Уларыйыахтаахпыт

«Биһиги уларыйыахтаахпыт» диэн сэтинньи 20 күнүгэр ыытыллыбыт Ил Түмэн уочараттаах ХI пленарнай мунньаҕар Ил Дархан Айсен Николаев барыбытыгар туһулаан эттэ. Бары өттүнэн уларыйар кэм кэлбитин олохпут да көрдөрөр. Мантан аллараа өрөспүүбүлүкэ аҕа баһылыгын этиитигэр сиһилии тохтуоҕум.

Пленарнай мунньах саҕала­ныан иннинэ үөрүүлээх быһыыга-майгыга вице-спикер Виктор Губаревка уонна Любовь Явловскаяҕа судаарыстыбаннай наҕараадалары туттарыы буолла. Ил Дархан Айсен Николаев Виктор Николаевичка  өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатын Грамотатын туттарда. Оттон депутат, өрөспүүбүлүкэтээҕи харах балыыһатын офтальмолог бырааһыгар Любовь Леонидовнаҕа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх бырааһа» үрдүк аат иҥэрилиннэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев наҕараадаламмыт парламентарийдары эҕэрдэлээтэ.

Саҥа депутаттар

Пленарнай мунньахха уопсайа 40 боппуруос дьүүллэһилиннэ. Парламентарийдар бастакы боппуруоһунан икки саҥа депутат боломуочуйаларын бигэргэттилэр. Ол курдук, бу күнтэн ылата «Биир ньыгыл Россия» партия уонна РЛДП испииһэктэринэн Марина Силкина уонна Валентина Семеркова норуот депутатын аатын сүгүөхтэрэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев коллегаларын эҕэрдэлээтэ уонна дастабырыанньаларын туттарда.

Биллэрин курдук, парламентарийдар Александр Сусоев уонна Андрей Ткаченко болдьохторун иннинэ боломуочуйаларын тохтоппуттара.  

Марина Силкина: «Бүгүн миэхэ олус долгутуулаах уонна суолталаах күн. Норуот депутата ааты сүгүү — үрдүк эппиэтинэс. Төрөөбүт-үөскээбит Сахам сирин үүнүүтүн-сайдыытын туһугар, сокуону оҥорууга, нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын үрдэтиигэ күүстээх үлэ миигин күүтэр», — диэн эттэ.

Үгүс ахсааннаах тыа сирин дьоно үүттэрин туттараннар, дохуоттанан олороллор. Парламентарий үүт харчыта дьадайыыны утары охсуһууга уонна дьарыктаах буолууга биир көдьүүстээх ньыманан буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Бюджеты таҥыы, хаһааҥҥытааҕар да эрдэ

Кистэл буолбатах, бюджет эбэһээтэлистибэлэрин толорууга чэпчэкитэ суох кэм. Ити уустук балаһыанньаттан тахсарга ханнык суоллар баалларый? Манна икки суол эрэ баар. Дохуоту үрдэтии уонна ороскуоту аччатыы.

Атын регионнары кытта тэҥнээтэххэ, Саха сирин дьоно тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутунан, ноҕуруускабыт лаппа улахан. Маны федеральнай киин учуоттуон наадалаах. Оттон өрөспүүбүлүкэ уратыбытын, оруоскуоппут улаханын кииҥҥэ дакаастаан, эбии үп-харчы, дотация көрүллэрин ситиһэргэ үлэлэһиэхтээх. Ити этиллибит хайысхаларга салалта үлэни ыыппат буолбатах, ыытар.

Пленарнай мунньахха депутаттар «2020 сылга уонна былааннаммыт 2021-2022 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын балачча өр дьүүллэстилэр. Ити өйдөнөр, үөһэ этэн аһарбытым курдук, сылы этэҥҥэ туоратар биир сүрүн докумуоммут буоллаҕа уонна урукку сыллары кытта холоотоххо, үп-харчы кырыымчыга сыттаҕа.

Быйыл кэлэр үс сылы хабар өрөспүүбүлүкэ бюджетын таҥыы уонна дьүүллэһии үлэтэ хаһааҥҥытааҕар да эрдэ саҕаланна. Урукку өттүгэр маннык практика суоҕа. Ол курдук, депутаттар уонна бырабыыталыстыба чилиэннэрэ сайыны аахсыбакка, сынньаммакка тустаах сокуон барылыгар үлэлээбиттэрэ.

Пленарнай мунньахха өрөспүүбүлүкэ бюджетын та­ҥыыга улахан үлэ ыытыллыбытын, парламент бары сис кэмитиэттэригэр дьүүллэһиллибитин туһунан бэйэтин этиитигэр спикер Петр Гоголев бэлиэтээтэ. Маны таһынан сэтинньи 6 күнүгэр тустаах сокуон барыла экспердэр уонна быһа эфиргэ муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах   «Аһаҕас парламент» санаа атастаһыытын площадкатыгар дьүүллэһиллибитэ.

Инвестиционнай бырагыраама үбүлэниитэ улаатта

Тустаах боппуруоска сүрүн дакылааты үп миниистирэ Валерий Жондоров оҥордо. 2020 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа 179 млрд 333 мөл. солк., оттон ороскуоттаах чааһа 180 млрд 331 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Былааннаммыт 2021 сылга ити сыыппаралар 187 млрд 242 мөл. солк. уонна 188 млрд 240 мөл. солк. буолаллара күүтүллэр. Оттон 2022 сылга — 175 млрд 872 мөл. солк., 176 млрд 871 солк. Үс сылга дефицит 998 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ.

Үүнэр 2020 сылга өрөс­пүүбүлүкэҕэ барыта 26 судаарыстыбаннай бырагыраама алта стратегическай хайысханы быһаарыыга үлэлиирэ күүтүллэр. Түөрт саҥа бырагыраама баар буолуоҕа. Ол курдук, «2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары харыстааһын уонна сайыннарыы туһунан», «2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр инновационнай уонна цифровой сайдыы туһунан», «2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа сирэ биир кэлим сайдыытын туһунан» уонна «2020-2024 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттары уонна Арктика түөлбэтин сайыннарыы туһунан» урукку өттүгэр суох судаарыстыбаннай бырагыраамалар олоххо киллэриллиэхтэрэ.

Күндү ааҕааччым, үп-харчы дэлэй 2013-2017 сылларга бырагыраама ахсаана 36-37-ҕэ тиийэ сылдьыбытын өйдүүрүҥ буолуо.

Экономикаҕа уустук быһыы-майгы судаарыстыбаннай бырагыраамаларбытыгар эмиэ улахан охсууну оҥорбута. Ол курдук, ааспыт 2018 сыллаахха 36 судаарыстыбаннай бырагыраамабытыттан 23-һэ хаалбыта.

Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ үлэтин саҕалаата. Барыта 78 федеральнай бырайыак баарыттан, Саха сирэ 52-тин олоххо киллэрэр. Ити сыалы-соругу олоххо киллэриигэ өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 2020 сылга — 17 млрд 301 мөл. солк., 2021 сылга — 18 млрд 861 мөл. солк., 2022 сылга — 8 млрд 242 мөл. солк. көрүллэрэ былааннанар.

Ордук социальнай суолталаах тутуулартан олохпут-дьаһахпыт таһыма улахан тутулуктаах. Ол да иһин инвестиционнай бырагыраамаҕа улахан суолта бэриллэн, болҕомто ууруллан эрдэҕэ. Кэлэр 2020 сылга ити сыалга-сорукка көрүллэр үп-харчы улаатара киһини үөрдэр. Ол курдук, үүнэр сылга ити сыыппара 22 млрд солк. тэҥнэһиэҕэ. Оттон 2021 сылга — 24 млрд солк.

Үп-харчы үгүөрү кэмигэр өрөспүүбүлүкэбитигэр 2007-2016 сылларга инвестиционнай бюджет уонна атын источниктар суоттарыгар 550-тан тахса социальнай суолталаах объект тутуллубута.

Оттон аҥаардас 2016 сыллаахха өрөспүүбүлүкэҕэ барыта 48 социальнай суолталаах объект үлэҕэ киирбитэ. Ол курдук, 10 оскуола, 3 спортивнай саала, 12 оҕо саада, 13 култуура, 7 доруобуйа харыстабылын объектара тутуллубуттара.

Урут суруйбутум курдук, 2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын ороскуоттаах чааһын 80-ча бырыһыана хамнас төлөбүрүгэр барар. Итинэн сибээстээн, инвестиционнай бырагыраамаҕа үп-харчы тыырыллыыта аччаан биэрбитэ. Ол курдук, ааһан эрэр 2019 сылга ити сыалга-сорукка барыта 8 млрд 89 мөл. көрүллүбүтэ. 2018 сылга ити суума 8,9 млрд солк. тэҥнэһэрэ. Тэҥнээн көрүҥ.

Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатыгар ураты суолталаах, наадалаах тутуулары быһаарыы, чопчулааһын механизма толкуйданан оҥоһуллубутун бэлиэтиибин. Билигин өрөспүүбүлүкэ салалтатын өттүттэн саахалланар туруктаах дьиэлэртэн дьону көһөрүүгэ, экономическай үүнүү кииннэрин социальнай сайыннарыы былаанын олоххо киллэриигэ, оскуолаларга иккис сменаны суох оҥорууга, уһуйааннарга 3-гэр диэри саастаах оҕолорго эбии миэстэлэри таһаарыыга, Дьокуускай куоракка 210 куойкалаах өрөспүүбүлүкэтээҕи онкологическай диспансеры, кардиокиини, үөрэх тэрилтэлэрин тутууга, төгүрүк тулаайахтары, эдэр ыаллары, тыа сиригэр олорор дьону олорор дьиэнэн хааччыйыыга, Беркакит-Томмот тимир суолу тутууну түмүктээһиҥҥэ ураты болҕомто ууруллар.

Бүттүүн өрөспүүбүлүкэни хайдах да гынан бюджекка олордор кыахпыт суох. Хайдах да ыраламмыппыт иһин. Сөбүлээ да сөбүлээмэ. Баар чахчы. Бизнес — дьон дьарыктаах буолуутун хааччыйар салаа. Бу чааһыгар парламент өйүн-санаатын уларытыан наадалаах. Бюджет миэстэтин оннунан хаалларар туһунан этиэххэ сөптөөх, оттон улаатыннарар туһунан этии табыллыбат.

Кыһалҕаттан үүттэрин туттараллар

Депутаттар дакылаатчыкка үгүс ыйытыылары биэрдилэр. Парламентарий Михаил Гуляев тыа сирин өйөөһүҥҥэ туһуламмыт боппуруостары биэрдэ. Ол курдук, горизонтальнай субсидияны туһаныы, өрөспүүбүлүкэ суолун өрөмүөннээһин, тутуу нормативтарын, судаарыстыбаннай салайыы уорганнарын консолидированнай бюджеттан үбүлээһин, судаарыстыбаннай бырагыраамалары үбүлээһини былааннаах сарбыйыы, доруобуйа харыстабылын үлэһиттэрэ социальнай көмүскэллээх буолууларын, туризмы уонна предпринимательствоны өйөөһүн кыһалҕаларын таарыйда. Михаил Дмитриевич күн бүгүн тыа сирин нэһилиэнньэтэ социальнай эйгэҕэ уларыйыылартан уонна өрөспүүбүлүкэ бюджетын үбэ-харчыта кыччыырыттан долгуйарын бэлиэтээтэ. Кини туһулаан үүт атыыланар сыанатын үрдэтэр наадатын туруоруста. Михаил Дмитриевич: «Тыа сирин үгүс ыала үп-харчы тиийбэтиттэн, кыһалҕаттан, бэйэлэрэ күөрчэҕинэн, сүөгэйинэн аһаабакка эрэ үүттэрин туттарар. Оттон бааһынай хаһаайыстыбалар үүт атыыланар сыаната намы­һаҕыттан үлэлиир кыахтара суох. Хас нэһилиэк ахсын сүөһү ахсаана аччыы турар»,  — диэн эттэ. Кини бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин эппиэтиттэн коллективнай уонна кэтэх хаһаайыстыбалар салгыы баар буолаллара, үлэлииллэрэ улахан тутулуктааҕын бэлиэтээтэ. Маныаха Владимир Солодов: «Үүнэр 2020 сыл бюджета уустугун үрдүнэн, тустаах боппуруос суолтатын өйдөөн, үүт атыыланар сыанатын 2018 сыллааҕынан хаалларабыт»,  — диэн хоруйдаата.

Депутат Михаил Эверстов өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палаататын бэрэссэдээтэлин солбуйааччытыгар Ирина Басоваҕа туһулаан палаата 2018-2019 сылларга төһө матырыйаалы прокуратураҕа ыыппытын туоһуласта. Парламентарийдар Валерий Лютый уонна Алена Атласова төгүрүк тулаайахтары олорор дьиэнэн хааччыйыы боппуруоһун таарыйдылар.

Биллэрин курдук, ааһан эрэр 2019 сылга тулаайахтары дьиэнэн хааччыйыыга 1 млрд солк. үп көрүллүбүтэ. Ирина Басова бу сыл алтынньы 1 күнүнээҕи туругунан ити үп-харчы баара-суоҕа 20% эрэ туһанылынныбыт. Манна куонкуруска кыттыы докумуоннара итэҕэстэрэ-быһаҕастара төрүөтүнэн.буолбут.

Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев тустаах сокуон барыла сэтинньи 14 уонна 15 күннэригэр кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах, парламент бары сис кэмитиэттэрин мунньахтарыгар, «Аһаҕас парламент» форматынан быһа эфиргэ дьүүллэһиллибитин, киирбит этиилэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр ыытыллыбыттарын туһунан эттэ.

Бюджет сокуонун барылын тула санааларын вице-спикер Виктор Губарев, депутаттар Гаврил Парахин, Андрей Находкин уонна Михаил Эверстов эттилэр.

Виктор Губарев парламент РФКП фракциятын аатыттан өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһын 10 млрд солк. үрдэтэри туруоруста. Кини этиитигэр дьадайыыны утары охсуһуу, өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи авиарейстары субсидиялааһын боппуруоһун таарыйда. Парламентарий Гаврил Парахин этиитигэр үөрэхтээһини, спорду, аччыгый бизнеһы, тулаайахтары олорор дьиэнэн хааччыйыыны үбүлээһин боппуруостарын таарыйда. Кини сотору кэминэн РЛДП тэриллибитэ 30 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиирин санатта.

Дьадайыыны утары — көдьүүстээх ньыма

Ил Түмэн аграрнай политикаҕа уонна тыа сиригэр сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин: «Ыйтан ордугунан Саҥа дьылы саҥа бюджеттаах көрсүөхпүт. Үгүс үлэ ыытылынна. Тус бэйэм санаам икки аҥы хайынна. Үөрэрим диэн, өр кэтэспит Өлүөнэ эбэни туоруур муоста тутуллара быһаарыллыбыта буолар. Оттон долгуйарым диэн, өрөспүүбүлүкэ доруобуйа харыстабылыгар тэрилтэлэрин бэрээдэктээһиҥҥэ 1206 үлэһит сарбылларыттан, үлэтэ суох хааларыттан. Ити дьонтон 775-рэ тыа сирин олохтоохторо, бары өттүнэн саамай көмүскэлэ суох нэһилиэнньэ араҥата»,  — диэн эттэ. Кини саҥа ылыллыахтаах 2020-2024 сылларга өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагырааматыгар бюджет сокуонун барылын бастакы ааҕыытыгар 7 млрд 89 мөл. солк. көрүллүбүтүн туһунан бэлиэтээтэ. Ити сууманан Ил Дархан туруорбут сыала-соруга хайдах да толоруллубатын ыйда.

Депутат тустаах бырагыраама бу күннэргэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччыны кытта дьүүллэһиллибитин санатта. Андрей Находкин үүтү-эти астааһыҥҥа, оҥорон таһаарыыга 109 мөл. солк. тыырыллыбытын туһунан эттэ. Оттон ааһан эрэр сылга ити салааҕа 2 млрд 829 мөл. солк. тыырыллыбыт эбит. Хайдахтаах курдук араастаһыыный? Кини: «Норуот депутаттарын бөлөҕө, ол иһигэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ, үүт атыыланар сыаната 10 солкуобай буоларын туруорсабыт. Оччотугар тиийбэт үп-харчы суумата өссө улаатан тахсар»,  — диэтэ. Үгүс ахсааннаах тыа сирин дьоно үүттэрин туттараннар, дохуоттанан олороллор. Парламентарий үүт харчыта дьадайыыны утары охсуһууга уонна дьарыктаах буолууга биир көдьүүстээх ньыманан буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Депутат Михаил Эверстов киһиэхэ туохха да наадыйбат буолуу (равнодушие) саамай мөлтөх хаачыстыба буоларын бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ үс улахан салайааччыта: Ил Дархан Айсен Николаев, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев уонна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов итинник дьон ахсааныгар киирбэттэрин, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин олоҕо тупсарын туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлииллэрин, суолу-ииһи көрдүүллэрин туһунан эттэ. Кини Айсен Сергеевич дойду губернатордарын рейтиннэригэр бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьарын аҕынна. Парламентарий Михаил Эверстов: «Хомойуох иһин, сорох миниистирдэр уонна бырабыыталыстыба үлэһиттэрэ туохха да наадыйбат, ымыттыбат (равнодушнай), барытыттан сылайбыт дьон. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодовтан хамаанданы саҥалыы көрөрүгэр көрдөһөбүн. Ил Дархаммытын Айсен Николаевы кытта тэҥҥэ көдьүүстээхтик үлэлиир-хамсыыр дьон наадалар. Пленарнай мунньах аһыллыытыгар хоту уулустарга уонна тыа сиригэр биир даҕаны медицинскэй үлэһит сарбыллыа суохтааҕын туһунан политическай сайабылыанньа оҥорбутум. Кинилэр сарбыллыыларын түмүгэр үбү-харчыны кыратык кэмчилиэхпитин сөп. Оттон аҕыйах сылынан ити суума төһө эмэ бүк улаатан тахсыан сөптөөх. Дойду салалтата Уһук Илиҥҥи региоҥҥа дьону олохсутар туһугар араас хайысхалаах үлэни ыытар. Оттон биһиги миэстэтигэр төттөрүтүн үлэлээтэхпитинэ табыллыбат. Онто суох тыа сириттэн дьон көһүүтэ олус элбэх. Маннык дьаһаннахпытына, сотору сап саҕаттан салҕанан олорор бөһүөлэктэргэ биир да киһи хаалыа суоҕа. Биэс сылынан атын миниистирдэр, депутаттар кэлэннэр, ити сирдэргэ хайдах дьону олохсутабыт диэн төбөлөрүн сынньыахтара. Ити дойду оборонатыгар, геополитикатыгар улахан дьайыылаах буолуон сөп. Кураанах хаалларбыт сирбитигэр-уоппутугар атыттар кэлиэхтэрэ, кытайдар да буоллун»,  — диэн эттэ. Михаил Ильич миниистрдэр федеральнай киинтэн үбү-харчы көрдөөһүҥҥэ үлэлэрин күүһүрдэллэрэ наадатын бэлиэтээтэ.

Бюджекка  сыһыан уларыйыан  наада

Пленарнай мунньахха «2020 сылга уонна былааннаммыт 2021-2022 сс. Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай бюджетын туһунан» сокуон барылын дьүүллэһии түмүгэр тылы өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев ылла. Кини, үөһэ этэн аһарбытым курдук, «Биһиги уларыйыахтаахпыт» диэнтэн этиитин саҕалаата. Бюджеты таҥыы уонна ылыныы үлэтэ 15 сыл анараа өттүгэр ылыллыбыт сокуонунан салайылларын санатта. Ол кэмтэн олус элбэх уларыйбытын-тэлэрийбитин аҕынна.

Айсен Сергеевич Российскай Федерация Президенэ Владимир Путин көҕүлээһининэн национальнай бырайыактары олоххо киллэрии саҕаламмыт быйылгы 2019 сылтан дойду үбүн министерствотын, бырабыыталыстыбатын регионнары кытта үлэтэ тосту уларыйбытын бэлиэтээтэ. Ил Дархан: «Быйылгыттан саҕалаан бары федеральнай министерстволары кытта араас хабааннаах субсидиялары тыыралларыгар сөбүлэһиилэри бу сыл түмүгэр диэри түһэрсиэхтээхпит. Биһиги итинэн үүммүт сыл бастакы, өссө сороҕор иккис кварталыттан дьарыктанарбыт. Ол инниттэн ылыллыбыт бэлэм өрөспүүбүлүкэ бюджетын федеральнай миниистирдэр тутан олоруохтаахтар. Урукку өттүгэр ахсынньы 20 күнүттэн саҕалаан бюджеппытын ылынан баран, үөрэ-көтө Саҥа дьыллыы тарҕаһарбыт. Итинник буолуо суохтаах. Кэлэр сылтан өрөспүүбүлүкэбит үүнэр үс сыллааҕы бюджетын ахсынньы саҥатыгар ылыныахтаахпыт. Маннык үлэлээтэхпитинэ, федеральнай министерстволары кытта сөбүлэһии түһэрсэн толору кыаҕынан үлэлиир кыахтаахпыт. Кэлэр сылтан бары тосту уларыйыахпытын наада»,  — диэн бюджекка сыһыан уларыйыан наадатын туһунан эттэ.

Кини пленарнай мунньахха өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһын улаатыннарыыга үгүс этии оҥоһуллубутун бэлиэтээтэ. Айсен Сергеевич дойду бырабыыталыстыбатын кытта үлэ барарын бэлиэтээтэ.

Ил Дархан өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын өйөөһүн судаарыстыбаннай бырагырааматын үбүлээһини 2018-2019 сыллардааҕынан оннунан хааларар, табыллар буоллаҕына эбэр да наадатын ыйда. Манна депутаттар этиилэрин өйүүрүн туһунан эттэ.

Айсен Сергеевич: «Бүгүн аччыгый бизнеһи сайыннарыы туһунан депутаттар Антонина Григорьева уонна Гаврил Парахин эттилэр. Биһиги бу туһунан элбэҕи этэбит-тыынабыт. Ол эрээри, хомойуох иһин, олус кыраны оҥоробут. Бөдөҥ муниципальнай тэриллиилэрбитигэр аччыгый бизнеһи сайыннарыыга саҥа административнай мэһэйдэр баар буоллулар. Бүттүүн өрөспүүбүлүкэни хайдах да гынан бюджекка олордор кыахпыт суох. Хайдах да ыраламмыппыт иһин. Сөбүлээ да сөбүлээмэ. Баар чахчы. Бизнес — дьон дьарыктаах буолуутун хааччыйар салаа. Бу чааһыгар парламент өйүн-санаатын уларытыан наадалаах. Бюджет миэстэтин оннунан хаалларар туһунан этиэххэ сөптөөх, оттон улаатыннарар туһунан этии табыллыбат. Аччыгый уонна орто бизнескэ үлэ миэстэлэрин таһаарар, өрөспүүбүлүкэҕэ бөдөҥ предприятиелары элбэтэр туһунан этиэххэ наада»,  — диэтэ.

Ил Дархан бэйэтин этиитигэр тулаайахтары олорор дьиэнэн хааччыйыы боппуруоһун таарыйда. Муниципальнай тэриллиилэр тутууга куонкурсу ыытыыны бырабааллаппыттарын туһунан эттэ.

Кини доруобуйа харыстабылын тэрилтэлэрин бэрээдэктээһин боппуруоһун тумнубата. Бу боппуруоһунан нэһилиэнньэни кытта элбэхтик көрсөн кэпсэппитин, дьон-сэргэ хаачыстыбалаах медицинскэй өҥөҕө наадыйалларын туһунан эттэ. Былыргылыы үлэлии олорор диэн, нэһилиэнньэ иннигэр буруйу оҥорор тэҥэ диэн бэлиэтээтэ. «Тыа сиригэр балыыһа баар буоллаҕына, хаачыстыбалаах аныгылыы медицинскэй өҥөнү оҥоруохтаах»,  — диэтэ Айсен Сергеевич.

Ил Дархан промышленнай хампаанньалар нолуоктарыгар чэпчэтиилэри оҥоруу боппуруоһугар эмиэ тохтоото. Кэмигэр өрөспүүбүлүкэ парламена өйөөн, нолуокка чэпчэтиилэр оҥоһулланнар, предприятиелар нолуоктарын манна, миэстэтигэр төлүүллэрин туһунан эттэ. Тоҕо диэтэргин, кинилэр чэпчэтии баар буолан, манна нолуоктарын төлүүллэрэ барыстаах. Айсен Николаев оччотооҕу өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата уонна парламена кэмигэр сөптөөх быһаарыныыны ылынан, үгүһү сүүйбүппүтүн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ быспыт ыстаапкатынан предприятиелар нолуоктарын төлүүрү ирдэспиппит буоллар, үгүс үп-харчы регион тас өттүгэр барыахтаах этэ. Маны нэһилиэнньэ өйдүөн наада.

Айсен Николаев бэйэтин этиитигэр Хоту сир, Арктика боппуруостарын эмиэ таарыйда. Ил Дархан: «Нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын үрдэтиэхтээхпит»,  — диэн этиитин түмүктээтэ.

Людмила НОГОВИЦЫНА