Итии буһук күннэр

Саалаҕа СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Владимир Солодов, өрөспүүбүлүкэ бастакы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев, СӨ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Александр Ким, ыҥырыылаахтар бааллар.

Былаас ситэриилээх уорганыгар үлэҕэ анаммытынан, Балабкина Ольга Валерьевна норуот дьокутаатын боломуочуйата болдьоҕун иннинэ тохтотуллар. Ольга Балабкина икки болдьоххо норуот дьокутаатын эбээһинэһин чиэстээхтик толорон кэлбитин бэлиэтээн уонна инники үлэтигэр ситиһиилэри баҕаран туран, Александр Жирков Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Махталын  туттарар.

Мииринэй улууһун 18 №-дээх суутун учаастагын мөрөбүөй судьуйатын дуоһунаһыгар турбут икки хандьыдааттан, кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн, Львов Николай Васильевич талыллар.

«2018 сылга уонна 2019-2020 с.с. былааннаах кэмҥэ СӨ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылын өрөспүүбүлүкэ Баһылыгын эбээһинэһин быстах кэмҥэ толорооччу көҕүлээбит. Дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥорор.

Сокуон барыла, бюджет дохуо­тун уопсай кээмэйэ 918 443 тыһ. солк. улаатан, ол иһигэр 908 878 тыһ. солк. федеральнай үп-харчы суотугар  уонна РусГидро АУо  9 564 тыһ. солк. тус сыаллаах үп-харчы тобоҕун төннөрбүтүн түмүгэр, 2018 сылга дохуот уопсай кээмэйэ 193 951 250 тыһ. солк. тэҥнэспитин чопчулуур.

Ороскуот уопсай кээмэйэ 2018 сылга 195 656 276 тыһ. солк. тэҥнэһэр.  2018 сылга судаарыс­тыбаннай бюджет дэпэссиитэ уларыйбат.

Бу барыл Ил Түмэн бары сис кэмитиэттэригэр дьүүллэһиини сиһилии барбыт буолан, дьокутааттар үп миниистирин дакылаатын хаттаан истэ барбатылар, олуурдаах-молуурдаах ыйытыыларынан даҕаны муннукка-ханныкка «хаайа» сатаабатылар. Гульсум Бейсембаева Алена Атласова, Елена Голомарева уонна Виктор Губарев боппуруостарыгар кылгас хоруйдары ыллылар.

Ааҕар-суоттуур палаата бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Ирина Басоваҕа  боппуруостары Гульсум Бейсембаева, Евгения Михайлова биэрэллэр.

«2017 сыллааҕы СӨ судаа­рыстыбаннай бюджетын туолуутун туһунан отчуоту бигэргэтии туһунан» сокуон барылыгар дьокутааттар эмиэ тутатына боппуруостааһыҥҥа киирдилэр.

Леонид Владимиров: «2017 сыл бюджетын туолуутугар бэлиэтээтэххэ, көтөр баабырыката 46 мөл. солк. хомбукуоруму атыылаһыахтааҕа кыаллыбатаҕа. Нерюнгритааҕы көтөр баабырыката Бааһынай ырыы­нагар иэстээх. Бу боппуруос хайдах быһаарыллыаҕай?». «Нерюнгритааҕы көтөр баабырыкатын боппуруоһунан биир эрэ сыл дьарыктанар буолбатахпыт, — диэн эппиэттиир үп миниистирэ Валерий Жондоров. — Баабырыка өссө судаарыстыбанан мэктиэлэммит кирэдьииттээх. Боппуруос бастайааннай хонтуруолга тутуллар».

Алена Атласова, Ааҕар-суот­туур палаата бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Ирина Басоваттан, 2018 сылга элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри өйөөһүҥҥэ 106 мөл. солк. көрүллүбүтүн этэн туран, оҕо идэтитиллибит эмтээһининэн хааччыллыытын төлөбүрэ хонтуруолга тутуллуутун туһунан ыйыталаһар. Бастайааннай мониториҥҥа уонна хонтуруолга турарын туһунан эппиэт бэриллэр.

Кэпсэтиигэ Иван Шамаев национальнай литэрэтиирэни судаарыстыба өйөбүлүнэн бэчээттээһиҥҥэ уустук балаһыанньа үөскээбитин туһунан этэр. Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар төрөөбүт тылларынан сылга баара-суоҕа  7-8 кинигэ  бэчээттэнэрин  этэн туран, кэлэр сылларга бу көрдөрүү өссө олох намтыыр туруктааҕын бэлиэтиир уонна бу боппуруоһу болҕомтоҕо ылары туруорсар.

Киэҥ хоннохтоох этиини Леонид Владимиров оҥорор: «2018 сыл бюджета бары сииктэринэн тырыттарын туһунан кураанах тылынан кэпсэтэн тахсабыт. Тыа хаһаайыстыбатыгар  уһун сылларга куһаҕана суох үбүлээһин оҥоһуллан кэллэ. Оттон түмүгэ тугуй? Мин бу ыйытыыны тыа сирин олохтоохторугар, отчут-масчыт дьоҥҥо туһаайар буолбатахпын. Ынах сүөһү, таба ахсаана «бигэтик» аҕыйыы-ахсыы турар. Быйыл сылгыга ыарахан кыстык ааста, кулгаах истэринэн сир-сир ахсын сылгы охтуута бөҕө таҕыста. Оттон биһиэхэ күн бүгүнүгэр диэри чуолкай дааннай суох. Сылгыбыт ахсаана эбиллибит курдук ускуустубаннай балаһыанньалаах олоробут. Муҥ саатар, биһиги, норуот дьокутааттара, чуолкай информациялаах буолуохтаахпыт дуу эбэтэр ол кыаллыбат буолбут дьыала дуу диэн боппуруоһу туруоруоҕу баҕарыллар.

Өрөспүүбүлүкэ норуотун ха­һаайыстыбатын бары салаалара уонна хайысхалара судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан салаллан уонна үбүлэнэн үлэлииллэр. Судаарыстыбаннай бырагыраама туолбутугар эбэтэр тохтубутугар ким да эппиэттээбэт. Бырагыраама тоҕуннаҕына биһиги, дьокутааттар, хантан ылан, хайдах эбии үбүлүүр туһунан төбөбүтүн сынньабыт. Суох, табаарыстар уонна тойоттор, маннык үлэлиир сатаммат. Хонтуруоллуур боломуочуйабытын хаалларан, сүүрүк хоту устан дэллэрийэн иһэбит. Хайа кытылга тиксэбит?».

— Бюджет дохуота 91 быр. туолла, — диир Виктор Федоров, — инвест-бырагыраама туолбата, «Үтүө дьыала» тоҕунна. Биһиги 2017 сыл бюджетын үүтүн-хайаҕаһын самсыы, үүйэ сатыыбыт. Бу мантан түмүк оҥоһуллуохтаах — маннык дьаабытык бюджет толоруллуо суохтаах.

Куоластааһын түмүгүнэн сокуон барыла ылыллар.

2017 сылга СӨ Булгуччулаах мэдиссиинискэй страховкалааһын территориятааҕы пуондатын бюджетын туолуутун отчуотун доруобуйа харыстабылын миниистирэ Михаил Охлопков оҥорор.

2017 сылга пуонда бюджетын дохуота 24 307 092,0 тыһ. солк. эбэтэр бюджет сокуонунан бигэргэммит дохуот кээмэйигэр ыллахха 100,4%-ҥа тэҥнэспит. 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1 453 722,8 тыһ солк. эбэтэр 6,4%-нан улааппыт. Бу улаатыы РФ сиригэр-уотугар булгуччулаах мэдиссиинискэй страховкалааһын тэрилтэлэрин үбүлээһининэн хааччыйар федеральнай пуондаттан көрүллэр субвенция үүнүүтүн суотугар тахсыбыт.

2017 сылга пуонда бюджетын ороскуота 24 294 424,2 тыһ. солк. сууманан туолбут. Ороскуот, 2016 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 1 229 052,3 тыһ. солк. эбэтэр 5,3%-нан улааппыт.

Дьокутааттар ыйытыылар­га киирэллэр. Виктор Губарев оптимизациялааһыны ыытыы түмүгэр учаастактардааҕы балыы­һаларга сүүһүнэн куойкалар сарбыллыбыттарын туһунан этэр. Ордук тастан киирии эмп  сыаната сиэрэ суох үрдүгүн бэлиэтээн туран, ону солбуйар удамыр сыаналаах эмтэр тоҕо хото атыыламматтарын ыйытар. Миниистир Саха сирин балыыһаларыгар биир да куойка-миэстэ сарбыллыбатаҕын туһунан этэр. 2018 сылга мэдиссиинэ кылаабынай өҥөлөрүгэр үүнүү 1,400 мөл. солк. тэҥнэспит. Эми талан ылар кыах толору баарын туһунан этилиннэ.

Кэпсэтиигэ эмиэ Леонид Владимиров кииристэ: « Тиһэххэ диэри чиэһинэй буолуохха наада, биһиги доруобуйабыт харыстабыла бэйэтэ улахан ыарыһах туруктаах. Биһиги балыыһаларбытыгар сыппыт, эмтэммит ким барыта билэр: эргэрэ сатаан баран, дьүһүнүн букатыннаахтык сүтэрбит утуйар таҥас, бөххө барыан сөптөөх мал-сал, амтана барбатах кырыымчык ас-үөл — бу биһиги балыыһаларбыт оҥорор өҥөлөрө. Бу туһунан эмчиттэр да саҥарбаттар, эгэ, ыарыһахтар чобуоххайыахтара дуо. Хайа, инньэ гыннахтарына, ол күн эмтэнэн бүппүттэрин туһунан кумааҕыны тутуохтара турдаҕа.

Биһиги, дьокутааттар, үлэбит майгыта уонна хайысхата, дьиҥэр, уларыйбыта ырааппыт буолуохтаах этэ. Биһиги балыыһаларынан сылдьыталыахпытын наада. Атын эрэгийиэннэр балыыһалара хайдах туруктаахтарый? Олор үлэлэрин кытта билсэр эмиэ наада этэ».

— Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Владимир Викторович бэйэтинэн истэн олорор, — диир мунньах бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, — киниэхэ чахчы туһалаах информация бэриллибитигэр саарбахтаабаппын. Бу этиини бэлиэҕэ ылыа диэн эрэнэбин. Оттон Леонид Николаевичка, дьокутааттар бөлөхтөрүн салайааччытынан буоларыгар этии киллэрэбин.

— Проблема суох,  мотуруостарга уонна боппуруостара суохтар, — диэн буолла. Манан сокуон барыла ылылынна.

«СӨ нолуогун бэлиитикэтин туһунан» СӨ сокуонугар уларытыылары киллэрии туһунан» сокуон барылыгар дакылааты экэниэмикэ миниистирин эбээһинэһин толорооччу Майя Данилова оҥорор.

Петр Аммосов таастаах кума­ҕы хостуурга лицензияны ыл­быт сорох предпринимателлэр моҥкурууттаабыт аатыраннар үлэттэн туоруулларын, ол оннугар көҥүллэрин уонна тиэхиньикэлэрин тутан хаалалларын туһунан этэр. Таастаах кумаҕы хостооһун бу үчүгэй дохуоттаах производство көрүҥэ буоларын бэлиэтиир. Виктор Губарев «Платон» систиэмэнэн 2017 сылга төһө нолуок киирбитин ыйыталаһар. Миниистир эбээһинэһин толорооччу ол туһунан дааннайа суох буолан биэрэр. Тырааныспар миниистирин 1-кы солбуйааччы этэринэн, ити систиэмэ билиҥҥитэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит сиригэр-уотугар ситэри үлэлии илик эбит.

— Тырааныспар нолуога — бу эрэгийиэн нолуога, — диир Виктор Федоров. — 1 ат күүһүн нолуога биһиэхэ 250 солк.тэҥнэһэр, атын эрэгийиэннэргэ бу нолуок биһиэниттэн икки-үс төгүл кыра. Аны туран, биһиги дьоҕус авиацияны олох төрдүттэн өлөрөр эрэ соруктаах курдукпут. Өрөспүүбүлүкэҕэ дьоҕус авиация 36 эдинииссэ көрүҥэ баар. Хотугу сир саамай хоһуун үлэһитэ «Антошка» сөмөлүөт 1 чааска нолуога 10 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Маннык сыһыанынан бу хаарыаннаах үлэһити өлөрбүппүтүгэр тэҥнээх буолан тахсар. Биһиги усулуобуйабытыгар, дьоҕус авиация өссө да 50 эбэтэр букатын даҕаны 100 сылга тиийэ, улахан ыйытыктаах уонна наадалаах тырааныспар көрүҥүнэн буолар анала тохтуо суоҕа.

Владимир Федоров  дьоҕус    авиа­ция дьону, кыра таһа­ҕаһы тиэйиигэ-таһыыга, тыа ха­һаайыстыбатын үлэтигэр, уот баһаарын утары охсуһууга, суһал көмөҕө көтүүгэ, өрөспүүбүлүкэҕэ туризмы сайыннарыыга, о.д.а. өҥөлөрү оҥорууга бастакы суолталаах тырааныспар көрүҥэ буоларын бэлиэтээн туран, дьоҕус авиация нолуога сиэдэрэй олох көччүргээһинин көстүүтүнэн буолбакка, бүгүҥҥү олохпут баар чахчытыгар тирэҕирэн олохтонуохтааҕын туһунан этэр.

Сокуон барыла бастакы ааҕыы­ны ааһар. Күн бастакы аҥаа­ры­н кэнниттэн тохтобул биллэриллэр.