ыччат олохсуйарыгар ханнык мэһэйдэр баалларыгар тохтоото. Кини тыа хаһаайыстыбатыгар үөрэх кыһаларын бүтэрбит эдэр специалистарга эбии төлөбүрдэр баалларын, ол эрээри онно бэтэринээрдэр хапсыбаттарын туһунан эттэ. Ыччат тыа сиригэр олохсуйарын наадатыгар судаарыстыба өттүттэн чэпчэтиилэр наадаларын бэлиэтээтэ.

*  *  *

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общественнай-консультативнай Сүбэ чилиэннэрэ үгүс ахсааннаах иһитиннэриилэри истэн баран, бэйэлэрин санааларын үллэһиннилэр. Ил Түмэн экс-спикерэ Василий Филиппов тыа сирин, хаһаайыстыбатын кыһалҕалара хайа баҕарар тутулга тыын боппуруос буолалларын ыйда. Кини Госдума депутаттара Галина Данчикова уонна Федот Тумусов этиилэрин сэргээбитин бэлиэтээтэ. Сүбэ тэриллибитин сөптөөҕүнэн аахта. Василий Васильевич олоххо, үлэҕэ уопутунан парламент ыытар үлэтигэр көмөлөһүөҕүн бэлиэтээтэ.

Парламент бастакы ыҥырыытын Өрөспүүбүлүкэ палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Ларионов тыа сиригэр, хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах сокуоннары ревизиялыыр наадатын туһунан эттэ. Егор Михайлович ити салааҕа сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэҕэ сүүрбэччэ докумуон баарын бэлиэтээтэ. Кини бэйэ-бэйэни буруйдуур, сэмэлиир наадата суоҕун ыйда.

Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн үстүү ыҥырыытын депутата Климент Иванов тыа хаһаайыстыбатыгар федеральнай бюджекка олус кыра үп көрүллэрин ыйда. Кини ити тыа сирин сайдыытыгар охсууну оҥорорун бэлиэтээтэ. Үгүс сокуон тутуһуллубатын туһунан эттэ. Уопуттаах политик менталитеты төрдүттэн уларытар наадатын ыйда.

Көһө сылдьар мунньахха тыл этээччилэр үгүстэрэ тыа сирин туһугар ис сүрэҕиттэн үлэлээбит-хамсаабыт, киирсибит биллэр судаарыстыбаннай деятель, ытык киһибит Филипп Охлопков аатын тумнубатахтарын, кини туһунан элбэхтэ ахтыллыбытын бэлиэтиибин.

Людмила НОГОВИЦЫНА