Аан дойдуну, Россияны уонна Саха сирин 2015 с. туох күүтэрий?

Аан дойду политиката

Кини «билигин кризискэ киирэн олорор» диэбиппит. Ол сөп буолан таҕыста. Биричиинэтин эмиэ ыйбыппыт – үйэлэр кирбиилэригэр үөскээбит политика саҥа балаһыанньаларын АХШ-ра билиниэхтэрин баҕарбаттарыгар сытар. Ону Америка ыытар билиҥҥи бардам политиката бүүс-бүтүннүү туоһулуур. Ити дойду сыыһатын эмиэ уот харахха суруйбуппут: «Иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн (атомнай буомбаланан баран – Н.С.) лидер буолбуттарын саас-үйэ тухары бэриллибит былаас курдук сыыһа саныыллар».

Манна эбэн биэриэххэ сөп – ордук ССРС эстибитин кэннэ АХШ соҕотох гегемон буоларга баҕата биллэрдик күүһүрбүт. Билиҥҥи Россия дойду сэбиэскэй бириэмэтигэр кыаҕырбыт туругар тиийэр, ону өссө аһара барар кыахтааҕын сөпкө сыаналаан, ону утарса сатыыллар. Ол туһунан В.Путин Петербурдааҕы аан дойду экономическай форумугар тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Өссө биир этиини аҕалабыт: «Путин Россията, АХШ-н тэҥэ, империяҕа тиийэ үүннэ». «Империя» диэн тылтан бука диэн куттанымаҥ, манна политическай систиэмэ уонна демократия туһунан этиллибэт, күүс-уох, байыаннай сайдыы, аан дойдуга сабыдыаллааһын хайысхатыгар туһулаан ити тылы туттабыт. БРИКС дойдулара экономикаҕа уонна политикаҕа бииргэ үлэлииллэр, байыаннай сойуус суох. Ол эрэн Китай, Россия, Индия уонна манна киирэ сатыыр Пакистан ядернай сэрии сэптээх дойдулар буолалларын умнар сыыһа. Ордук Россия баарыттан бу саҥа аан дойдутааҕы холбоһук модун күүһүрдэ. Өссө Шанхайдааҕы бииргэ үлэлээһин холбоһуга диэн баар, ол тастан саба түһүүнү эмиэ көмүскүүр сыаллаах. Оттон НАТО-ны уостуганныырга Россия наадалаах сэби-сэбиргэли оҥоһунна уонна оҥостор. Ону соторутааҕыта буолан ааспыт «Аармыйа-2015» диэн биһиэхэ ыытыллыбыт форум чаҕылхайдык көрдөрдө.

Онон байыаннай утары турсууга АХШ уонна кини Европатааҕы биир куо­муннаахтара (НАТО) Россияны уон­на кини доҕордуу судаарыстыбаларын кыайар кыахтара суоҕа көстөн кэллэ. Биһиэхэ суоһуур күүһү онно тэҥ­нээх күүһүнэн эрэ сабардыахха сөптөөҕө билиннэ.
«2015 сылга бу утары турсууга улахан уларыйыылар тахсыахтара суоҕа. Бу хайысхаҕа 2017 с. диэри, уһаатаҕына 2018 с. Россия Президенин быыбара буолуор диэри, АХШ санкциялартан аккаастаныа суоҕа». Бу уһун кэмнээх билгэлээһин, онон түмүк тылы этэр өссө эрдэ. Ол эрэн сайдыы этиллибит хайысханан барарын бириэмэ бигэргэтэр. Дьыала ханнык эрэ чааһынай бппуруостарга утары турсууга буолбатах, политика билиҥҥи кэмҥэ быһаарыллыбыт халбаҥнаабат туһаайыытынан баран иһэригэр сытар. Ол аата Россияны утары саҕаламмыт буурҕа, А.Кудрин этэринии, уоста илик, кини ытыллар долгунун ортотугар эрэ киирдэ. Ол аата биһиги эбэтэр тыыннаах хаалыахтаахпыт (өрүһүннэхпитинэ), эбэтэр дириҥ далайга тимирэн хаалыахтаахпыт.

Россия либералларын политикалара итинник содулга аҕалбытын туһунан биһиги урут суруйан турабыт. Россия экономикатын ырыынакка түргэнник киллэрэр туһунан Е.Гайдар саҕаттан кинилэр соруммуттара. Ол саҕана А.Чубайс, Б.Немцов уонна И.Хакамада этэллэрэ – сэбиэскэй экономикаттан ырыынакка диэри биир эрэ ыстаныы наада, иккитэ ыстанар табыллыбат, дириҥ хаспахха түһүөххэ сөп диэн.

1992 с. тохсунньу 1 к. ыла Е.Гайдар «либерализация цен» диэн политиканы ыытан, сыананы ырыынак дьүүлүгэр ыыппыта. Ол түмүгэр сэбиэскэй дьон урукку ууруммут харчыларыттан илиилэрин соттубуттара уонна быстар дьадаҥы дьылҕаламмыттара. Оттон 1992-1993 сыллардаахха А.Чубайс ыыппыт «приватизацията» ССРС баайын-дуолун ыһарга, уорарга-сииргэ тириэрдибитэ. «Ваучер» диэн кумааҕыны туттаран баран хас биирдиигит «Волга» массыыналаныаххыт диэн албыннаабыта. Дьиҥинэн, фондовай аукционнар диэннэри тэрийэн, дойду баайын-дуолун, босхону эрэ үрдүнэн кэлин олигархтар дэммиттэр үллэстибиттэрэ. Итинник реформалары дьон кэлин «шоковай терапия» диэн ааттаабыттара. Ол аата син биир ыалдьа сытар киһини этин-сиинин тыыннаахтыы, уоскутар эмэ суох, тырыта-хайыта быһар кэриэтэ дьайыылар буолбуттара.
Итинник дойдуга охсуулаах политиканы билигин Россия Правительствотын экономиканы уонна үбү-хар­чыны быһаарар миниистирдэрэ салҕаан ыыталлар диэн чиэһинэйдик уонна кырдьыктаахтык этиэххэ наада. А.Улюкаев уонна А.Силуанов (өссө Э.Набиуллина) баһаам элбэх баайдаах Россия кыаҕын-күүһүн кыайан туһаммакка, тиритэ-хорута үлэлээбэккэ, арҕаа дойдулартан кредит ылан бэлэмҥэ олорор политиканы ыыппыттара. Ону билэн ити дойдулар биһигини сыарҕаларыттан тиэрэ тэбэн кэбистилэр. Онон улаханнык хойутаан бэйэбит сыарҕабытын оҥосто сатыы сылдьабыт. Онон 2014 с. саҕаламмыт дойду экономикатын кириисиһин буруйун 70 бырыһыана ити дьоҥҥо түбэһэр. Оччоҕуна биһиги кинилэри тоҕо үүрэн кэбиспэтибит?

Итиннэ икки сүрүн биричиинэ баар. Ол туһунан аһаҕастык этэргэ тиийэбит. Бастакы уонна сүрүн биричиинэ политика эйгэтигэр баар. Россия арҕаа дойдулары кытта хабыр киирсиигэ киирдэ. Биһиги өстөөхтөрбүт бастакы сыаллара – биһиги былааспытын кэбирэтэ, сууллара сатыыллар. Ол Путинтан саҕалаан Медведевкэ тиийэ барар. Онон билиҥҥи кэмҥэ Россия Правительствотын отставкаҕа ыытар эбэтэр сүрүн миниистирдэрин үлэлэриттэн уһулуу арҕаа дойдулар куорҕаллаах политикаларын «өйөөһүн» буолар. Ол иһин итиннэ В.Путин, билэрэ бэрт буолан, барыа суоҕа. Иккиһинэн, Россияны суулларар политика бара турдаҕына, киин былааһы бөҕөргөтөр сорук турар. В.Путин таҥара буолбатах, тыыннаах киһи, кини ыалдьыан да сөп, эбэтэр кинини суох оҥоруохтарын эмиэ өйдүөххэ наада. Оннук түбэлтэтигэр Россия былааһа халбаҥнаабат балаһыанньата наада. Итинник наада буоллаҕына уонна балаһыанньа ыктаҕына, Путины солбуйар кыахтаах соҕотох Д.Медведев баар. Космонавтика термининэн эттэххэ, кини «дублер» буолар, политикаҕа Путин-Медведев сыһыаннаһыыларын «тандем» диэн ааттыыллар. Манна сөбүлүүбүт-сөбүлээбэппит диэн санаалар суох буолуохтаахтар. Боппуруос Россияны харыстаан хаалларабыт дуу, суох дуу диэҥҥэ сытар. Былаас мөлтүө да, Америка баар буола түһүө. Ону Украинаҕа буола турар быһылааннар көрдөрөллөр.

Мин аан дойду политикатын туһунан сабаҕалааһыннарбар АХШ уонна Европа Сойууһугар киирэр судаарыстыбалар биир хайысхалаах политиканы ыытыахтара диэн этэн турабын. Ол эмиэ чахчыларынан бигэргэнэн иһэр. Арай биир түгэҥҥэ саарбахтааһын барда. Мин Франция Россия сакааһынан оҥоһуллубут вертолеттары тиэнэ сылдьар хараабылларын син биир биһиэхэ биэрэргэ күһэллиэ диэбитим. Ол саарбах буолан эрэр курдугун да иһин, биэтэк көрдөрүө дии саныыбын.

Аны 2016 с. Россия Государственнай Думатыгар ыытыллар быыбар туһунан. Ити быыбарга «Биир ньыгыл Россия» кыайыылаах тахсыаҕа, иккис миэстэҕэ коммунистар, үһүс миэстэҕэ В.Жириновскай партията, төрдүс миэстэҕэ «Сиэрдээх Россия» тахсыахтара диэбитим. Саҥа партиялар, ол иһигэр «Гражданскай платформа», парламеҥҥа кыайан тиийбэттэрэ буолуо диэн эппитим. Оннук балаһыанньа оннунан хаалыах курдук. Арай «Сиэрдээх Россия» балаһыанньата мөлтүөх курдук, баҕар, парламент мандаатыгар тиксиэ суоҕа. Ол биричиинэтэ биллэр – бу партия норуокка кинини өйүүр социальнай бөлөҕө суох (электората), онон уһунньаҥ партия буолар. Дойдуга кытаанах балаһыанньа үөскээбитинэн норуот күүстээх партиялары талыаҕа – олох хаамыыта оннук.

Аан дойду политикатын билгэлээһиммин ырытыыны түмүктүүрбэр үс түмүгү оҥорор наадалаах дии саныыбын. Бииринэн, аан дойду политиката политическай наука олоххо бигэргэммит сокуоннарынан сайдар эбит. Ону ханнык да күүстээх соҕотох судаарыстыба уларытар кыаҕа суох. Иккиһинэн, Россия судаарыстыбата уонна В.Путин тас политиката, төһө да сорох сыыһалардааҕын иһин, сөпкө баран иһэр. Итинник хайысхаттан туораамыахха эрэ наада. Уопсастыбаҕа «уҥа» уонна «хаҥас» диэки хамсааһыннары өрүкүтэр күүстэр бааллар. Олор угаайылаах «хапкааннарыгар» киирэн биэрэр наадата суох. Мин санаабар, В.Путин салайар хамаандата, «мозговой киинэ» ону бэркэ билэллэр уонна өйдүүллэр. Оннук эрэ буоллун!

Аан дойду балаһыанньатыгар сабаҕалааһыннар туһунан тиэмэни түмүктүүр буоллахха, үс түмүгү оҥоруохха сөп:
1) олоххо баар политика бэйэтин сокуоннарынан халбаҥнаабакка сайдар эбит. Ити, син айылҕа сокуонун курдук – саас кэнниттэн сайыҥҥа олоробут, онтон күһүн син биир кэлиэҕэ;
2) дойду политиката ону учуоттуохтаах уонна барыстаах өттүн талыахтаах;
3) политическай наукаҕа олоҕурбут быраабылалара ханнык баҕарар судаарыстыбаҕа, ханнык баҕарар региоҥҥа, ханнык баҕарар политическай күүстэргэ сөпкө учуоттаныахтаах. Оччоҕуна эрэ сөптөөх сайдыы суолунан барыахпыт. Хомойуох иһин, олох хаамыыта көрдөрөрүнэн, ону биһиги билиммэппит. Манна ким буруйдааҕый?

(Салгыыта бэчээттэниэ).

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.