Дойду Төрүт Сокуонун оҥорууга кыттыбыт политик

«Политическай олохпуттан астынар түгэним»

— Егор Михайлович, политическай олоххуттан саамай долгуйа, астына саныыр түгэҥҥин ахтан ааһыаҥ буолаарай?
— Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытын депутаттара историяҕа өйдөбүнньүк буолан хаалар, сүҥкэннээх политическай уонна судаарыстыбаннай суолталаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин суверенитетын туһунан декларация ылыммыппыт. Бу декларация мээнэ кумааҕы буолбатах этэ. Бу докумуон Саха сирин урукку автономнай статуһуттан өссө үрдэтэн, дьиҥнээх судаарыстыбаннай суолга-иискэ үктэммитин туоһутунан буолбута. Манна депутаттар эрэ кыттыыны ылбатахтара. Докумуону бүттүүн норуот дьүүллэспитэ.
Ити тута ылыныллыбыт дьаһал буолбатах этэ. Бу боппуруос 1988 сылтан саҕалаан көтөҕүллүбүтэ. Биллэрин курдук, Союзка улахан хамсааһыннар тахсыыларыгар сөп түбэһиннэрэн, 1990 сыллаахха ылыныллыбыта.

Бу докумуоҥҥа тирэҕирэн, Үрдүкү Сэбиэт ХII ыҥырыытын депутаттара дьоҥҥо-сэргэҕэ туһуланар 300-тэн тахса сокуону ылыммыппыт.
Декларацияҕа олоҕуран, алмаас хампаанньата тэриллибитэ. Саха сирин сиртэн хостонор баайа өрөспүүбүлүкэ уонна Россия кыттыгас баайа буолбута. Итиннэ олоҕуран, федеральнай киини кытта үгүс дуогабар түһэрсиллибитэ.
Бу декларацияҕа олоҕуран, 1992 сыллаахха муус устар 27 күнүгэр Төрүт Сокуоммут — Конституция бигэргэтиллибитэ. Эмиэ бу сыл кулун тутар 31 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Российскай Федерация тэҥ бырааптаах субъегын быһыытынан Федеративнай дуогабарга илии баттаабыта. Политическай олохпуттан саамай астынар түгэним — ити.

Ыарыылаахтык ылыммыппыт

— Сэбиэскэй тутул ыһыллыытын, урусхалланыытын хайдах ылыммыккыный?
— Ити кэмҥэ Нам оройуонугар партия райкомун бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитим. Онно үлэлии сылдьаммын Үрдүкү Сэбиэккэ депутаттаабытым. Москваҕа регионнар бэрэстэбиитэллэрэ тиийэммит, сэбиэскэй тутул ыһыллыытын тиэмэтигэр үгүс кэпсэтии, дискуссия буолара. Хасбулатовтаах Ельцини эйэлэһиннэрии процеһа буола турара. Субъектар сэбиэттэрин 90% Россия Үрдүкү Сэбиэтин өйөөбүппүт. Онон Борис Ельцин икки сылы быһа тулуйбута. Ол эрээри бэйэ-бэйэни өйдөспөт быһыы-майгы дириҥээн испитэ.

Үрдүкү Сэбиэт дьиэтин танканан ытыалааһын кэнниттэн, сэбиэттэри саппыттара.
1993 сыллаахха Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан буолбутум. Дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыы олорор Үрдүкү Сэбиэти ыспаппыт диэн буолбута. Хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата итини өйөөбөтөҕө. Ити кэмҥэ кинилэр Москваҕа этилэр. Онтон олорон, коллегаларбар ыйыы-кэрдии, төлөпүөннээһин кытаанаҕа буоллаҕа дии. Киинтэн кэлэн бараннар, хас биирдиибитин кытта кэпсэппиттэрэ. Бүтэһиккэ диэри позициябын уларыппатаҕым. Кэлин тиһэҕэр соҕотох хаалан хаалбытым.
Күн бүгүҥҥэ диэри дьон чулуулара талыллыбыт, суверенитет туһунан декларацияны, ити бөдөҥ историческай суолталаах государственнай-политическай докумуону ылыммыт уорганы оннунан хаалларар позицияны тутуспуппун сөптөөҕүнэн ааҕабын.
Билигин сэбиэскэй тутул хайдах урусхалламмыта биллэр. Америка схематынан оҥоһуллубута. Партия мөлтөөн, идеология суоҕун кэриэтэ буолбута. Сымыйа «демократияны» уруйдааччылар-айхаллааччылар элбээбиттэрэ. Миэстэтигэр олоҕу-дьаһаҕы, үлэни-хамнаһы ким да сүрүннээбэт буолбутунан туһанан араастаан киирии-тахсыы улааппыта.
Онтон партияны сабаннар, сэбиэт былааһа олохтонор. Райком бастакы сэкирэтээрин кэнниттэн, дойдубар райсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьыбытым. Билигин санаатахха, былааһы сэбиэккэ биэрэн, баар структураны оннунан хаалларан салгыы үлэлэтии ньымата, тактиката эбит. Партияны эһэн баран, барытын саҥалыы оҥоруу, олохтооһун, биллэн турар, уустуктардаах буоллаҕа. Онон сэбиэти оннунан хаалларбыттар. Октябрьскай революция «Былааһы — сэбиэккэ» диэн лозуна иккистээн эргийэр. Маны таһынан олохтоох дьаһалталар диэн тэриллибиттэрэ. Биир киһи улууһу дьаһайар буолбута. Оройуон сэбиэттэрэ, сэмсэ курдук, кылгас кэмҥэ сылдьыбыттара.
Биһиги дьаһалталарга анаан сокуон бөҕөтүн ылыммыппыт. Дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр ити докумуоннар улахан абырал буолбуттара. Нэһилиэктэрбитин оннунан хааллараммыт, былааһы уларыппаккабыт улаханнык оҕустарбатахпыт.
Биллэн турар, Сэбиэскэй Союз ыһыллыытын «ыарыылаахтык» ылыммытым.
— Дьиҥэ, ыһыллыы-тоҕуллуу сыллара, демократия барыта куһаҕаны эрэ аҕалбатаҕа диэҥҥэ сөбүлэһэҕин дуо?
— Оннук. Туох барыта икки өрүттээх. Үчүгэйэ эмиэ баар. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит бастакы президенэ Михаил Николаев дойду салалтатын кытта уопсай тылы булан, үгүһү оҥорбута.

Дойдум, дьонум туһа диэн

— Егор Михайлович, Россия Төрүт Сокуонун оҥорууга кыттыыны ылбытыҥ. Арааһа, итинник улахан дойду таһымнаах докумуону оҥорсубут соҕотох саха буолуохтааххын. Ол туһунан кылгастык ахтан аас эрэ.
— Үрдүкү Сэбиэт уурааҕынан өрөспүүбүлүкэ Конституционнай суутун бэрэссэдээтэлэ Анатолий Петраковтуун Российскай Федерация Төрүт Сокуонун барылын оҥорор оробуочай бөлөххө киирбиппит. Дойду үрдүнэн 25 киһи бөлөххө баара.
Икки ый устата дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа олороммут, дойдубут, дьоммут туһа диэммит үлэлээбиппит. Төрүт Сокуонтан «өрөспүүбүлүкэлэр, судаарыстыбалар» диэн өйдөбүллэри устаары үлэ бөҕөтүн ыыппыттара. Биһиги, Башкортостан, Коми уонна Кавказ сорох өрөспүүбүлүкэлэрэ, актыыбынай позицияны тутуһаммыт ити терминнэри хаалларары ситиспиппит. Биллэрин курдук, сокуоҥҥа хас биирдии өйдөбүл, термин улахан суолталаах, оруоллаах. Бас билии боппуруоһа эмиэ улахан киирсиилээх, мөккүһүүлээх буолбута.
Сокуоннар туолууларын ким хонтуруоллуохтааҕый диэн ыйы­тыы күөрэйбитэ. Оччолорго прокуратураны олох эһээри сылдьыбыттара. Тоҕо диэтэргин, ГКЧП-га хаайыллыбыт дьону Государственнай Дума депутаттара амнистиялыыр сокуону ылынаннар, Ельцин босхолоомоҥ диэбитин үрдүнэн, прокуратура босхолоон кэбиспитэ. Практика көрдөрөрүнэн, сокуоннар туолууларын, толоруулаах былааһы, бары структуралары соҕотох прокуратура эрэ хонтуруоллуур кыахтаах. Итини таһынан нэһилиэнньэни араҥаччылыыр, босхо юридическай консультацияны оҥорор. Прокуратураны эһээри гыммыттарын күүстээхтик утарбыппыт. Мунньахтан тахсан барыы (де марш) да баара. Генеральнай прокуратура хамыыһыйатын тэрийтэрбиппит. Сүрдээх дириҥ өйдөөх-санаалаах дьон хамыыһыйаҕа киирэннэр, утарсааччыларга өйдөтөр үлэни ыыппыттара. Кэлин тиһэх Анатолий Петраковтуун суруйбут эрэдээксийэбит Төрүт Сокуоҥҥа икки ыстатыйа быһыытынан киирэн, күн бүгүҥҥэ диэри үлэлиир.
Ити уорган суох буоллаҕына, миэстэлэргэ, этэргэ дылы, талбыттарынан бачаачайдааһын барыаҕа.
Суут уонна суут бэрэссэдээтэлин регион бэйэтэ быһаарар уонна кииҥҥэ бигэргэттэрэр диэн боппуруоска эмиэ күүскэ үлэлээбиппит. 2000 сылга диэри итини тутуһан үлэлээн кэлбиппит. Билигин регионнар мировой судьуй аны эрэ быһаараллар. Урукку өттүгэр Үрдүкү судьуйа кандидатуратын өрөспүүбүлүкэ палаатата көрөрө, ырытара.

Норуот интэриэһин көрөн

— Талан, быыбардаан бараммыт салалтабытын, ол аата судаарыстыбаннаһы билиммэппит, ытыктаабаппыт баар суол. Ити үүнүүнү-сайдыыны атахтыыр буолбатах дуо?
— Бу — икки өрүттээх. Талыллыбыт салалта норуот, дойду интэриэһин көрөн үлэлээтэҕинэ, ханнык да айдаан тахсыбат. Маннык саланнахпытына, судаарыстыбаны ытыктааһын баар буолуоҕа.
Улахан быһаарыылаах күннэргэ-дьылларга салайааччы, депутат күн сарсын үлэтиттэн уһуллаары да туран, норуотун көмүскүүр уостаах-тиистээх тыллары эппэтэҕинэ-тыымматаҕына, дьон-сэргэ бу салалтаны хаһан да убаастыа суоҕа. Норуот хараҕа кыраҕы, кулгааҕа чуор. Барытын билэн-көрөн сыана быһар.
— Егор Михайлович, өрөспүүбүлүкэ быыбардааччылара төһө кэскили, сайдыыны көрөн, быыбардыы үөрэннилэр дии саныыгыный?
— Нэһилиэк таһымнаах быыбартан саҕалаан, сайдыыны-кэскили көрбөккө, бииргэ үөрэммитим, аймаҕым, доҕорум, табаарыһым диэн талыы, быыбардааһын баар. Ити көстүү сотору кэминэн тохтуо суоҕа. Сайдыыны көрөн быыбардыырга сыыйа үөрэниэхпит дии саныыбын.
— Эн партиялааххын дуо?
— ССКП кэккэтиттэн тахсыбатаҕым, билиэппин илдьэ сылдьабын. Российскай Федерация коммунистическай партиятыгар киирбэтэҕим. Ол эрээри коммунистическай идеяны илдьэ сылдьабын.

Икки палааталаах парламент

— Егор Михайлович, икки палааталаах парламент туох ордуктаах этэй? Итинник парламены тутан хаалбатахпыт төһө сөптөөҕүй эбэтэр сыыһалааҕый?
— Оччолорго өрөспүүбүлүкэҕэ икки палааталаах парламент үлэлиирэ ордук этэ. Аллараа палаата рядовой сокуоннары, үөһэ палаата конституционнай сокуоннары ылыналлара. Бэйэ-бэйэни хонтуруоллаһыы баара.
Икки палаата бэрэссэдээтэллэрэ уопсай тыл булан, эйэ дэмнээхтик үлэлээтэхтэринэ эрэ, үлэ-хамнас тахсыылаах буолар кыахтааҕа. Тыл-тылга киирсибэт буоллахтарына, дьыала өссө мөлтүөн сөптөөҕө. Аны, биир палаата толоруулаах былааска, биир палаата парламентаризм принциптэригэр охтор түбэлтэтигэр эмиэ хайдыһыы тахсан, үлэ олох да атахтанан хаалыан эмиэ сөптөөҕө. Онон парламент икки палаататтан аккаастаммыта сөптөөх дии саныыбын.
Оччолорго биһиги дьолбутугар парламент икки палаатата толору кыаҕын туһанан, тахсыылаахтык үлэлээбитэ.

Дьиҥ саныырбын этэбин

— Өрөспүүбүлүкэ ханнык политиктарын чорбото тутаҕын?
— Мин хаһан даҕаны кимиэхэ да бэрт буола сатаабаппын үгүстэр билэр буолуохтаахтар. Онон дьиҥ саныырбын этэбин. Урукку салалтаттан ССКП обкомун бастакы сэкирэтээрдэринэн үлэлээбит Гавриил Чиряевы, Юрий Прокопьевы, хомуньуус Филипп Охлопковы, «АЛРОСА» хампаанньа бастакы президенин Андрей Кириллини. Ил Түмэҥҥэ бииргэ үлэлээбит, үрдүк бэлэмнээх юрист Афанасий Илларионовы чорботон бэлиэтиибин.
Билигин үлэлии-хамсыы сылдьар дьонтон өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан үлэни ыыппыт, кылааттарын киллэрсибит президеннэрбитин Михаил Николаевы, Вячеслав Штырову, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэллэрин Юрий Кайдышевы, Василий Власовы, Вячеслав Шамшины. бигэ позициялаах хомуньуус Георгий Артемьевы, Саха сиригэр промышленность атаҕар туруутугар улахан оруоллаах Петр Кириллини, историяны дириҥник билэр, гуманитарнай базалаах политик, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Александр Жиркову, парламент III ыҥырыытын салайбыт Ньургун Тимофеевы, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээбит Иван Черовы, Саха сирин наукаларын Академиятын саталлаахтык салайан олорбут, Ил Түмэн иккис ыҥырыытыгар Өрөспүүбүлүкэ палаататыгар бэрэссэдээтэллээбит Василий Филипповы, өрөспүүбүлүкэ промышленноһыгар, тыа, ойуур хаһаайыстыбаларыгар, спорт сайдыытыгар бэйэтин кылаатын киллэрсэ сылдьар «Анаабыр алмаастара» хампаанньаны салайан олорор, норуот депутата Матвей Евсееви, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин ХII ыҥырыытыгар депутаттаабыт, экономическай наука докторын Анатолий Попову ааттаталыам этэ.

Чаҕылхай Максим аатын иҥэриигэ

— Егор Михайлович, эн Саха судаарыстыбаннай университетыгар Максим Кирович Аммосов аатын иҥэриигэ турууласпыккын билэбин…
— Кырдьык, университекка Максим Аммосов аатын иҥэриигэ үлэлэспитим. Биһиги, намнар, эдэриттэн эмэнигэр диэри чаҕылхай биир дойдулаахпытынан киэн туттунуубут, этэргэ дылы, хааммытыгар баар.
Максим Аммосов оҥорбут саамай улахан өҥөтүнэн, соратниктарын кытта өрөспүүбүлүкэ политическай-экономическай өттүнэн бэйэни салайыныытын (самостоятельность) ситиспиттэрэ буолар. Эдэркээн дьон үүнэ-тэһиинэ суох политика, ыгыы-түүрүү баарын үрдүнэн Саха Автономнай Сэбиэскэй Социалистическай Өрөспүүбүлүкэтин тэрийбиттэрэ.
Кини улахан араатарын туһунан ыстатыйаларбар суруйан турабын. Икки чаас устата сахалыы, икки чаас нууччалыы кумааҕыттан көрбөккө эрэ саҥарара үһү.

Историк буолар баҕам туолбатаҕа

— Юрист идэтин хайдах быһыылаахтык талбыккыный?
— Мин историк буолуохпун баҕарар этим. Историческай кинигэлэри наһаа сөбүлээн ааҕарым. Оскуоланы бүтэрэн бараммын, Саха государственнай университетыгар историческай салааҕа туттарса сылдьыбытым. Французскай тылга үһү ыламмын, кыайан киирбэтэҕим. Нуучча тылын уонна литературатын салаатыгар эбии миэстэ көрүллүбүтүгэр, миигин онно киирэн үөрэн дии сылдьыбыттара. Онно аккаастаммытым.
Кэлин өрөспүүбүлүкэ биллэр юристарын бэлэмнээн таһаарбыт Свердловскайдааҕы юридическай институкка туттарсан киирэммин, үөрэнэн бүтэрбитим.
— Егор Михайлович, ааҕааччыларга дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык билиһиннэр эрэ.
— Кииним түспүт сирэ — Нам улууһун Салбаҥа. Олоҕум аргыһа Степанида Степановнаны аан бастаан сайылыкка 12 саастаахпар көрбүтүм. Күн бүгүнүгэр диэри эйэ дэмнээхтик олоробут. Этэҥҥэ буоллаҕына, сотору ыал буолбуппут үйэ аҥаардаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхпит. Степанида Степановна нуучча тылын уонна литературатын учуутала. Уоллаахпыт, сиэннээхпит.
— Егор Михайлович, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Дьоһун-мааны үбүлүөйгүнэн «Ил Түмэн» хаһыат эрэдээксийэтин аатыттан истиҥник эҕэрдэлиибин.

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА.