«Быйаҥнаах» күһүн кэлиэ дуо?

Боростуойдук эттэххэ, оонньоно олорор хаарты холуодатын илии иминэн ырытан, саҥалыы түҥэтэн биэрии буолла. Быйылгы сыл бюджетыгар сыһыаннаан, бу бастакы хамнаныы буолар. Иннибитигэр өссө сыл иккис аҥаара баар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов эрдэттэн быйылгы бюджет улахан уустуктардаах буолуоҕун сэрэтэн турар.
Арассыыйа экэниэмикэтэ бүттүүнэ сиртэн хостонор сырье дохуотуттан тутулуктанан олорор. Саха сирэ саамай элбэх сир анна баайдаах эрэгийиэн буоларынан, итинник уустук, өссө аһара түһэн эттэххэ, ыарахан дьылҕаны Айбыт бэйэтинэн анаабытын курдук балаһыанньалаах.
Экэниэмикэ элбэх эгэлгэ­лээх, үп-харчы үгүс «элэктээх-хаадьылаах». Сырьеттан тутулуктанан олорор дойду экэниэмикэтэ валютаҕа ыга кэлгиллэн, биһиги балаһыанньабытыгар дуоллар кууруһа түһэриттэн-тахсарыттан быһаччы тутулуктаах. Бэйэбит солкуобайбыт сыаната, дуолларга сыһыаннаан, төһөнөн аллараа түһэр, мөлтүүр да, соччонон үчүгэй олохтонон килэс гына түһэбит. Оттон солкуобайбыт күүһүрэн туран кэллэҕинэ, тарбахпытын эмэр туруктанабыт.

Сэбиэскэй кэми ахтыбакка туран, аан дойдутааҕы ырыынакка углеводород сыанатын халбаҥнааһыныттан, аныгы Арассыыйа хас да кириисиһи көрүстэ. Ол иһигэр 2000 сыллар усталарыгар үчүгэй ньүөл олоҕу олорон ааста. Дойду үрдүкү салалтатын тылыгар сырьеттан тутулуктаах экэниэмикэттэн босхолонуу туһунан мэлдьитин этиллэр. Арай сэниэлээх хамсааһын, үчүгэй өрүттээх туох эмэ уларыйыы суоҕун курдук суох.
Улуу ядернай державаны, кэлиҥҥи хас да үйэ усталаах историятыгар сэриигэ кыайтарыы диэн тугун билбэтэх модун Арассыыйаны (1904 сыллаахха Дьоппуоҥҥа хотторуутун ахсааҥҥа ылбатахха), бүгүҥҥү тас өстөөхпүт туох да кыргар сэриитэ-сэбэ суох, аҥаардас валюта кууруһун хамнатан, ньиэп-гаас сыанатын ньимси түһэрэн, сөһүргэстэтэр хайа баҕарар кыахтаах курдук. Оборуона сакааһыттан атыҥҥа оҥорон таһаарыы суоҕун кэриэтэ. Дойду экэниэмикэтин атын эриэлсэҕэ көһөрөн уларыта тутуу соруга, хас эмэ уонунан сылларга олоххо кыайан киирэн биэрбэт.
Өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтэ судаарыстыба бу куорматын быыкайкаан киэбин кэтэн олорор. Биир улахан судаарыстыба састаабыгар сылдьан, туспа ойдом олохтоох-дьаһахтаах, майгылаах-сигилилээх буолуоххун сатаммат. Биһиги судаарыстыбаны сырьенан хааччыйар аналлаах баара-суоҕа киниэхэ самалык сыһыарыы эрэ буолабыт.
Өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар үлэлиир бөдөҥ хос­туур компаниялар барыстара суох. Өссө сорохторо ночооттоох үлэлээх-хамнастаах сылы түмүктээннэр, ол үөһэ, ити инники этиллибитин курдук, дуоллар кууруһа түһэн, бюджеппыт улахан чычырбастанна. Аны күһүҥҥэ диэри туох быһыы-майгы үөскүүрүн кыраҕытык кэтиирбитигэр тиийдибит. Солкуобай сууллан, дуоллар тыыллан-хабыллан туран кэлиэ диэн кистэлэҥ эрэмньилээхпит. Бүгүҥҥүтэ, хайдах да туолбат толкуй курдук гынан баран, таҥара баайдаах, хайа уонна аһыныгас этэ дии…Өрөспүүбүлүкэ эрэ буолбакка, бүтүн дойду салалтата итинник эрэмньилээх күүтүүлээх санаалаах олорор.

— Нолуокка киирбэт дохуот­тар (дибидиэннэр, ыстарааптар, хоромньу иһин толуурдар, административнай миэрэлэр төлөбүрдэрэ, о.д.а. көрүҥнэр) 1 млрд. 333 мөл. солк. улаатан биэрдилэр, — диир Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуок бэлии­тикэтигэр, бас билиигэ уонна приватизациялааһыҥҥа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев. — Ол курдук, бэрэбиэркэ түмүгүнэн, ОДьХХ СУП төннөрбүт 838 мөл. солк. атын ыстатыйанан нолуокка киирбэт дохуот суотугар анньыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ ньиэбин бородууктатын атыылааһынтан 509 мөл. солк., суол тутуутугар көрүллүбүт 265 мөл. солк. федеральнай харчы киирэн биэрбиттэрэ. РИК+ үөрэхтээһин уонна газификациялааһын эбийиэктэригэр көрүллүбүт 198 мөл. солк. бюджекка төннөрдө. Муниципальнай тэриллиилэртэн субсидиялар тобохторо 348 мөл. солк. киирэн биэрдэ.
Бюджет ороскуотугар бырабыыталыстыба хамыыһыйата үлэлээтэ. Бырагыраамалары оптимизациялааһын суотугар 2,5 млрд. солк. кэмчилэннэ. 1 млрд. солк. биир ыстатыйаттан атын ыстатыйаҕа көһөрүллэн бэрилиннэ. Кэмчилэммит харчы атын ордук сытыы наадалаах хайысхаларга быраҕылынна.
Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ баһылыга туспа категория гражданнарга уонна элбэх оҕолоох ийэлэргэ туһуламмыт социальнай өйөбүл тустарынан муус устардааҕы ыйаахтарын толорууга туһааннааҕынан 267 мөл. солк. уонна 115 мөл. солк. көрүлүннэ. Хомунаалынай эйгэ тарыыбынан быһыллыбыт орос­куоттарын саптарыыга 1 млрд. 266 мөл. солк. көрүлүннэ. Тулаайах уонна төрөппүт көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыыга көрүллүбүт 165 мөл. солкуобайга эбии 118 мөл. солк. көрүлүннэ. Хаарбах дьиэлэри көтүрүүгэ 427 мөл. солк. эбии угулунна. Биэнсийэҕэ өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ көрөр эбии төлөбүрүгэр 439 мөл. солк. көрүлүннэ. Эминэн хааччыйыыга – 316 мөл. солк., 14-18 саастаах обургу оҕолору сайыҥҥы кэмҥэ үлэнэн хааччыйыыга 18 мөл.солк. ананна. Ойууру харыстааһыҥҥа 20 мөл. солк. көрүлүннэ.
Сыл иккис аҥаарыгар ОДьХХ-ҕа уонна эньэргиэтикэҕэ 3,8 млрд. солк. наада буолуоҕа. Маныаха эмиэ оптимизациялааһын барыан наада. Сайдыы (инвести­циялааһын) бюджета – 18 млрд. 100 мөл. солк. 30 мөл. солк.кыччаан биэрдэ.
Ньиэп биир баррела сыл саҕаланыыта 56 солк. тэҥнэһэрэ, билигин – 50 солк. Сыаната түһэ турар. Федеральнай бюджет таҥыллыытыгар, сол­куо­бай кууруһа дуолларга сыһыаннаан, 67 солкуобайынан бы­һыллыбыта. Федеральнай киин бу быспыт кууруһун уларыппат, оттон биһиги бэйэбит көҥүлбүтүнэн уларытар кыахпыт суох. Биһиги экспортан тутулуктаах бюджеттаах эрэгийиэн буолабыт, хостуур компаниялартан киирэр нолуоктар кыччаатылар да, хааһынабыт хапсыс гына түһэр.
Билиҥҥи балаһыанньанан, биһиэхэ эбии дохуот киирэр кыаҕа суох. Онон ороскуоттарбытын сарбыйдахпытына эрэ сатанар. Оттон ороскуот, хомойуох иһин, улаата эрэ турар куһаҕан саҥнаах. Ордук өйдөнүмтүөтүттэн уонна судургутуттан ыллахха, хамнас үрдүүр — бюджет ороскуота тутатына дыгдас гына түһэр. Күһүн бюджекка булгуччу уларытыылар уонна көннөрүүлэр оҥоһуллуохтара. Арай биир суолу бигэтик этиэххэ сөп, социальнай эбэһээтэлистибэлэр тыытыллыа­хтара суоҕа.