Егор Борисов: «Ыарахан кэмнэри чиэстээхтик туоруохтаахпыт»

Тоҕо бу интервью билиҥҥи кэмҥэ таҕыста диэн боппуруос үөскүүр. Мин санаабар, бастакытынан, быйыл балаҕан ыйын 18 к. Государственнай Дума быыбара буолар, онон норуоту кытта аһаҕастык кэпсэтэр сөптөөх түгэн үөскээтэ быһыылаах. Иккиһинэн, Егор Афанасьевич кэнники кэмҥэ иһитиннэрэр-билиһиннэрэр бэчээт уорганнарын кытта ыкса үлэлиирин күүһүрдэн иһэр. Үсүһүнэн, олунньу 7 күнүттэн нэһилиэнньэҕэ Правительство отчуоттара саҕаланнылар. Онно норуоту кытта уопсай кэпсэтии сүрүн тиэмэтин бэлиэтээтэ диэххэ сөп.
Е.А.Борисов интервьютугар таарыйбыт боппуруостарын ырытан, сыаналаан, ыараҥнатан көрөргө бырааптаахпыт дии саныыбыт. Ол туох эмэ туһаны аҕалыаҕа.

Бюджеты кыахтаах оҥорор туһунан боппуруос стратегияҕа киириэхтээх

В.В.Путин регионнар бары бэйэлэрин бюджеттарын кыахтаах оҥорорго үлэлэһиэхтээхтэр диэн эппитэ син ыраатта. Саха сирэ хостонор баайын саппааһынан Россияҕа бастакы миэстэни ылар. Өтөрдөөҕүтэ ХИФУ учуонайа Н.Н.Тихонов ити баайы туһаҕа таһаарар киһи (сорҕотун даҕаны), бюджекка 1-2 триллион солкуобайы киллэриэ этэ диэбиттээх. Е.А.Борисов этэринэн, билигин Саха сирэ бюджетын 70 % бэйэтэ хааччынар эбит. Ол аата икки-үс улахан бырайыактары үлэҕэ киллэрдэххэ, дотация туһунан боппуруос «устуллуон» сөп этэ.
Тылынан этэргэ, биллэн турар, чэпчэки. Дьыалатыгар киирдэххэ, боппуруос ис хоһооно ыараан тахсар. Ил Дархан сөпкө этэр – «биһиги сиртэн хостонор баайбытын-дуолбутун туһаҕа таһаарыахтаахпыт», онон харчы булунуохтаахпыт уонна өрөспүүбүлүкэ сайдыытын ситиһиэхтээхпит. Государственнай Дума эмиэ өтөрдөөҕүтэ дойду сайдыытын уһун кэмнээх былааннааһын туһунан сокуону ылынан турар. Ити тугу этэрий? Мин санаабар, Россия экономикатын сайыннарыыга саҥа суоллары-иистэри көрдөөһүн саҕаланан эрэр. Ол аата дойду экономикатын саҥа хайысхата («новая модель экономики») сайыннарыллыахтаах. Итини нууччалыы эттэххэ, «импортозамещение» политиката да диэххэ сөп.
Ону барытын учуоттаан туран өрөспүүбүлүкэ баһылыга Саха сирин 2030 сылга (барыллаан – 2050 с.) диэри сайдыытын стратегическай былаанын оҥорорго, ону 2016 с. иһигэр бүтэрэргэ сорудах биэрдэ. Дьэ, бу балысханнаах үлэни эрэйэр дьыала. Онон өрөспүүбүлүкэ бары интеллектуальнай, общественнай уонна политическай күүстэрин түмэ тардар күүстээх хамсааһыны оҥорор наада буолуоҕа.
Итинник былаан оҥоһуллубутун кэннэ федеральнай былаас структураларын кытта ыкса үлэ барыахтаах. Санкциялар син биир сотору бүтүөхтэрэ, онон тас дойдулартан инвестициялары булар иһин күүскэ турунуохха. Ил Түмэн дьокутааттара, ити бырайыагы олоххо киллэрэр сыалтан, саҥа сокуоннары ылынан, правовой үүтү-хайаҕаһы булар иһин турунуохтаахтар. Итинник тэриллиилээх уонна кимиилээх эрэ үлэттэн туһа тахсыаҕа.
Ааспыт олохпутун өйдөөн көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ салалтата өтө көрүүлээх элбэх хардыылары оҥортообута. Онтон саамай суолталаахтара – Саха АССР-ы төрүттээһин. Ону олоххо киллэрбит чулуу уолаттарбыт М.Аммосов, П.Ойуунускай, Ис.Барахов, С.Аржаков, С.Васильев уонна да атыттар этилэр. Көмүһү, онтон алмааһы хостооһун эмиэ улахан бырайыактар этилэр. Алмааһы хостооһуҥҥа оччотооҕу партия обкомун бастакы сэкирэтээрэ С.З.Борисов үтүөтүн умнар табыллыбат. Кэлин Саха сирин соҕуруу өттүгэр улахан промышленность бөлөҕүн сайыннарыынан Г.И.Чиряев тус бэйэтэ дьарыктанан турар, онно анаан хандьыдаат диссертациятын көмүскээбитэ. Ити бырайыагы оннуттан сыҕарыта сатаабыт В.А.Штыров «баараҕай былаана» (нууччалыыта – «схема») буолар. Ол эмиэ сөптөөх хамсааһыны таһаарбыта. Кризис мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, өссө ситиһиилээх буолуохтаах этэ.

Стратегия хайысхаларын быһаарыы – сүрүн боппуруос

Промышленноска сайдыыны саҥа технологияларга олоҕуран ыытыллыахтаах. Холобур, энергетикаҕа. Саха сирэ киэҥ-куоҥ, элбэх кыра бөһүөлэктэр, учаастактар бааллар. Онно эмиэ дьон олорор, былыргылыы соҕус диэххэ сөп. Итилэргэ энергетика саҥа көрүҥнэрин туһаныахха баара.
Холобур, күн уотун. Ил Дархан этэринэн, Саха сирэ күн көрүүтүнэн Краснодар кыраайын кытта тэҥнэһэр – сылга 2000 чаас устата күн тыгар. Онон 58 сиргэ күнтэн уот ылар электростанциялары тутуохха сөп. Биллэн турар, манна биһиги харчыбыт тиийбэт, тас дойдулартан көрдөһүөххэ наада. Билигин мотуорунан үлэлиир 125 электростанция баар, олорго сыллата 70 тыһ. тонна уматыгы тириэрдиэххэ наада. Ол бары өттүнэн олус ыарахан сыаналаах. Аны тыалы эмиэ туһаныахтаахпыт. Ити барыта иннибитигэр. Онон Саха сиригэр энергияны үс ньыманан туһаныахтаахпыт – уруккулуу, күн уонна тыал күүстэрин туһанан. Бу хайысхаҕа саҥа технологиялары сайыннарыы хайаан да наада эбит.
Өссө биир наадалаах уонна кыайтара илик боппуруос – транспорт. Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста тутуута – биир сүрүн сорук. Иккиһинэн – суолларбытын оҥоруу. Сирбит-уоппут киэҥэ бэрт, ханнык да харчы тиийбэт. Айылҕабыт эмиэ моһуоктуур. Хотугу улуустарга олохтоох авиация наада. «Аэропорты Севера» диэн федеральнай структура баар эрээри, бу боппуруоһу быһаарыыга өссө киирсэ да илик. Билигин хотугу улуустар кииннэригэр аэропорт площадкаларын, вокзалларын да кыайа иликтэр. Оттон улуус иһигэр сөмөлүөт көтүүтүн туһунан бүгүҥҥү күҥҥэ этэр да сатаммат. Ол эрэн сайдыы былааныгар киириэхтээх дии саныыбыт.
Саха сиригэр өрүстэр элбэхтэр, ол эрэн уу суолун туһаныыга, Сэбиэскэй Сойуус сууллубутун кэннэ, элбэх мэһэйдэр баар буоллулар. Балары барыларын туоратан, уу транспорын чөлүгэр түһэрэр уонна сайыннарар сөптөөх. Манна инникилээн иһэр тэрилтэ – Өлүөнэ өрүс холбоһуктаах пароходствота буолар. Ол эрэн бу тэрилтэ устар тэриллэрэ биллэрдик эргэрдилэр, манна саҥа көлүөнэ хараабыллар, катердар наадалар. Ити биир сылынан кыаллыбат дьыала, уһун кэмнээх былааннаах үлэ барыахтаах.
Саха сирин биир «эмтэнэ илик» ыарыыта – фабрикаларбыт, собуоттарбыт, олохтоох бородууксуйаны оҥорон таһаарар тэрилтэлэрбит суохтара диэххэ сөп. Итилэри Сэбиэскэй былаас да кыайбатаҕа, онтон кэлбит бириэмэҕэ кыра тэрилтэлэрбит «өлөр өлбүтэ», тыыннаах хаалбыттар «сыккырыыр тыыннара» эрэ баар. Оннооҕор «Сахабулт» концерны да ылан көрүөххэ. Онно баар тириини имитэр сыаҕы атаҕар туруора сатыыллар да, эмиэ инвестициялар тиийбэттэр. Итинник, саҥалыы хабааннаах («брендовай») тэрилтэлэри бастакы уочарат сайыннарыахтаахпыт. Уопсайынан, олохтоох промышленность кытаанахтык атаҕар туруохтаах. Бастакы пятилетка бастакы сылыгар, 1929 сылга, оннук былааннар бааллара. Билигин сайдыылаах үйэҕэ олорон, ону кыайбат үһүбүт дуо?
Промышленность салааларын кэнниттэн тыа хаһаайыстыбата өрө тардыллыахтаах. Манна, омос көрдөххө, өрөспүүбүлүкэ араас көмө бөҕөтүн оҥорор. Холобур, 2016 с. 10 млрд. солкуобай тыа хаһаайыстыбатыгар бэриллэр. Тыа сиригэр аналлаах өрөспүүбүлүкэ баһылыгын уураахтара таҕыстылар. Ол эрэн, ынах сүөһү, сылгы, таба уопсай ахсаана аҕыйаан иһэр. Ол аата онтон ылыллар уонна атыыланар бородууксуйа эмиэ намтыыр.
Онон сэбиэскэй ньымаларга эбии саҥалыы сыһыаннаһыылары олохтууру олох эрэйэр. Ханныктары? Биирдиилээн хаһаайыстыбалары өйөөн, кинилэри атахтарыгар туруоран, сайдалларын ситиһиэхтээхпит. Ол аата тыа хаһаайыстыбатыгар кыра уонна орто кыамталаах хаһаайыстыбалары тэрийэн, кинилэргэ көмөлөһөн. Улахан кооперативнай уонна коллективнай хаһаайыстыбалар син биир холкуостарга уонна сопхуостарга майгынныыллар. Дьокуускай куорат тула агропояс диэни тэрийэ сатааһын эмиэ кыаллыбат дьыала – төһөлөөх харчы нааданый? «Хатас» уонна «Дьокуускай» сопхуостары хаттаан тэрийэр наадата суох. Стратегияҕа бу боппуруос эмиэ биллэр-көстөр миэстэни ылыахтаах.
Саха сирэ баар буолуоҕуттан ыла булдунан-балыгынан аһаан-сиэн олорбута. Мин санаабар, кэнники сылларга манна сыһыаннаах тэрилтэлэр үлэлэрин наар хааччахтааһын (ол аата дьон олоҕун ыарата сатааһын) эрэ өттүгэр ыытыллар. Айылҕаны харыстааһын наадалаах дьыала, ону ким да утарбат. Оттон дьон олоҕо, мин санаабар, оннооҕор суолталаах буолбатах дуо? Манна политика киһи, дьон-норуот туһатыгар уларыйыахтаах.

Түмүк санаа

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана олус наадалаах боппуруостары Россия таһымыгар көтөхтө дии саныыбын. Саха сирин олохтоохторо биһиги баһылыкпыт этиилэрин өйүөхтэрэ, онно күүс-уох буолуохтара. Нууччаларга «куй железо, пока оно горячо» диэн үчүгэй өс хоһооно баар. Онтон сирдэтэн Саха сирин сайдыытын туһунан кэпсэтиини ааҕааччылар кэҥэтиэхтэрин наада. Күндү биир дойдулаахтарбыт, бэйэҕит санааҕытын хаһыакка суруйуҥ. Олору биһиги Ил Дархан дьаһалтатыгар тириэрдиэхпит. Дьоллоох буолуҥ, үтүө доҕоттор!

Николай СЛЕПЦОВ, политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.