Александр Власов: Хандьыдааттары туруоруу түмүктэнэр

— Александр Васильевич, бүттүүн куоластааһын күнэ чугаһаатар чугаһаан иһэр. Өрөспүүбүлүкэҕэ бу суолталаах түгэҥҥэ бэлэмнэнии хайдах барарый?
— Тустаах быыбарга бэлэмнэниэхпит иннинэ биһиги улахан тэрээһин үлэни ыыттыбыт. Бастакытынан, Киин быыбар хамыыһыйатын үлэтин таарыйар боппуруостары сүрүннүүр туһааннаах нормативнай-правовой аакталар ылылыннылар. Бары сирдээҕи-уоттааҕы, учаастактааҕы, уокуруктааҕы быыбар хамыыһыйаларыгар анаан семинардары, видео-конференциялары ыыттыбыт. Хандьыдааттар үгүстэрин туруорар партиялар бэрэстэбиитэллэрин кытта эмиэ көрүстүбүт, семинар тэрийдибит.
Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, бүгүн олохтоох салайыныы быыбардарын миэстэтигэр тэриллэр уокуруктааҕы быыбар хамыыһыйалара ыыталлар. Онон балаҕан ыйыгар буолуохтаах быыбардар уратылара диэн, биһиги (КБХ) сүрүннээччи, көмөлөһөөччү буолабыт, оттон муниципалитеттарга тэриллибит уокуруктааҕы быыбар хамыыһыйалара быыбары бэйэлэрэ ыыталлар. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа 106 уокуруктааҕы быыбар хамыыһыйата, тыһыынчаҕа чугаһыыр учаастак үлэлиир, онно ортотунан – 7-лии хамыыһыйа чилиэнэ баар. Сүнньүнэн, бу быыбардарга 7 тыһ. кэриҥэ киһи үлэлиэхтээх.
Чугастааҕы кэмҥэ быыбардыыр учаастактары тэрийии түмүктэниэҕэ. Учаастактар куоластааһын буолуо 45 хонугу аһарбакка, ол эбэтэр от ыйын 29 к. диэри тэриллиэх тустаахтар. Биһиэхэ иһитиннэрбиттэринэн, биир оройуонтан ураты, атын муниципальнай оройуоннарга учаастактааҕы хамыыһыйалар үлэлииллэр, туһааннаах үбүнэн хааччылыннылар. Биир быыбардыыр учаастакка – Аллараа Халыма оройуонун Халарчатааҕы чукча национальнай нэһилиэгэр, хомойуох иһин, быыбар хамыыһыйата тэриллибитэ эрээри, быыбары ыытыыга үбү анаабатахтар. Манан сибээстээн быыбар күнүн көһөрүүгэ анаан прокуратура суукка дьыала биэрдэ, онон быһаарыы тахсыаҕа. Бу нэһилиэккэ былаас бэрэстэбиитэллээх уоргана үлэтин бэйэтэ тохтоппут, онон ким да быһаарыы ылар кыаҕа суох. Суут быһаарыытынан администрация баһылыгын эбээһинэһин толорооччуну быыбары ыытыыга туһааннаах харчыны аныырыгар эбээһинэстиэхтэрэ.
Билигин муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын дуоһунаһыгар уонна миэстэтигэр былаас бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттарыгар кандидатуралары туруоруу үгэнэ. Мин көрүүбэр, быыбар күнэ балаҕан ыйын 13 к. быһаарыллыбыта соччо табыгаһа суох. Федеральнай сокуону оҥорооччу хандьыдааттары туруорууга уонна быыбар иннинээҕи үлэҕэ сайыҥҥы кэм сабыдыалын тиһэҕэр диэри учуоттаабатах.
Ил Түмэнинэн быһаарыл­лыбыт ыраах учаастактарга быыбардааччылар сайаапкаларынан куоластааһыны саҕалыыр бырааптаахтар. Сайаапка биэрдэхтэринэ, быыбар хамыыһыйата кинилэргэ тиийиэхтээх. Саамай ыраах сытар быыбардыыр учаастактарга дьон куоластааһын күнүгэр суох буоллахтарына, 10 күн иннинэ кэлэн куоластыыр бырааптаахтар.
— Быыбардар төһө элбэх оройуоҥҥа барыахтарай уонна төһө киһи хандьыдаатынан туруорулунна?
— Быыбардар сүнньүнэн тыа сиригэр, ол эбэтэр 26 оройуоҥҥа буолуохтара. Нэһилиэк уонна оройуон таһымыгар 1036 депутат талыллыаҕа. Бу нэдиэлэ саҕаланыытыгар дааннайдарынан, 1036 мандаакка барыта 620 хандьыдаат турда. Хомойуох иһин, быыбардыыр уокуруктар үс гыммыттан биирдэригэр – 353-кэ депутакка хандьыдааттары туруорууга альтернатива хааччыллыбата. Баһылыкка хандьыдааттары туруорууга балаһыанньа арыый ордук, 104 мандаакка 205 хандьыдаат туруорулунна. Ол эрээри, дьиҥэр, элбэх мандааттаах уонна биир мандааттаах уокуруктарга муниципальнай тэриллиилэр устааптарыттан тутулуктанан, быыбар альтернативалаах буолуута сир аайы көрүллүбэт. Быыбардар буолуохтара диэн эрэнэбит. Балаһыанньаны билсэр сыалтан КБХ чилиэннэрэ сирдээҕи-уоттааҕы быыбар хамыыһыйаларын бэрэссэдээтэллэрин кытта кэпсэппиттэрэ. Мин 16 баһылыгы, баһылыктар солбуйааччыларын кытта кэпсэттим. Бары этэллэринэн, хандьыдааттар туруоруллуохтара, быыбардар альтернативалаах төрүккэ ыытыллыахтара.
Хандьыдааттары туруоруу бэнидиэнньиккэ, атырдьах ыйын 18 күнүгэр киэһэ 18 ч. түмүктэнэр, ол кэннэ 10 күн устатыгар миэстэтигэр хамыыһыйалар хандьыдааттар туттарбыт докумуоннарын бэрэбиэркэлиир бырааптаахтар. Онон хандьыдааттары туруоруу суолталаах түһүмэҕэ түмүктэнэр.
— Үгэс курдук муниципальнай таһымҥа бэйэлэрин хандьыдааттарын бары партиялар күүскэ туруораллар диэн эппэккин. Билигин дьыала хайдаҕый?
— Бүгүҥҥү күҥҥэ хандьыдааттар үгүстэрэ бэйэлэрин туруоруммут дьон диэн этиэхпин баҕарабын. «Биир ньыгыл Россия» партия куһаҕана суох үлэлиир, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарыгар бэйэтин хандьыдааттарын туруорда. 200-тэн тахса хандьыдааттан 60-на «Биир ньыгыл Россия» бэрэстэбиитэлэ буолар. 33 хандьыдаат – партията суох. Баһылык дуоһунаһыгар «Сиэрдээх Россия» 4 киһини туруорда, РФКП – 2, РЛДП – 3 киһини. Көстөрүн курдук, партиятынан ыллахха, хандьыдааттар састааптара киһини соччо соһуппат. Маннык хартыына муниципальнай тэриллиилэр депутаттарыгар хандьыдааттары туруорууга эмиэ бэлиэтэнэр. 386 киһини «Биир ньыгыл Россия» партия туруорда, бэйэлэрин туруорунааччылар – 168. «Сиэрдээх Россия» бэрэстэбиитэлэ – 14, РФКП – 15, РЛДП – 3 киһи. Бу күннэргэ партиялар, ордук нэһилиэктэр баһылыктарыгар хандьыдааттар ортолоругар үлэни күүһүрдүөхтэрэ диэн эрэнэбин. Администрациялар билиҥҥи баһылыктара ааҕалларынан, хандьыдааттар тиһэх түгэҥҥэ туруоруллуохтара. Докумуоннары бэнидиэнньиккэ көхтөөхтүк аҕалаары сылдьаллар быһыылаах.
«Биир ньыгыл Россия» партия толоруулаах кэмитиэтигэр бэйэлэрин хандьыдааттарын өссө эбии туруоруохтарын туһунан эттилэр. Атын партиялар тустарынан этэр уустук. Мин тус бэйэм санаам буолуон сөп, ол эрээри норуот биир партияҕа үөрэннэ дуу хайдах, эбэтэр дьон атын партияҕа киириэхтэрин баҕарбаттар дуу. Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ баһылыгын талбыппыт, уонна, уопсайынан да, бары партиялар муниципалитеттар бэрэстэбиитэллэриттэн 5 бырыһыан илии баттааһыны хомуйуохтаахтар этэ, үгүстэр бэрт сыранан ити 5 бырыһыаны хомуйбуттара. Оттон бу 1036 мандаакка партиялартан бэйэлэриттэн хандьыдааттары туруоруу, дьиҥэр, кэлин СӨ баһылыгар туруорууга илии баттааһыннары холкутук хомуйар кыаҕы биэрэр. РФКП, «Сиэрдээх Россия» регионнааҕы салааларыгар бигэргэтэллэринэн, оройуоннарга барытыгар кэриэтэ дьону туруорбуттар, ол эрээри хандьыдааттар докумуоннарын хамыыһыйаларга аҕала иликтэр. Онон, мин санаабар, хаалбыт күннэргэ хандьыдааттары туруоруу, баҕар, күүһүрүөн сөп.
— Билигин сокуоҥҥа саҥа баар буолла – «барыларын утарабын» графа киирдэ. Оттон миэстэтигэр быыбардары буолбатахтарынан ааҕар түгэннэрэ үөскүөн сөп дуо?
— Мин санаабар, бу сэдэх тү­бэл­тэ. Мин өйдүүрбүнэн, маннык 1-2 түгэн буолбута.
Олохтоох салайыныы таһы­мыгар бу быыбар уратытынан бүлүтүөннэргэ «барыларын утарабын» диэн графа бэчээттэнэрэ буолар. «Барыларын утары» диэн куоластааһын кыаллыбат кэмэ баара, итинэн сибээстээн быыбардааччылар кэлиилэрэ намтаабытын туһунан социологическай ыйытык көрдөрбүтэ. Билигин киһи кэлиитэ арыый үрдүк буолуо диэн эрэнэбин.
Бу быыбар хампаанньатыгар оройуон таһымыгар биир да бэрэстэбиитэллээх уорган саҥа састаабын талыы ыытыллыбат. Арай боломуочуйалара уурайбыт депутаттар оннуларыгар хас да депутат оройуон таһымыгар талыллыахтара. Ис-иһигэр киирдэххэ, уһулуччулаах түгэн, быйыл күһүн өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэк быыбардара буолуохтара.
— Кэлэр сылга Госдумаҕа быыбардар дааталара ахсынньыттан балаҕан ыйыгар уларыйда. Эн санааҕар, бу көһөрүү куоластааһын хаамыытыгар сабыдыаллыа дуо?
— Киһи кэлиитэ аҕыйыыра көстөн турар. Биһиэхэ үгэс курдук бу кэмҥэ дьон тыа хаһаайыстыбатыгар үлэтин түмүктүүр. Промышленнай оройуоннарга дьон уоппускаттан, быраабыла курдук, балаҕан ыйын иккис аҥаарыгар эргиллэр. Даачалаахтар эмиэ бу кэмҥэ үлэлэрин үмүрүтэллэр. Ити барыта, саарбаҕа суох, дьон кэлиитигэр охсуоҕа. Өссө биир проблема – биһиги ыраах сытар учаастактарбыт. Дьон быыбардыыр быраабын учуоттуур буоллахха, манна вертолеттар үлэлииллэрэ ирдэнэр. Федеральнай быыбардар федеральнай үп суотугар ыытыллаллар, онон бюджет наадалаах үбү толору кээмэйинэн аныырыгар эрэнэбит. Ол курдук, Владимир Чуров бэйэтин кэнники интервьютугар эппитинэн, быыбар күнүн көһөрүү тиийэргэ эрэйдээх оройуоннарга дьон куоластааһыныгар эбии үбү эрэйиэҕэ.
Киин быыбар хамыыһыйата сокуоннары чопчу тутуһар, ханнык да түгэҥҥэ, туохтан да тутулуктаммакка биһиги быыбардары ыытыахтаахпыт. Оттон бэйэм киһи, гражданин быһыытынан ааҕарбынан, өрөспүүбүлүкэҕэ быыбары ыытыыга саамай табыгастаах кэм – кулун тутар. Быыбар хампаанньатын ыытыыга бары усулуобуйа баар: агитациялыыр кыах, хандьыдааттары туруоруу, учаастактарга тиийэр кыах – суол барыта үлэлиир.
Госдумаҕа кэлэр быыбардар миэстэтигэр быыбардааччылар актыыбынастарын күүһүрдүөхтэрэ дии саныыбын. Атын субъектарга тэҥнээтэххэ, биһиги өрөспүүбүлүкэбит, ханнык да кэмҥэ Россия орто көрдөрүүтүттэн үрдүгү хааччыйара.
— Александр Васильевич, куоластааһын күнэ чугаһаабытынан быыбардааччыларга, хандьыдааттарга туһаайан туох баҕа санааҕын этэҕин?
— СӨ Киин быыбар хамыыһыйатын аатыттан бу быыбар хампаанньатыгар партиялар былааннаммыты олоххо киллэрэллэригэр баҕарабыт. Оттон быыбар буолар нэһилиэктэригэр нэһилиэнньэ быыбарга арыый көхтөөхтүк, толкуйданан кыттарын ааһан, бэйэтин актыбыыстарын нэһилиэк сэбиэттэрин депутаттарыгар да, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарыгар да туруоруохтаах.
Оттон бары хандьыдааттар быыбар иннинээҕи агитация кэмигэр сокуону тутуһууга олус болҕомтолоохтук уонна дьоһуннаахтык сыһыанна­һалларыгар уонна билигин үлэлиир сокуоннары кэспэттэригэр баҕарыам этэ. Чахчы сөптөөх дьон талыллыахтыннар.

Ил Түмэн пресс-сулууспата бэлэмнээтэ.