Миграция бэлиитикэтин тула кэпсэтииттэн саҕаланна

Парламент истиилэригэр уопсастыбаннай тэрилтэлэр көхтөөхтүк кытталларыгар ыҥыраллар

Уочараттаах алтыс пленарнай мунньах өрөспүүбүлүкэбитигэр бу күннэргэ көтөҕүллүбүт миграция сытыы боппуруоһуттан саҕаланна. Чуолаан “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай миграционнай бэлиитикэ боппуруостарын олоххо киллэриини күүһүрдэр туһунан” уураах барылын көрдүлэр.

Ил Түмэҥҥэ тустаах хамыыһыйа тэриллиэҕэ

Ил Түмэн спикерэ Петр Гоголев уураах ба­рылынан иһитиннэрии оҥордо. Кини омук киһитэ саха дьахтарыгар сыһыаннаан буруйу оҥорбута уопсастыбаннаска улахан долгуйууну таһаарбытын бэлиэтээн туран, норуот депутаттара бу кыһыыга-абарыыга кыттыһалларын уонна буруйдаахтар сокуонунан эппиэттиэхтэригэр эрэллээҕин эттэ. “Миграннар тоҕо ааҥнаан кэлиилэрин кыһалҕата биһиэхэ эрэ буолбакка, дойду үрдүнэн турар, Европаҕа эмиэ баар кыһалҕа.  Ил Дархан Айсен Николаев этиитин өйүүбүт, миграция бэлиитикэтин күүһүрдүү дьаһалларыгар кыттыһабыт, сокуоннайа суох миграцияны утарабыт. Ол гынан баран, бу үлэлэр барыта сокуон иһинэн оҥоһуллуохтаахтар, дьон-сэргэ уолҕамдьы санаанан салайтаран сыыһа-халты туттан, улахан национальнай утарсыы тахсыбатын ситиһэрбит ирдэнэр. Саха сирин Конституциятын 42 ыстатыйата олохтоох уонна нуучча норуоттарын култууратын, үгэһин ытыктыыры мэктиэлиир. Онон салайтаран  парламент иһинэн хамыыһыйа тэрийэр наадалааҕын ыйабыт. Сокуоннайа суох миграцияны утары үлэлиир уонна хонтуруоллуур систиэмэ тэриллиэхтээх. Соторунан парламент истиилэрин тэрийиэхпит. Биһиги былааһы уонна уопсастыбаны сомоҕолоон, сөптөөх позицияны олохтуохтаахпыт”, — диэн дакылаатыгар бэлиэтээтэ.

Омугу утары буолбакка, сокуоннайа суох миграцияны утары

Бу уураах барылынан элбэх депутат санаатын этиннэ. Павел Ксенофонтов миграцияҕа бэлиитикэни тэрийии мөлтөҕүттэн араас сиэрэ суох быһыылар тахсалларын, сокуоннайа суох миграция буруйу оҥорууну таһаарарын, олохтоох ыччаттан үлэ миэстэтин былдьыырын, олохтоохтор истэригэр тахсыбыт долгуйуу национальнай боппуруоһу көтөхпөтүн, легальнайа суох миграцияны утары буоларын ыйда. “Ил Түмэн бу боппуруоска чуолкай көрүүлэрдээх буолуохтаах, биһигини миграннар талбатахтара, биһигини олохтоох дьоммут-сэргэбит эрэнэн талбыта, онон кинилэр интэриэстэрин көмүскүөхтээхпит”, — диэтэ. Валерий Лютый “Триумф” спортивнай комплекска буолбут миитини уонна былаас онно кыттыһан, дьонун-сэргэтин диэки буолбута үчүгэй түмүктээҕин бэлиэтээн туран, Хомсомуол болуоссатыгар буолбут курдук санкцияламматах миитиннэри инникитин хайдах эмэ тохтотор наадалааҕын эттэ. РФКП фракциятыттан Виктор Губарев этиннэ. Кини Ил Түмэн иһинэн тэриллэр хамыыһыйа тиһигин быспакка үлэлиэҕэр эрэнэрин эттэ. ССРС ыһылларыгар доҕордуу өрөспүүбүлүкэлэр арахсыбыттарын кэннэ национальнай боппуруоска улахан болҕомто ууруллубатаҕын түмүгэр араас атааннаһыылар тахсалларын туһунан эттэ. “Егор Борисов өрөспүүбүлүкэни салайар кэмигэр кэлии омуктары үлэҕэ ылыыны бас-баттах ыыппат уурааҕы ылынан турар. Мин санаабар, ол соруктар кумааҕыга эрэ суруллан хаалбыттара. Ол уураах төһө туолла? Биһиги билигин докумуон да аатын өйдөөбөппүт. Ол иһин ол докумуоҥҥа төннөн, онно суруллубуту олоххо киллэрэргэ кыһаллыахтаахпыт”, — диэтэ хомунньуустар бэрэстэбиитэллэрэ.

“Сиэрдээх Арассыыйа” партия чилиэнэ Юрий Григорьев кыһалҕаҕа сыһыанын туһунан этэ барбакка, чопчу этиилэри биэрдэ. Кини фракция Саха сиригэр олорор дьоҥҥо үлэ миэстэтин квоталааһын туһунан сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбитин санатта. “Билигин өрөспүүбүлүкэ хас 13-с олохтооҕо үлэтэ суоҕа биллэр. Ол иһин уураахха үлэтэ суох буолууну быһаарыы боппуруоһун киллэриэххэ. Уураахха аччыгый бизнес туһунан элбэхтэ этиллэр. Саха сирин дьарыктаах буолуутугар аччыгый бизнес 15% ылар. Атыттары эмиэ хонтуруоллуур ирдэнэр. Ол инниттэн тендердэри уонна судаарыстыбаннай хантараактары эмиэ хонтуруоллуохтаахпыт”, — диэтэ.

Норуот депутата Владимир Прокопьев миграция бэлиитикэтин бэрээдэктииргэ дойду субъектара олус кыра боломуочуйалаахтарын бэлиэтээтэ. “Хамыыһыйа, бастатан туран, миграционнай сулууспа үлэтин бэрэбиэркэлиэхтээх. Онно хонтуруолламмат “дьөлөҕөс” баар, сокуоннайа суохтук тастан киирэр ньыма”, — диэтэ. Кини олимпийскай чөмпүйүөн Павел Пинигины олоҕо суох буруйдааһыны тохтотоллоругар дьону-сэргэни ыҥырда.

Михаил Эверстов “Триумф” спортивнай комплекска буолбут миитиҥҥэ Ил Дархан дьон уордайыытын сыһыппытыгар, өйдөөхтүк бу балаһыанньаны бэрээдэктээбитигэр махтанна уонна буолбут балаһыанньа омуктар атааннаһыылара буолбакка, дириҥ социальнай кыһалҕа буоларын ыйда.

“Гражданскай платформа” партия бэрэстэбиитэлэ Мария Христофорова аан дойду чөмпүйүөнэ Айаал Макаров сахалар Айыы дьиэлэрэ суоҕун туһунан этиитигэр кыттыһарын бэлиэтээтэ. “Биһиги ыалдьытымсах дьоммут, кэлии дьон бэйэлэрин итэҕэллэрин дьиэлэрин тутталларыгар сир биэрэбит. Оттон бэйэбит Айыы дьиэбитин тутарга бюджеппытыттан үбү булбаппыт. Онон биһиги, депутаттар, сахалар итэҕэлбит дьиэтин тутары көҕүлүөхтээхпит. “Олоҥхо Лэнд” территориятыгар Айыы дьиэтин тутарга этии киллэрэбин”, — диэтэ.

Бу этиммит депутаттар бары “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай миграционнай бэлиитикэ боппуруостарын олоххо киллэриини күүһүрдэр туһунан” уураах барылын өйүүллэрин туһунан эттилэр. Арай “Сиэрдээх Арассыыйа” партия бэрэстэбиитэлэ Сулустаана Мыраан эрэ утарда. Ол санаатын уураахха миграционнай бэлиитикэ иһигэр баар кыһалҕа эрэ көрүллүбүт, саха дьонугар тирээн турар социальнай кыһалҕа таарыллыбатах диэн этиинэн бигэргэттэ. Ол гынан баран, иһитиннэриитигэр бары билэр кыһалҕабытын таарыйда – олохтоохтор бырамыысыланнас тэрилтэлэригэр үлэҕэ киириилэрэ аҕыйаҕын, миграция бэлиитикэтэ мөлтөҕүн.

Түмүгэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаа­рыстыбаннай миграционнай бэлиитикэ боппуруостарын олоххо киллэриини күүһүрдэр туһунан” уураах барылын депутаттар куоластаан ылыннылар. Спикер Петр Гоголев уураах сүнньүнэн тэрээһиннэр ыытыллыахтара диэтэ. Ону таһынан парламент истиилэригэр уопсастыбаннай тэрилтэлэр көхтөөхтүк кытталларыгар ыҥырда уонна уопсай дьиэбитигэр бары иллээхтик олоруохтаахпытын санатта.

Чугастык саныыр региоммутуттан кэлбит прокурор

Пленарнай мунньахха депутаттар Саха Өрөспүүбүлүкэтин прокурорун дуоһунаһыгар Олег Нарковскай кандидатуратын көрдүлэр. Кини кандидатуратын норуот депутаттарыгар РФ генеральнай прокурорун солбуйааччыта Игорь Ткачев билиһиннэрдэ.

“Олег Нарковскай идэтигэр бэриниилээх, үрдүк квалификациялаах үлэһит быһыытынан бэйэтин биллэрдэ. Салайар дьоҕурдаах, тутуспут позициятыттан халбарыйбат хаачыстыбалаах. Үтүө үлэтин иһин “РФ прокуратуратын бочуоттаах үлэһитэ” бэлиэнэн уонна “Руденко мэтээлэ” өйдөбүнньүк мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Саха сирин прокуратуратын үрдүк суобастаахтык салайыа диэн эрэнэбин”, — диэн Игорь Ткачев эттэ.

Олег Нарковскай кандидатуратын билиһиннэрии дакылаатыгар эбии СӨ баһылыгын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччыта Федор Борисов уонна Ил Түмэн судаарыстыбаннай тутууга уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев этиннилэр. Кинилэр Нарковскай кандидатуратын өйөөтүлэр. Санатар буоллахха, Олег Нарковскай Красноярскай кыраайга өр сылларга үлэлээбит, прокурор солбуйааччытыгар тиийэ үүммүт. Алексей Еремеев Нарковскай Саха сиригэр ыаллыы сытар региоҥҥа үлэлээбитин ыйан туран эттэ: “Красноярскай кыраай биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр килиимэтинэн, сирин киэҥинэн маарынныыр. Онно аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар олороллор, онон кини төрүт олохтоохтор интэриэстэрин көмүскээһин үлэтин истэн эрэ билэр буолбатах”, — диэн бэлиэтээтэ.

Олег Нарковскай бэйэтин иһитин­нэриитигэр инбэлииттэр, пенсионердар, тулаайах оҕолор курдук нэһилиэнньэ көмүскэлэ суох араҥатын быраабын көмүскээһиҥҥэ, коррупцияҕа, легальнайа суох миграцияҕа, айылҕаны харыстааһын сокуонугар, национальнай бырайыактар олоххо киирэллэригэр болҕомто уурар былааннааҕын эттэ.

Депутат Владимир Богданов сир баайын хостооччулар сокуону кэһиилэригэр сыһыанын ыйытта, Дьокуускайга Мария Христофорова түүннэри арыгыны атыылыыр сымыйа кафелар элбэхтэрин ыйда уонна Красноярскай кыраайга ол хайысхаҕа хайдах үлэ барарын ыйытта. Олег Нарковскай ханнык баҕарар эйгэҕэ сокуону кэһиини утары боломуочуйатынан үлэлиэҕин туһунан эттэ. Красноярскай кыраайга сымыйа кафены уодьуганныыр туһунан боппуруос турбатаҕын иһитиннэрдэ.

Олег Кошуков прокурор дуоһунаһыгар үктэнэн баран, бастакынан ханнык сокуону кэһиини кытта күүскэ ылсан үлэлиэҕин ыйытта. “ОДьКХ салаата кэмигэр үлэтин толорорун ирдэһиэм, ойуур баһаардарын кыһалҕатын да быһаарыыга,  коррупцияны утары да үлэҕэ буоллун, региоҥҥа күүскэ турар кыһалҕалары быһаарыыга үлэлэһиэм”, — диэтэ.

Аһаҕас куоластааһын түмүгүнэн Олег Нарковскай кандидатуратын СӨ прокурорун дуоһунаһыгар сөбүлэһэр туһунан быһаардылар. Бүгүн кини кандидатурата РФ генеральнай прокуратуратыгар бигэргэнэр.

Мировой судьуйалар талылыннылар

Пленарнай мунньах бастакы күнүгэр Дьокуускай куорат учаастагын уонна Горнай улууһун мировой судьуйалара талылыннылар. Дьокуускай куорат 44 №-дээх учаастагар Дмитрий Дьячковскайы бигэргэттилэр. Уус Алдантан төрүттээх, үрдүк юрист үөрэхтээх, 2014 сыллаахха Дьокуускай куорат 44 №-дээх учаастагар мировой судьуйанан талыллыбыт. Биэс сыллаах болдьоҕо түмүктэммит. Кистэлэҥ куоластааһын түмүгүнэн кини кандидатуратыгар 50 депутат сөбүлэҥин биэрэн, мировой судьуйанан талылынна.

Горнай улууһун 12 №-дээх учаастагын мировой судьуйатын дуоһунаһыгар Николай Никитин кандидатуратын билиһиннэрдилэр. Эмиэ Уус Алдантан төрүттээх, 36 сыл юридическай ыстаастаах, 8 сыл мировой судьуйанан үлэлээбит. Николай Никитин кандидатуратын кистэлэҥ куоластааһынынан бигэргэттилэр. Киниэхэ 50 депутат куолаһын биэрдэ, икки депутат утарда, 8 депутат туттунна.

/Депутат санаата/

РФ сокуона  мөлтөҕүттэн тахсар

СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) ыччат дьыалаларыгар, физическэй култуураҕа уонна спортка сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев:

— Киргиз үс уола саха дьахтарын атаҕастаан буруйу оҥорбут түбэлтэлэрэ олохтоохтору улаханнык кэлэттэ, хомотто. Норуот абарыытыгар кыттыһан туран, кэккэ түгэннэри бэлиэтиибин. Мин “Триумф” спортивнай комплексыгар буолбут миитиҥҥэ сылдьан, дьон-сэргэ санаатын истибитим. Бу кыһыы-аба биир түбэлтэттэн эрэ тахсыбата, саха курдук тулуурдаах норуот тулуйарын ааһан, түмсэн бэйэтин позициятын көрдөрдө. Кыраныысса тас өттүттэн араас дьон киирэр, кинилэр ортолоругар буруйу оҥорон баран күрээн кэлээччилэр да бааллар. Ол быыһыгар өссө наркотигынан эргинэн түбэспит түбэлтэлэрэ биллэр. Улахан итэҕэһинэн Орто Азияттан Арассыыйаҕа РФ сокуонунан хонтуруола суох көҥүл киирэр бырааптаахтарын бэлиэтиибин. Итиннэ нуорма-быраап өттүнэн хонтуруолу күүһүрдүү ирдэнэр. Сокуоннайа суох үлэлиир миграннары тохтотон бу хайысхаҕа бэрээдэги олохтуур, ити дойдулартан кэлбит сууту-сокуону билиммэккэ сылдьар дьону уодьуганныыр кэм кэллэ. Биллэн турар, бу омуктар быыстарыгар биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ыалдьыт курдук сананан, үгэспитигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар, олорор сиэрдээх дьон бааллар. Хомойуох иһин, ити курдук сидьиҥ быһыы-майгы үтүө сыһыаннаһыыны күлүгүрдэн кэбиһэр. Бэйэбит ыччаппытын үлэлээх оҥорор кэм кэллэ. 2017 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов миграция бэлиитикэтигэр уураах таһааран турар. Онно суруллубут соруктарга тирэҕирэн үлэни тупсарар сорук турар.
Биһиги, сахалар, киэн туттар киһибит, олимпийскай чөмпү­йүөммүт Павел Павлович Пинигин саха норуотугар өлбөөдүйбэт сүҥкэн кыайыынан Сахатын сирин аатырдыбыта. Кини кэргэнэ Мария Джумабаевна Пинигина чэпчэки атлетикаҕа олимпийскай чөмпүйүөҥкэ, аан дойду рекордсменката, билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр чэпчэки атлетикаҕа кылаабынай тренер. Кини спортсменнарбыт чэпчэки атлетикаҕа Россияҕа, аан дойдуга тахсыыларыгар кылаата сүҥкэн. Киргизияттан кэлбит дьон Павел Пинигины бэйэтин көрбөккө да сылдьан, олохтоох дьону кытта иирсэр эбэтэр буруйдаммыт түбэлтэлэригэр кини аатынан саптынан, куотунар ньыма оҥостон кэбиспиттэрэ киһибитигэр хара бээтинэ буолла. Эбиитин кинини кытта сөпсөспөтөх, эбэтэр истэригэр киллэрбэтэх, олор быыстарыгар ордук санааччылар эбэн-сабан, дьиҥнээх курдук көрдөрөн норуот санаатыгар иҥэрэн кэбистилэр. Мин кинини кытта алтыспытым ыраатта, бииргэ үлэлээбиппит, олус үлэһит, дойдутун сөбүлүүр саха патриота, эдэр көлүөнэни иитэргэ холобур буолар чаҕылхай киһибит. Онон, Павел Павловиһы алҕас өйдөбүлгэ оҕустаран балыырга түбэһиннэрбэккэ, биир санаанан көмүскүөҕүҥ.

СӨ норуодунай депутата, “Якутцемент” ААУо генеральнай дириэктэрэ Алиш Забид оглы Мамедов:

— Кэлии омуктар өттүлэриттэн киһи өйүгэр батан киирбэт быһыы таҕыста. Туох санааттан итинник быһыыланаллара биллэр – олус көҥүллүк санаммыттар. Ол кинилэргэ сыһыаннаан сокуон сымнаҕаһыттан тахсар, өрөспүүбүлүкэ сокуона буолбакка — РФ сокуона. Визата суох Арассыыйаҕа киирии, РФ пааспарын ыларга чэпчэтиилэр көрүллэллэр, онон тааҕын-таах кэлэр буоллахтара. Биһиги төһө да өрөспүүбүлүкэбит иһигэр миграционнай сокуону ылыммыппыт иһин, РФ сокуонун кытары дьүөрэлэһэр буолуохтаах. Маны таһынан хонтуруоллуур сулууспабыт мөлтөхтүк үлэлиир. Бачча киһи кэллэ-барда диэн отчуоттууллар даҕаны, онно этиллэр сыыппаралар баар кырдьыкка сөп түбэспэттэр. Саамай улахан кыһалҕабыт – нелегаллар. Кинилэр истэригэр үтүө сирэйдэрин сүтэрбит дьон эмиэ бааллар, көҥүл салгынын билэн бас-баттах бараллар.
Оттон атын, ССРС урукку дойдуларыгар хайдаҕый? Холобур, мин уолум соторутааҕыта Азербайджаҥҥа бара сылдьыбыта, онно тастан кэлэр дьоҥҥо сыһыаннаан хонтуруоллуур уорган үлэтэ күүстээҕиттэн сөҕөн кэлбитэ. Оттон биһиэхэ хайдаҕый? Орто Азияттан үлэлии кэлбиттэр убайдарын, эдьиийдэрин, бырааттарын, сыбааттарын барытын аҕалаллар, легальнайа суохтук үлэлииллэр, туох да нолуок төлөөбөттөр, харчыларын РФ таһыгар үргүлдьү ыыта тураллар. Маныаха предпринимателлэр эмиэ буруйдаахтар, кинилэргэ оннук усулуобуйа оҥороллор. Холобур, мин тэрилтэбэр 900-тэн тахса киһи үлэлиир, араас омуктар, бары сокуоннай төрүккэ олоҕуран үлэлииллэр. Мин бэйэм Сойуус саҕана направлениенан Саха сиригэр тутууга үлэлии кэлбитим, олохсуйбутум, иккис төрөөбүт дойдум буолбута, дьонун-сэргэтин, сирин-уотун сөбүлээн, үгэстэрин ытыктаан кэллим. Ол иһин кэлии омуктар өттүлэриттэн итинник сыһыаны иһиттэхпинэ, олус абарабын. Онон билигин миграция бэлиитикэтигэр уларытыы киллэрэр уолдьаста дии саныыбын. Бастатан туран, легальнайа суох бизнеһи тохтотуохха наада, манна кэлэр омуктар көҥүл-босхо барбаттарын курдук хонтуруоллуур уорган үлэлиэхтээх. Маны таһынан диаспоралар күүстээхтик үлэлиэхтээхтэр. Бэйэлэрин дьонноругар өйдөтөр үлэ ыытыахтаахтар уонна норуоттар икки ардыларыгар эйэлээх сыһыаны олохтоон, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннай олоҕор кыттыһыахтаахтар. Холобур, биһиги диаспорабыт култуурунай, спортивнай тэрээһиннэргэ, аһымал акцияларга көхтөөхтүк кыттар. Онон Арассыыйа территориятыгар үктэммит, ону таһынан Саха сиригэр кэлбит киһи, бастатан туран, ыалдьыт буоларын өйдүөхтээх, кини сирин-уотун, дьонун-сэргэтин убаастыахтаах, үгэстэрин тутуһуохтаах, “законопослушный” дэнэр гражданин буолуохтаах!

Сардаана КУЗЬМИНА