Буруйу оҥоруу аччааһыныгар туох төрүөт буолла?

Ил Түмэн уочараттаах алтыс пленарнай мунньаҕар эбиэттэн киэһэ норуот депутаттара өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетыгар уларытыылары киллэрии уонна ис дьыала уоргана ыытар үлэтин-хамнаһын курдук суолталаах боппуруостары дьүүллэстилэр.

Адвокаттар палааталарын чилиэннэрэ уонна мировой судьуйалар

Пленарнай мунньахха парламентарийдар Саха сирин Адвокаттарын палаататын квалификационнай хамыыһыйатыгар чилиэннэри бигэргэттилэр.

Ил Түмэн дьиэ кэргэҥҥэ уонна оҕо аймахха сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласова итиннэ Туйаара Попова кандидатуратын билиһиннэрдэ. Ол курдук, Туйаара Саввична 1988 сыллаахха Нерюнгрига күн сирин көрбүт. М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университекка юрист идэтигэр үөрэммит. 2014 сылтан «ПРОиск» диэн юридическай хампаанньа дириэктэринэн үлэлиир эбит. Алена Атласова кандидат арбитражнай уонна уопсай юрисдикция сууттарыгар уопсастыба бэрэстэбиитэллэрин интэриэстэрин көмүскүүрүн туһунан бэлиэтээтэ.

Парламентарийдар кандидат пленарнай мунньахха кэлбэтэҕиттэн  уонна бэйэтигэр бэйэтэ характеристика суруйбутуттан соһуйбуттарын биллэрдилэр.

Оттон Юрий Сергеев кандидатуратын пленарнай мунньах кыттыылаахтарыгар парламент Хонтуруоллуур кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Евгений Перфильев билиһиннэрдэ. Юрий Сергеев 1978 сыллаахха Приморскай кыраайга төрөөбүт. Юридическай наука кандидата. 2000 сыллаахха социальнай сыһыаннаһыыга уонна үлэҕэ Академия Саха сиринээҕи салаатыгар үөрэнэн бүтэрбит. 2017 сылтан Илиҥҥи Сибиир экономикаҕа уонна менеджмеҥҥа институтун юриспруденцияҕа кафедратын доцена.

Депутаттар ити икки кандидатураны Саха сирин Адвокаттарын палаататын квалификационнай хамыыһыйатыгар чилиэннэринэн бигэргэттилэр. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев Юрий Сергеевы уонна Туйаара Попованы эҕэрдэлээтэ уонна инники үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарда.

Владимир Данилов — Уопсастыбаннай палаата чилиэнэ

Уопсастыбаҕа, нэһилиэнньэҕэ салалта, былаас өттүттэн күүстээх болҕомто наада буолбутун, кулун тутар 17-18 күннэригэр буолбут миитиннэр ырылыччы көрдөрдүлэр дии саныыбын. Маны тэҥэ өрөспүүбүлүкэбит Уопсастыбаннай палаататыгар дириҥ билиилээх-көрүүлээх, олоххо уопуттаах дьон чилиэнинэн киирэллэрэ, өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар кыттыыны ылаллара туһаттан атыны аҕалыа суоҕа дии саныыбын.

Ааспыт пленарнай мунньахха быраабы харыстыыр уорганнар бэтэрээннэрин уопсастыбаннай тэрилтэлэрэ киллэрбит кандидатуралара — юридическай наука доктора Владимир Данилов курдук ытыктанар дьон сөптөөх куолаһы ылбатаҕар хомолтобун биллэрэн суруйан турабын.

Бу сырыыга палаатаҕа үс кандидатура: историческай наука кандидата Айтал Яковлев, «Мазаль» еврейскай общинаттан Виктор Белостоцкай уонна Владимир Данилов киллэриллибиттэриттэн, парламентарийдар баһыйар үгүс куоластарын Даниловка биэрдилэр. Онон өрөспүүбүлүкэбит Уопсастыбаннай палаататыгар биир дьоһуннаах чилиэн эбиллибитин бэлиэтиибин.

Гражданствоны ылыы судургута сөхтөрөр

Ил Түмэн уочараттаах алтыс пленарнай мунньаҕар парламентарийдар ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ Ис дьыалаҕа министерствота ыыппыт үлэтин отчуотун кытта билистилэр. Дакылааты миниистир Владимир Прокопенко оҥордо.

2018 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэбит ИДьМ-та 84 регионнааҕы таһымнаах министерстволартан 22 миэстэҕэ тахсыбыт. Куһаҕана суох көрдөрүү. Саха сиригэр буруйу оҥоруу 3,7% аччаабыт. Ол курдук, 19 улууска буруйу оҥоруу аччаабыт. Ордук ити көстүү Абыйга, Бүлүүгэ, Чурапчыга уонна Өлөөҥҥө бэлиэтэммит. Күлүгээннээһинтэн өлүү 11,1% аччаабыт. Бу үтүө көстүүгэ Ил Түмэҥҥэ ылыллыбыт нэһилиэктэр сирдэригэр-уоттарыгар алкогольнай бородууксуйаны розницанан атыылааһыны бобор туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуоннара уонна былаас аһыы утаҕы утары охсуспут политиката төһүү буолбуттара саарбаҕа суох. Арыгы обургу алдьатар, өлөрөр-өһөрөр күүһүн бары билэн-көрөн олордохпут. Манна депутат Алексей Еремеев кэлиҥҥи биэс сылга буруйу оҥоруу динамиката аччаата диэн этиитин эбэн биэриэххэ сөп. Арыгыны утары сөптөөх политика бара турара итинтэн ырылыччы көстөн кэлэр.

Миниистир тустаах боппуруоһу отчуотугар эмиэ таарыйда. Ол курдук, аһыы утаҕы утары ыытыллар политика түмүгэр, итирэн баран буруйу оҥоруу 8,1% аччаабыт.

Холуобунай дьыала 4,4% аччаабыт. Буруйу арыйыы 5,6% улааппыт. Оттон ыарахан буруйу арыйыы — 72,8%. Коррупцияны кытта сыһыаннаах буруйу арыйыы — 18,5%. Ис дьыала уорганнарын үлэһиттэрэ итинник 386 буруйу арыйбыттар.

Оттон Өймөкөөн, Аллайыаха уонна Сунтаар улуустарыгар төттөрүтүн буруйу оҥоруу улааппыт.

ГИБДД үлэһиттэрэ барыта 459811 суол быраабылатын кэһиини бэлиэтээбиттэр. Суолга саахал тахсыыта Нерюнгри, Ленскэй, Хаҥалас, Өймөкөөн, Үөһээ Дьааҥы уонна Горнай оройуоннарыгар улааппыт. Оҕо кыттыылаах саахал аччаабыта бэлиэтэммит.

Билиҥҥи кэмҥэ «ыарыылаах» боппуруоска тохтоотоххо, 2018 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ барыта тас дойду 73279 гражданина миграцион­най учуокка турбут. Ордук Кыргызстантан, Таджикистантан, Узбекистантан, Арменияттан уонна Украинаттан үлэлии кэлэллэр эбит.

Парламентарийдар тас дойдуттан үлэлии кэлэр дьон олус түргэнник Россия гражданствотын хайдах ылалларын туһунан миниистиртэн ыйыттылар. Миграннар өттүлэриттэн буруйу оҥоруу статистикатын отчуоттан истибэтэхтэрин бэлиэтээтилэр. Хомойуох иһин, бу ыйытыыларга миниистиртэн киһи астынар хоруйа иһиллибэтэ.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев гражданствоны ылыыга чопчу сыыппараны холобурга аҕалла. Ол курдук, 2018 сылга барыта 993, 2017 сылга — 931 тас дойдуттан кэлбит мигрант судургутуллубут бэрээдэгинэн Россия гражданствотын ылбыттара бэлиэтэммит. Сыл иһигэр итиччэ элбэх гражданин эбиллибитэ үгүстэри сонньутар буолуохтааҕын сэрэйэбин. Оттон гражданство ылаары сайабылыанньа биэрбит дьонтон 17 киһиэхэ аккаас бэриллибит. Мантан ким баҕалаах дойдубут гражданинынан олус түргэнник буолуон сөп эбит диэн санааҕа кэлэбит. Оттон миграннар буруйу оҥорууларыттан, атыылаһааччыга сыһыаннарыттан, тутта-хапта сылдьалларыттан көрдөххө, бары бэрээдэктээх дьон буолбатахтара көстөр. Итиннэ миниистир сокуон хараҕынан үлэлиибит, итини сокуон көҥүллүүр диэн хоруйдаата. Дойдубутугар гражданствоны ылыы тоҕо судургута бэрдэй диэн киһи санааҕа кэлэр.

Депутат Василий Местников ааспыт сыл муус устар 4 күнүгэр Өймөкөөн улууһугар Уус-Ньараҕа миграннар улуус төрүт олохтоохторун ойуурга илдьэннэр түүнү быһа сордообуттарын, биир киһилэрин атаҕын тоһуппуттарын туһунан дьыала ханна тиийбитин туһунан ыйыталаста. Парламентарий төгүрүк сыл ааһан эрэр да, туох да биллибэтиттэн сонньуйарын биллэрдэ. Депутат Михаил Эверстов ИДьМ үлэһиттэрэ интервью биэрэллэригэр тылларын-өстөрүн көрүнэллэрэ буоллар диэн баҕа санаатын миниистиргэ тириэртэ. Миниистир Владимир Прокопенко Кыргызстан өрөспүүбүлүкэтин делегациятыгар диаспораны кытта олохтоох норуоттар үгэстэрин, абыычайдарын, култуураларын ытыктыыллара наадатын туһунан кэпсэтиитэ ыытыҥ диэн чуолкай позициятын эппитин бэлиэтээтэ.

Депутаттар ис дьыала миниистиригэр Владимир Прокопенкоҕа учаастактааҕы полицияҕа, медвытрезвитель үлэтигэр, олорор дьиэни өлүүлэһэн тутууга албыннаппыт дьоҥҥо, наркотигынан, арыгынан эргиниигэ сыһыаннаах ыйытыылары биэрдилэр.

Пленарнай мунньахха суут-медицинскэй экспертиза үлэтигэр өрөспүүбүлүкэҕэ улахан кыһалҕа баарын депутаттар бэлиэтээтилэр. Бу салааҕа кадрдар тиийбэттэрин туһунан эттилэр. Холобур, Илин эҥэр улуустар, бэйэлэрэ да кыһалҕалаах дьон бокуонньугу экспертизалата Майаҕа эбэтэр Дьокуускайга тиэйэн илдьэллэрэ ирдэнэр. Улуустар кииннэригэр барыларыгар суут-медицинскэй экспертиза баар буоларын ситиһэр наадалаах.

Үөрэххэ судаарыстыба сакааһа өйөнүллүөхтээх

Эбиэттэн киэһэ депутаттар «2018 сылга уонна былааннаммыт 2019-2020 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуоҥҥа уларытыылары  киллэрии туһунан» сокуон барылын дьүүллэһиини саҕалаабыттара. Ол эрээри үлэ чааһа бүтэн, бу боппуруос салгыы көрүллүүтэ сарсыҥҥы күҥҥэ көһөрүллүбүтүн бэлиэтиибин.

Бу боппуруоһу дьүүллэһиини норуот депутаттара актыыбынайдык саҕалаатылар. Ол курдук, чопчу, кытаанах этиилэр оҥоһулуннулар. Регионнааҕы кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ, албыннаппыт дольщиктарга, өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатыгар, муниципальнай тэриллиилэри ситэтэ суох үбүлээһиҥҥэ сыһыаннаах боппуруостары парламентарийдар бэлиэтээтилэр.  Гаврил Парахин бюджеты оҥорууга итэҕэстэр баалларын, манна саҥалыы сыһыан наадатын туһунан эттэ. Норуот депутата Павел Ксенофонтов: «Биллэрин курдук, ахсынньыга гаас ситимигэр саахал тахсыбыта. Киин Саха сирэ 30 км сиргэ биир эрэ гаас утаҕар олоробут. Надзор уоргана гааһынан хааччыйыыны олох да тохтотор туһунан быһаарыыны ылыныан сөп. Оттон бырабыыталыстыба саахал кэнниттэн манна үбү-харчыны көрбөтө. Өрөспүүбүлүкэҕэ баар гаас тэрилтэлэрэ моҥкурууттаатылар, үлэлэрин тохтоттулар. Ити түмүгэр гааһынан хааччыллыы үлэтэ куттала суох буолуута мөлтөөтө. Парламент тустаах кэмитиэтэ киин Саха сиригэр гааһынан хааччыллыыны тохтотор түгэҥҥэ, былааны оҥороро наадалаах. Инникитин үбүлээһин көрүллүбэтэҕинэ, инженер быһыытынан манна мэктиэ биэрэр кыаҕым суох. 70-с сылларга 300 тыһыынча нэһилиэнньэлээх куорат олохтоохторун гааһынан хааччыйыыны тохтотоннор, көһөрө сыспыттара. Биһиэхэ ити ынырык хартыы­на хатыланыан сөп. Парламент сис кэмитиэтэ уонна бырабыыталыстыба гааһынан хааччыйыыны тохтотор түгэҥҥэ туох дьаһал ылыллыахтааҕар үлэ ыыталлара наадалаах. Маны боротокуолга киллэриҥ. Итинник дьаһаныы кырдьыктаах уонна чиэһинэй буолуоҕа», — диэн эттэ.

Үөрэҕирии кыһалҕаларын, туһулаан үрдүк үөрэххэ судаарыстыба сакааһын проблематын вице-спикер Антонина Григорьева, Иван Слепцов, Елена Голомарева этиилэригэр таарыйдылар.    

Людмила НОГОВИЦЫНА