Бюджет бастакы ааҕыыга ылылынна

Сэтинньи 22 күнүгэр Ил Түмэн уочараттаах ХХХII пленарнай мунньаҕар депутаттар барыта 43 боппуруоһу дьүүллэстилэр. Дойдуга үп-харчы өттүнэн чэпчэкитэ суох кэмҥэ, норуот итэҕэллээхтэрэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын бастакы ааҕыыга ылыннылар.

Адвокаттар палааталарыгар — бэрэстэбиитэл

Пленарнай мунньахха депутаттар өрөспүүбүлүкэ Адвокаттарын палаататын квалификационнай хамыыһыйатыгар бэрэс­тэбиитэли таллылар. Кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн 54 куолаһы хомуйан, бэрэстэбиитэлинэн Михаил Заморщиков талылынна.

Кини бу иннинэ эмиэ өрөс­пүүбүлүкэ Адвокаттарын палаататын квалификационнай хамыыһыйатыгар бэрэстэбиитэлинэн үлэлээбитэ. Ол эрээри процессуальнай болдьоҕо түмүктэнэн, парламент бу дуоһунаска вакансияны биллэрбитэ. Бу вакансияҕа суос-соҕотох кандидат Михаил Заморщиковтан сайабылыанньа киирбитин бэлиэтиибин.

Биир сүбэнэн

Дойду экономикатыгар уустук күннэр-дьыллар үүммүттэрин бары бэркэ диэн билэн-көрөн олоробут. Маннык ыктарыылаах кэмҥэ үүнэр сыллааҕы бюджет барылын оҥоруу, биллэн турар, үгүс ааҕыыны-суоттааһыны, кытаанах хааччахтааһыны уонна үгүс дьүүллэһиини эрэйэр. Биллэн турар, элбэх дьүүллэһиини, ырытыһыыны ааспыт сокуон барыла ордук чуолкай буолара кимиэхэ баҕарар өйдөнүллэр.
Уустук кэмҥэ парламент, бырабыыталыстыба уонна уопсастыба биир сүбэнэн үлэлээтэҕинэ, кыаллыбат да кыаллыаҕа, үпкэ-харчыга уустук кэмнэри этэҥҥэ мүлчү түһүөхпүт. Ытык киһибит, өрөспүүбүлүкэбит бастакы Президенэ Михаил Николаев эппитинии, саамай кытаанах кэм­нэргэ туохтан да иҥнибэккэ-толлубакка, харыбытын ньыппарынан баран уопсай дьыала уонна кэнэҕэски көлүөнэ туһугар судаарыстыбаны кытта тэбис-тэҥҥэ эппиэтинэһи сүксүһүөхтээхпит, үлэлэһиэхтээхпит.

Социальнай хайысхалаах докумуон

Пленарнай мунньахха өрөс­пүүбүлүкэ кэлэр үс сыллааҕы бюджетын туһунан дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо. Ол курдук, 2018 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа 169,77 млрд солк., оттон ороскуоттаах чааһа 171,3 млрд. солк. буолуоҕа, дефицитэ 1,53 млрд. солк., тэҥнэһиэҕэ. Былааннаммыт 2019 сылга ити сыыппаралар манныктар: туһааннааҕынан 156,64 млрд солк., 158,48 млрд солк., 1,84 млрд. солк. буолаллара күүтүллэр. Оттон 2020 сылга бюджет дохуоттаах чааһа — 166,68 млрд солк., ороскуоттаах чааһа — 168,13 млрд солк., дефицитэ — 1,45 млрд солк. сабаҕаланар.

Ити сылларга өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын дефицитэ, иннинээҕи сыллары кытта тэҥнээтэххэ, биллэрдик аччыахтааҕа көстөр. Ол курдук, ааһан эрэр 2017 сыл бюджетын дефицитэ 6,4 млрд солк.
Үүнэр сыл бюджетын дохуоттаах чааһа ааһан эрэр 2017 сыллааҕы бюджет дохуот­таах чааһын кытта тэҥнээтэххэ, 17 205 034,6 тыһ. солк. аччаабыт. Нолуоктан киирэр дохуот 2 527 255,6 тыһ. солк. улаатан биэриэҕэ. Оттон нолуогу таһынан дохуот төттөрүтүн 6 075 982,8 тыһ. солк. уонна киинтэн киирэр үп-харчы 13 656 307,4 тыһ. солк. аччыаҕа.
Өрөспүүбүлүкэ государственнай бюджетын дохуоттаах чааһын сүрүн өлүүтэ тэрилтэлэр барыстарыттан, физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан, сиртэн хостонор баайы хостооһунтан киирэр нолуоктартан уонна тэрилтэлэр баайга-дуолга нолуоктарыттан хааччыллыаҕа.

Дойдуга үөскээбит уустук политическай, экономическай усулуобуйаҕа ылыллар өрөспүүбүлүкэбит 2015 сыллааҕы государственнай бюджетын ороскуотун сүрүн хайысхатынан социальнай политика буолар. Ордук кризис, уларыйыылар кэмнэригэр социальнай политика өрө тутуллара саамай сөптөөх. Этэргэ дылы, хас биирдии киһи олоҕо ити эйгэттэн тутулуктаах буоллаҕа. Америка үп кризиһигэр кыпчыйтаран олордоҕуна, дойду аҕа баһылыга Франклин Рузвельт социальнай эйгэҕэ ылсан үлэлээн, баар кыһалҕаттан тахсыыны хааччыйбыта. Россияҕа үп-харчы балаһыанньата уустук кэмигэр ордук социальнай политикаҕа болҕомто күүскэ ууруллубут холобура эмиэ баар. Ол курдук, үгүс салааларга бюджеттан көрүллэр үп аччаабыта, оттон социальнай хайысхаҕа төттөрүтүн улаатан биэрбитэ. Онон дойду, өрөспүүбүлүкэ салалтата сөптөөх суолу-ииһи тутуһар.
Үп миниистирэ дакылааты­гар хамнаһы үрдэтиигэ анаан 8,9 млрд солк. тыырыллан турарын туһунан эттэ. Депутат Владимир Федоров бу үп-харчы хантан ылыллыбытын туһунан туоһуласта. Онуоха Валерий Жондоров инвестиционнай бырагырааматтан уонна атын судаарыстыбаннай бырагыраамалартан быһа кырыллан ити суума баар буолбутун ыйда. Депутаттар өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллааҕы бюджетын туруктаах оҥорууга киин былааһы кытта ыкса ситимнээх үлэ, күүстээх туруорсуу наадатын эттилэр.
Үп-харчы кириисиһэ ди­риҥээн иһэрэ өрөспүүбүлүкэ инвестиционнай бырагырааматын үбүлээһиниттэн ырылыччы көстөн кэлэр. Ол курдук, үүнэр 2018 сылга ити сыалга 8,9 млрд солк., 2019 сылга — 5,5 млрд солк., 2020 сылга — 5,5 млрд солк. үп-харчы көрүллүөҕэ. Оттон 2016 сылга бу сыалга-сорукка 25 млрд солк. көрүллүбүтэ. Үүнэр сылга бу сыалга-сорукка көрүллэр үп, ааһан эрэр сылы кытта тэҥнээтэххэ, 9 млрд солк. аччаан биэрбит.
Экономикаҕа уустук быһыы-майгы судаарыстыбаннай бырагыраамаларбытыгар эмиэ улахан охсууну оҥорбута көһүннэ. Ол курдук, 36 судаарыстыбаннай бырагырааматтан 23-һэ хаалыаҕа. Үүнэр 2018 сылга тустаах хайысхалары үбүлээһиҥҥэ 156 мөл. 502 тыһ. солк., 2019 сылга — 146 мөл. 045 тыһ. солк., 2020 сылга — 147 мөл. 630 тыһ. солк. тыырыллыаҕа.
Валерий Жондоров ааһан эрэр 2017 сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетын биир саҥа сүүрээнинэн олохтоох көҕүлээһиннэри үбү­нэн-харчынан өйөөһүн бырагыраамата үлэтин саҕалаабытын бэлиэтээтэ. Ол курдук, биэс пилотнай сиргэ-уокка: Уус-Алдан, Хаҥалас, Чурапчы, Үөһээ Бүлүү улуустарыгар уонна Жатайга 32 мөл. солк. көрүллүбүт. Үп миниис­тирэ бу сүүрээҥҥэ нэһилиэнньэ өттүттэн интэриэс үр­дүгүн ыйда.

Кини үүнэр сылга субсидияны биэрии механизмыгар уларыйыылар киириэхтэрин туһунан эттэ. Кэлэр үс сыллааҕы бюджекка ити сыалга-сорукка 500 мөл. солк. көрүллүбүт.
Депутаттар миниистиргэ үгүс ыйытыыны биэрдилэр. Юрий Григорьев «АЛРОСА-Ньурба» АО-тан киирэр үп-харчы туһунан туоһуласта. Онуоха Валерий Жондоров өрөспүүбүлүкэ кэлэр сыллааҕы бюджетыгар бу хампаанньа дивиденнэрэ учуоттамматахтарын туһунан эттэ. Виктор Губарев уонна Алена Атласова доруобуйа харыстабылын боппуруостарын таарыйдылар. Гульсум Бейсембаева хамнаһы үрдэтиигэ муниципальнай тэриллиилэргэ үп-харчы толору көрүллүбүтүн дуу, суоҕун дуу ыйыталаста. Миниистир билиҥҥи кэмҥэ тустаах министерстволар итиннэ анаан үбү-харчыны ааҕына-суоттана сылдьалларын, боппуруос толору быһаарыллыаҕын туһунан эттэ. Гаврил Парахин бюджет дохуоттаах чааһын барыллааһын ньыматын туһунан интэриэһиргээтэ.
Депутат Евгения Михайлова өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палаататын бэрэссэдээтэлэ Егор Марковтан нолуокка иэстээх тэрилтэлэр төһө баалларын уонна ол иэс суумата төһөтүн туһунан ыйыталаста. Олус сөптөөх ыйытыы дии саныыбын. Бу үпкэ-харчыга ыктарыылаах кэмҥэ иэстэрин мас-таас курдук ирдээн ылар наадалаах. Егор Марков нолуокка иэс баарын, ити сыыппара 2 млрд солк. тэҥнэһэрин туһунан эттэ.
Евгения Михайлова өрөс­пүүбүлүкэ Ааҕар-суот­туур палаатата нолуогу төлөө­һүҥҥэ иэстээхтэр билиҥҥи ба­лаһыан­ньаларын ырытар наада­лааҕын туһунан эттэ.
Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев тустаах сокуон барыла парламент бары сис кэмитиэттэригэр дьүүллэһиини ааспытын, публичнай истиилэр ыытыллыбыттарын, тустаах сис кэмитиэт своднай түмүк оҥорбутун, киирбит сүбэлээһиннэр барылы иккис ааҕыыга бэлэмнээһин кэмигэр көрүллүөхтэрин туһунан иһитиннэрдэ.

Нэһилиэнньэ буруйа буолбатах

Тустаах сокуон барылын дьүүллэһиигэ норуот итэҕэл­лээхтэрэ эмиэ актыыбынай кыттыыны ыллылар. Петр Аммосов урбаанньыттарга уоту туһаныыга чэпчэтии көрүллэрин, итини кинилэр төһө көдьүүстээхтик туһаналларын хонтуруоллуурга анаан былаас механизм оҥороро наадалааҕын ыйда. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев Арктикатааҕы уонна хотугу улуустар социальнай-экономическай сайдыыларын боппуруостарыгар Ил Дархан, бырабыыталыстыба уонна парламент болҕомтолорун уураллара наадалааҕын уонна манна биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэриллэрэ, федеральнай киини кытта үлэ күүһүрэрэ наадалааҕын туһунан эттэ.

Леонид Владимиров баалабай регионнааҕы бородуукта эбиллэрин үрдүнэн, бюджет ороскуота аччаабатын бэлиэтээтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ бюджетын таҥыыга баар сыыппаралары кырыйыынан дьарыктаммакка, атын сыһыан, үлэ наадатын туһунан эттэ. Леонид Николаевич нэһилиэнньэ электроэнергияны туһаныытыгар субсидиялааһын боппуруоһун көтөҕөр наадалааҕын ыйда. Кырдьык, биһиги атын регионнары кытта тэҥнээтэххэ, кыһыммыт уһун, халлааммыт эрдэ хараҥарар. Онон уоту элбэхтик туттабыт. Сир-уот уратыта — нэһилиэнньэ буруйа буолбатах.
Депутат Евгения Михайлова «Дьокуускай куорат» куорат уокуругар, Мирнэй оройуонугар кылаабынай бухгалтердар уонна кинилэр солбуйааччыларын үлэлэрин төлөбүрдэригэр таһаарыллар эбии ороскуоттары толуйуу, кыаммат дьиэ кэргэттэр оҕолорун оскуолаҕа аһылыгынан хааччыйыы ороскуоттарын сабыы боппуруостарын көтөхтө. Владимир Федоров өрөспүүбүлүкэҕэ аччыгый уонна орто бизнеһи сайыннарыы боппуруостарыгар, итиннэ үгүс харгыстар баалларыгар тохтоото. Гаврил Парахин Амурскай уобаласка сырыытын туһунан кэпсээтэ. Онно тыа хаһаайыстыбатыгар туох үлэлэр баралларын депутаттарга билиһиннэрдэ.
«2018 сылга уонна былааннаммыт 2019-2020 сс. Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын дьүүллэһии кэнниттэн, норуот депутаттара бастакы ааҕыыга ылыннылар.