Кириисиһи этэҥҥэ аһарыахпыт

Депутаттар кэлэр үс сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын бастакы ааҕыыга ылыннылар

Үөрүүлээх түгэнтэн

Ол курдук, парламент наукаҕа, үөрэхтээһиҥҥэ, кул­туураҕа, иһитиннэрэр-көрдөрөр средстволарга уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлигэр Феодосия Габышеваҕа Ил Дархан Айсен Николаев судаарыстыбаннай сулууспаҕа, үөрэх уонна наука эйгэтигэр өр сыллаах сыралаах үлэтин, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар кылаатын иһин «Гражданскай килбиэн» бэлиэни туттарда.

Биллэрин курдук, сэтинньи 11 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһын олохтоспут, саха литературатын төрүттээбит чулуу дьоммутуттан биирдэстэрэ, судаарыстыбаннай, общественнай-политическай деятель, учуонай Платон Алексеевич Ойуунускай төрөөбүтэ 125 сыллаах үбүлүөйүн өрөспүүбүлүкэ үрдүк таһымнаахтык бэлиэтээбитэ. Бу тэрээһиҥҥэ Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай театра үгүс үлэни ыыппытын билэбит. Спикер Петр Гоголев Театр кылаабынай режиссеругар Руслан Тараховс­кайга Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Махтал суругун туттарда.

Евгения  Григорьева хаттаан  талылынна

Ил Түмэн уочараттаах үһүс пленарнай мунньаҕар өрөспүүбүлүкэ баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар миниистирин дуоһунаһыгар Евгения Григорьева кандидатуратын көрдүлэр.

Күндү ааҕааччыларым, бу иннинэ Евгения Григорьева ити үрдүк дуоһунаска бэрт таһаарыылаахтык үлэлээбитин билэҕит. Пленарнай мунньахха кини үлэтин-хамнаһын кытта өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев билиһиннэрдэ. Ол курдук, Евгения Васильевна өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бас билиитин салайыы ситимигэр сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбит. Кини быһаччы кыттыытынан 2020 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ сиргэ политикатын судаарыстыбаннай Концепцията, Сир кодекса оҥоһуллан, үлэлии турарын бэлиэтиибин.

Маны таһынан Евгения Григорьева 119 №-дээх Уһук Илиҥҥи гектар туһунан федеральнай сокуон  ылыллыытыгар парламентарийдары кытта өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүр уларытыылары, эбиилэри киллэриигэ күүскэ үлэлээбитин туһунан үгүстэр билэр буолуохтааххыт.

Кини «АЛРОСА» хампаанньа кэтиир сэбиэтигэр өрөспүүбүлүкэ интэриэһигэр сыралаахтык үлэлиирин бэлиэтиибин.

Депутаттар баһыйар үгүстэрэ Евгения Григорьева кандидатуратыгар сөбүлэҥнэрин биэрдилэр. Онон кини саҥа хамаандаҕа киирэн, тустаах үрдүк дуоһунаска хаттаан талыллан үлэлиэҕэ-хамсыаҕа.

2016 сылтан саҕалаан, санкциялартан, нефть сыанатыттан, доллар, евро курстарыттан, барыстан киирэр нолуок ситимигэр уларыйыылар киирэннэр, үпкэ-харчыга кытаанах, ыктарыылаах кэмнэр иһэллэрэ биллибитэ.

Үп-харчы төһө  да  кырыымчык  буоллар

Пленарнай мунньахха кө­рүл­лүбүт боппуруостартан саамай сүрүннэринэн, биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ кэлэр үс сыллааҕы бюджетын дьүүллэһии буолла. Депутаттар «2019 сылга уонна былааннаммыт 2020-2021 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын тула үгүс кэпсэтии кэнниттэн докумуону бастакы ааҕыыга ылыннылар. Ааҕааччыларбар тустаах сокуон барыла ылыллыан иннинэ парламеҥҥа араас форманан үгүстүк ырытыы ааспытын санатабын. Сүрүн дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо.

Биһиги эрэ өрөспүүбүл­ү­кэбитигэр буолбакка, бүттүүн дойдуга үпкэ-харчыга ыктарыылаах кэм кэлбитин билэн-көрөн олоробут. Кэлэр сылы этэҥҥэ аһардар сүрүн сокуоммут дойду, регион экономическай уонна политическай балаһыанньата кытааппыт, тыҥаабыт кэмигэр ылыллан эрэрин бэлиэтиибин.

2016 сылтан саҕалаан, санкциялартан, нефть сыанатыттан, доллар, евро курстарыттан, барыстан киирэр нолуок ситимигэр уларыйыылар киирэннэр, үпкэ-харчыга кытаанах, ыктарыылаах кэмнэр иһэллэрэ биллибитэ.

Дьэ, кэлэр үс сыллааҕы өрөспүүбүлүкэбит бюджетын сыыппаралара хайдах буо­луохтарай? 2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа 180 млрд 241 мөл. солк., оттон ороскуоттаах чааһа 181 млрд. 376 мөл. солк., дефицитэ 1 млрд. 135 мөл. солк., тэҥнэһиэҕэ. Былааннаммыт 2020 сылга ити сыыппаралар туһааннааҕынан 166 млрд 643 мөл. солк. уонна 167 млрд 643 мөл. солк.,  1 млрд. солк. буолаллара күүтүллэр. Оттон 2021 сылга бюджет дохуоттаах чааһа — 169 млрд 251 мөл. солк.,  ороскуоттаах чааһа — 170 млрд 251 мөл. солк., дефицитэ — 1 млрд солк.

____________________
2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа 180 млрд 241 мөл. солк., оттон ороскуоттаах чааһа 181 млрд. 376 мөл. солк., дефицитэ 1 млрд. 135 мөл. солк., тэҥнэһиэҕэ.
______________________

 

Кириисис бэйэтин усулуобуйатын олохтуура баар суол. Бюджет сүрүн чааһа, биллэн турар, дохуота буолар. Онон ааҕааччыларга ааһан эрэр сыл бюджетын дохуоттаах чааһа 210 млрд солк. тэҥнэһэрин санатабын. Оттон кэлэр 2019 сыллааҕы бюджет дохуоттаах чааһа, үөһэ этэн ааспытым курдук, 180 млрд 241 мөл. солкуобай. Тустаах чаас үгүс өттө өрөспүүбүлүкэҕэ үлэлиир бөдөҥ промышленнай предприятиелар, физическэй сирэйдэр, ол иһигэр аччыгый уонна орто бизнес киллэрэр нолуоктарыттан таҥылларын бэлиэтиибин. Туох барыта тэҥнэбилгэ ырылыччы көстөн кэлэр. Дохуоттаах чаас уонна судаарыстыбаннай бырагыраамалар аччаабыттарыттан да, экономическай кириисис кытааппыта көстөр.

Биллэрин курдук, өрөспүү­бүлүкэбит 2012 сылга дойдуга биир бастакынан судаарыстыбаннай бырагыраамалартан турар бюджеты таҥан оҥорбута. 2011 сылга тус сыаллаах бырагыраамалар өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 16% үбүлэммит эбит буоллахтарына, 2012 сылга ити сыыппара 95% тиийбитэ. Ол курдук, 2013 сыллаах бюджеппыт барыта 37 судаарыстыбаннай бырагырааматтан таҥыллыбыта. 2014 сылтан саҕалаан сорох судаарыстыбаннай тус сыаллаах бырагыраамалары холбооһун түмүгэр, 35 бырагыраама баар буолбута. Оттон 2017 сылга өрөспүүбүлүкэҕэ маннык 36 судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлээн кэлбитэ. Ити курдук хайысхалаах үбүлэнии экономика салааларыгар, социальнай эйгэҕэ судаарыстыбаттан өйөбүлү оҥорууга хайы-үйэ көдьүүстээҕин көрдөрбүтэ.

Үөһэ бэлиэтээн ааспытым курдук, экономикаҕа уустук быһыы-майгы судаарыстыбаннай бырагыраамаларбытыгар эмиэ улахан охсууну оҥордо. Биллэрин курдук, билигин 23 бырагыраама эрэ үлэлии турар. Кэлэр сылга эмиэ итиччэ тус сыаллаах судаарыстыбаннай бырагыраама хаалыаҕа.

Экономическай кириисис усулуобуйатыгар социальнай хайысхаҕа ураты болҕомто ууруллар. Өрөспүүбүлүкэбит кэлэр сыллардааҕы бюджета социальнай хайысхалааҕын бэлиэтиибин. Ол курдук, бюджет ороскуоттаах чааһын 80% аҥаардас хамнас төлөөһүнүгэр ыытыллар. Онон, биллэн турар, инвестиционнай бюджет аччаан биэрэр. Өрөспүүбүлүкэ салалтата эбии үбү-харчыны булууга федеральнай киини кытта үлэни ыытан эрэрэ көстөр. Манна, биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ бүттүүнүн интэриэһигэр уһулуччу наадалаах объектар ойуччу тутуллуохтара. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай балыыһа, Өлүөнэни туоруур муоста, төгүрүк тулаайахтарга олорор дьиэлэри тутуу, о.д.а.

Намыһах дохуоттаах да ыал харчыларын кэмчилээн туруктаахтык олороллорун курдук, өрөспүүбүлүкэбит бюджетын үбүн сыа-сым курдук тутан, көдьүүстээхтик ороскуоттаатахпытына, экономическай кириисиһи этэҥҥэ аһарыахпыт.

Саха дьоно биир ураты хаачыстыбалаахтар. Үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да түмсэн, саба түһэн дьыаланы үмүрүтэр үтүө үгэс. Өрөспүүбүлүкэҕэ үп-харчы кырыымчык кэмнэригэр тыа сиригэр үтүө дьыала хамсааһынынан үгүс тутуу ыытыллыбыт холобура баар. Санатар эбит буоллахха, «2000 сылга — 2000 үтүө дьыаланы» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын 1999 сыл ахсынньы 17 күнүгэр төрүттэммитэ. Ити хамсааһын күн бүгүнүгэр диэри салҕанан кэллэ. 2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар «Сахам сирэ ХХI үйэҕэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи үтүө дьыала хамсааһыныгар  260 мөл. солк., 2020 сылга 170 мөл. солк. көрүллүөҕэ. Бу сыалга тыырыллыбыт үп кыратын бэлиэтиибин.

Ол курдук, ааһан эрэр 2018 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар аан бастаан ити сыыппара 150 мөл. солк. тэҥнэһэрэ. Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара бигэ позицияны ылынаннар, туруорсаннар ити суума 350 мөл. солк. диэри улаатыннарыллыбыта. Бу иннинээҕи үс сылга ити суума 500 мөл. солк. тэҥнэһэрэ.

Тустаах сокуон барылын дьүүллэһиигэ норуот депутаттара актыыбынай кыттыыны ыллылар. Депутат Михаил Гуляев оскуола тутуутун, тыа сирин гаастааһын боппуруостарын таарыйда. Павел Ксенофонтов экология боппуруоһа бэйэбититтэн саҕаланыахтааҕын санатта, өрөспүүбүлүкэҕэ 700 сыбаалка баарыттан, биэһигэр эрэ ыраастыыр тутуу баарын, Экологическай фонданы тэрийэр наадатын туһунан эттэ. Маны таһынан кини гаас ситимнэрэ олус эргэрбиттэрин бэлиэтээтэ. Вице-спикер Виктор Губарев өрөспүүбүлүкэ 2019 сыллааҕы бюджетын дохуоттаах чааһын улаатыннарары туруоруста. Гаврил Парахин аччыгый уонна орто бизнеһи судаарыстыба өйүүрэ наадатын туһунан эттэ. Вице-спикер Антонина Григорьева экология кытаанах быһыытыгар-майгытыгар түбэспит Бүлүү бөлөх улуустар оҕолорун доруобуйаларын көннөрүүгэ болҕомто ууруллара наадатын бэлиэтээтэ. Депутаттар Алена Атласова уонна Валерий Лютай этиилэригэр болҕомтолорун элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ бэриллэр сир учаастактарыгар инфраструктураны быһаарыыга хатаатылар. Елена Голомарева ыраах сытар хоту сирдэргэ учаастактааҕы балыыһалар уонна телемедицина ураты улахан суолталаахтарын бэлиэтээтэ. Депутаттар Василий Местников уонна Андрей Находкин тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыбаннай бырагырааматыгар үбү-харчыны эбэр наадалааҕын туруорустулар. Виктор Федоров этиитигэр аччыгый авиацияны сайыннарыы боппуруоһун таарыйда. Депутат Феодосия Габышева тыл политикатыгар болҕомто ууруллара наадатын туһунан эттэ. Сулустаана Мыраан өрөспүүбүлүкэ орто хамнаһа олус үрдэтиллэн этиллэрин туһунан бэлиэтээтэ. Депутат Мария Христофорова бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов депутат Михаил Гуляев ыйытыытыгар хоруйуттан астымматаҕын биллэрдэ. Евгений Кожухов албыннаппыт дольщиктар кыһалҕаларын, Нюргуяна Захарова уматык боппуруостарын таарыйдылар.

Бюджет боппуруоһун дьүүллэһиигэ хас даҕаны боротокуол сорудахтара (протокольные поручения) киирдилэр. Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев 2020 сылга Улуу Кыайыы 75 сыллаах өрөгөйдөөх үбүлүөйүн бэлиэтиирбитин туһунан бэлиэтээтэ. Боротокуол сорудаҕын чэрчитинэн Бырабыыталыстыбаҕа Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕар, номоххо киирбит снайпер Иван Кульбертиновка пааматынньык туруоруллуутугар үп көрөр наадатын туһунан эттэ. Маны таһынан 2019 сыл устата депутатскай холбоһуктар тустаах үбүлүөйү бэлэмнээһиҥҥэ тэрээһиннэри хонтуруолга ылалларыгар ыйда. Спикер Бырабыыталыстыбаҕа өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаа­йыстыбатын сайыннарыыга судаарыстыбаннай бырагырааматын үбүлээһини ааһан эрэр 2018 сылтан аччаппатыгар сорудахтаата.

Намыһах дохуоттаах да ыал харчыларын кэмчилээн туруктаахтык олороллорун курдук, өрөспүүбүлүкэбит бюджетын үбүн сыа-сым курдук тутан, көдьүүстээхтик ороскуоттаатахпытына, экономическай кириисиһи этэҥҥэ аһарыахпыт. «Көдьүүстээх» диэн тыл манна ураты дириҥ суолталанарын бары өйдүүр буолуохтааххыт. Ааҕар-суоттуур палаата бу сыалга күүстээх үлэни ыытыан наадалаах. Пленарнай мунньахха депутаттар ити боппуруоһу таарыйбыттарын бэлиэтиибин.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.