Госдууманы кытта ситимнээх үлэ барбытын туоһута

Ааспыт 2016 сылы түмүктүүр хаһыаппыт нүөмэригэр сокуону оҥорууга сүрдээх тахсыылаах дьыл буолбутун туһунан суруйан турабын. Ол курдук, барыта 222 өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыныллыбытыттан, 95-һэ – тирэх сокуоннар. Бары эйгэни хабар суолталаах докумуоннар ылыллыбыттарын туһунан бэлиэтээбитим.

Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара 2013 сылтан саҕалаан Госдумаҕа барыта 25 сокуоҥҥа көҕүлээһини киллэрдилэр. Күн бүгүн 6 сокуоҥҥа көҕүлээһин федеральнай сокуон буолбут. Маны таһынан 9 сокуоҥҥа көҕүлээһин Госдума көрүүтүгэр сылдьар. Итинтэн биирдэрэ бастакы ааҕыыны ааспыт. Маны өрөспүүбүлүкэ саҥа парламенын историятыгар суох улахан ситиһии, кыайыы быһыытынан сыаналыыбын. Итилэр үгүс сыралаах үлэттэн ситиһиллибиттэрин сэрэйиэххэ эрэ сөптөөх. Госдуманы кытта ситимнээх үлэ барбытын туоһута.
Урукку да өттүгэр сокуоннары көҕүлээһин Федеральнай Мунньахха киллэриллэрэ. Кистэл буолбатах, хомойуох иһин, киин сир депутаттарын, коллегаларын, өйөбүллэрин кыайан ылбат этилэр. Ити туһунан парламент урукку ыҥырыыларын депутаттара өрүү бэлиэтииллэр.
Бүгүҥҥү суруйуубар Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара көҕүлээбит ханнык сокуоннарын Госдума өйөөбүтүгэр, ылыммытыгар тохтуом, ааҕаач­чыларбар билиһиннэриэм.

1. Судьуйалар баар буолууларын ситиһии

2014 сыл ахсынньы 19 күнүгэр Федерация Сэбиэтин чилиэннэрэ пленарнай мунньахха «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сорох оройуоннарын сууттарын састаабыгар бастайааннай үлэлиир судьуйалар баар буолууларын тэрийии туһунан» федеральнай сокуону өйөөбүттэрэ. Тустаах сокуон барылын Ил Түмэн депутаттара көҕүлээбиттэрэ.
Бу докумуон туох сыалтан көҕүлэммитин туһу­нан ааҕааччыларбар билиһин­нэриэм. Ол курдук, «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр сорох оройуоннар сууттарын үлэлэрин тохтотор туһунан» федеральнай сокуоҥҥа олоҕуран, өрөспүүбүлүкэ 13 улууһугар оройуон суута диэн суох буолбута. Хомойуох иһин, тустаах сокуоҥҥа биһиги сирбит-уоппут, суолбут-ииспит уратылара учуоттамматахтара. Инньэ гынан гражданнар миэстэтигэр суутунан көмүскэнэр бырааптара күөмчүлэммитэ. Хас да улууһу хабар оройуон сууттара тэриллибиттэрэ. Холобурдаан этэр эбит буоллахха, Абый уонна Аллайыаха улууһун олохтоохторо сууттаһар буоллахтарына, төһө эмэ ыраах сытар Усуйаанаҕа тиийэр кыһалҕалара үөскээбитэ. Этэргэ дылы, билигин Уус-Ньараҕа тиийэрдээҕэр Москваҕа кэбэҕэстик тиийиэҥ. Айаныҥ ороскуотун туһунан этэ да барыллыбат.
Маны таһынан, үөһэ ахтыллыбыт федеральнай сокуон ылыллыан иннинэ, бастайааннай көһө сылдьар сессиялар тэриллэннэр, Мирнэй оройуонун суута Айхалга, Удачнайга уонна Чернышевскайга, Ленскэй оройуонун суута Витимҥэ уонна Пеледуйга, Хаҥалас оройуонун суута Мохсоҕоллооххо, Дьокуускай куоратын суута Жатайга ыытыллаллара.
Ил Түмэн көҕүлээбит «Саха Өрөспүүбүлүкэтин сорох оройуоннарын сууттарын састаабыгар бастайааннай үлэлиир судьуйалар баар буолууларын тэрийии туһунан» федеральнай сокуон ылыллан, Усуйаана оройуонун суутун састаабыгар баар Аллайыаха Чокуурдааҕар, Абый улууһугар Белай Гораҕа, Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун суутун састаабыгар баар Амма сэлиэнньэтигэр, Мирнэй оройуонун састаабыгар баар Анаабыр Сааскылааҕар, Өлөөн сэлиэнньэтигэр, Удачнайга, Айхалга уонна Чернышевскайга, Томпо оройуонун суутун састаабыгар баар ¥өһээ Дьааҥы улууһун Баатаҕайыгар, Эбээн-Бытантай улууһун киинигэр Баатаҕай-Алыытыгар, Нам оройуонун суутун састаабыгар баар Горнай улууһун киинигэр Бэрдьигэстээххэ, Булуҥ оройуонун суутун састаабыгар баар Эдьигээн сэлиэнньэтигэр, Өймөкөөн оройуонун суутун састаабыгар баар Муома улууһун киинигэр Хонууга, о.д.а. сирдэргэ судьуйалар баар буолуулара ситиһилиннэ.

2. Эбии 4 суут учаастага

2015 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр Госдума депутаттара «Российскай Федерация субъектарыгар суут учаастактарын уонна мировой судьуйалар уопсай ахсааннарын туһунан» федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрии туһунан» диэн Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинин, 743953-6 №-дээх федеральнай сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара.
Ити дьыл алтынньы 6 күнүгэр тустаах сокуоҥҥа Российскай Федерация Президенэ Владимир Путин илии баттаабыта.
1999 сыл ахсынньы 29 күнүгэр ылыллыбыт «Российскай Федерация субъектарыгар суут учаастактарын уонна мировой судьуйалар уопсай ахсааннарын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа тустаах уларыйыы киирэ илигинэ, өрөспүүбүлүкэҕэ 59 суут учаастага уонна мировой судьуйа баара.
Ити федеральнай сокуоҥҥа этиллэринэн, суут учаастага 15 тыһыынчаттан 23 тыһыынчаҕа тиийэр нэһилиэнньэлээх пууннарга аһыллыахтаах. Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбит сорох улуустарыгар уонна Дьокуускайга ити олохтоммут нуорманы аһара барыы бэлиэтэммитэ. Холобурга аҕаллахха, Дьокуускайга биир суут учаастагар нэһилиэнньэ ахсаана ортотунан 28,3 тыһыынча, Бүлүү улууһугар — 24,5 тыһыынча, Сунтаар улууһугар — 24,1 тыһыынча, Нам улууһугар — 23,5 тыһыынча киһиэхэ тэҥнэһэрэ.
Тустаах сокуоҥҥа уларыйыы киирэн, өрөспүүбүлүкэҕэ эбии түөрт суут учаастага аһыллан үлэлиирин туһунан ааҕааччыларбар санатабын.
Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинэ ылыллан, тустаах сокуон 1 ыстатыйатыгар уларыйыы киирэн, өрөспүүбүлүкэҕэ эбии түөрт: Бүлүүгэ, Сунтаарга, Намҥа уонна Жатайга саҥа суут учаастактара аһылланнар үлэлии-хамсыы олороллор. Итини таһынан мировой судьуйалар ахсааннара эмиэ түөрдүнэн элбээн биэрдилэр.

3. Төрүт норуоттар бырааптарын көмүскүүр

Биир сүбэнэн үлэлээһин мэлдьи үтүө түмүктэрдээх буоларын бэлиэтиибин. Сенатордар А.К. Акимов, А.М. Ермаков, В.В. Литюшкин, А.И. Отке, И.К. Чернышенко уонна В.А. Штыров көҕүлээбит «Российскай Федерация аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын бырааптарын мэктиэлэрин туһунан» федеральнай сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуоннарын барылларыгар Ил Түмэн субъект быһыытынан кыттыспыта.
Ааҕааччыларга санатар эбит буоллахха, тустаах федеральнай сокуон барыла Государственнай Думаҕа 2015 сыл от ыйын 1 күнүгэр бүтэһиктээх ааҕыыга ылыныллыбыта. Оттон Федерация Сэбиэтэ ити дьыл от ыйын 8 күнүгэр докумуоҥҥа сөбүлэҥин биэрбитэ.
Бу докумуоҥҥа олоҕуран, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар олорор уонна үгэс буолбут үлэнэн дьарыктанар миэстэлэригэр общественнай саҕалааһын быһыытынан, муниципальнай тэриллии баһылыгын иһинэн кинилэр бырааптарын уонна сокуонунан көрүллэр интэриэстэрин көмүскүүр сэбиэти тэрийэргэ олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара толору бырааптаннылар.
Биллэрин курдук, Российскай Федерацияҕа аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бырааптарын уонна төрүт үгэстэрин көмүскээһиҥҥэ судаарыстыба, былаас өттүттэн ураты болҕомто ууруллар. Ити туһунан дойду Төрүт Сокуонун 69 ыстатыйатыгар этиллэр. Маны таһынан 2009 сыллаахха олунньу 4 күнүгэр Российскай Федерация Уһук Илиҥҥи регионугар уонна Сибииргэ олорор хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бигэ сайдыыларын Концепциятын бигэргэтэр туһунан дойду бырабыыталыстыбатын 132 №-дээх дьаһала тахсыбыта.
2012 сыллаахха ахсынньы 19 күнүгэр дойду Президенин Ыйааҕынан бигэргэммит судаарыстыбаннай национальнай политика Стратегиятыгар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарга эмиэ ураты болҕомто ууруллубутун бэлиэтиибин.
Тустаах федеральнай сокуоҥҥа ити уларыйыы киирэ илигинэ, аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ киирэр сэбиэти олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара тэрийэллэригэр көҥүллэрэ суох этэ уонна кэккэ уустуктары көрсөллөрө.

4. Хоту улуустарга таһаҕаһы таһыыга

Өрөспүүбүлүкэбит сирин-уотун 40 % хоту уонна арктическай улуустар тайаан сыталлар. Бу улуустарга суол-иис мөлтөҕүн, күндү ааҕааччы, бэйэҥ бэркэ диэн билэҕин. Таһаҕас авиацияны таһынан кыһыҥҥы суолунан, өрүһүнэн таһыллар. Аҥаардас өрөспүүбүлүкэ иһигэр таһаҕаһы тиэйиигэ айанын ырааҕа уобаластар икки ардыларынааҕы айаҥҥа тэҥнэһэр. Онон өрөспүүбүлүкэбитигэр таһаҕаһы тиэйии чуолкай тэрээһини эрэйэр.
Ол курдук, хоту сиргэ таһаҕаһы тиэйии икки төгүл уустук. Һп-харчы булуута, поставщиктары кытта дуогабар түһэрсиитэ, кэмигэр базаларга сөптөөх таһаҕаһы мунньуу, флот тэтимнээх үлэтин тэрийии — ити барыта үгүс сыраны эрэйэр.
Ааспыт сыл бэс ыйын 10 күнүгэр Госдума депутаттара Ил Түмэн өссө 2014 сыл ахсынньы 12 күнүгэр киллэрбит «Российскай Федерация Бюджетын кодексатын 93.2 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 675043-6 №-дээх федеральнай сокуонун барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Хаһыаппыт бу нүөмэригэр ити докумуон туһунан сиһилии сурулларынан, манна кылгастык тохтуом.
Тустаах сокуоҥҥа көҕү­лээһин өйөммүтүн, ылыллыбытын, Александр Жирков бэрэссэдээтэллээх Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын улахан кыайыытынан, ситиһиитинэн ааттыыбын. Тоҕо? Дойду бырабыыталыстыбатыгар уонна Госдумаҕа ити боппуруоһунан үгүс ахсааннаах оробуочай сырыылар, көрсүһүүлэр ыытыллыбыттара. Сокуоҥҥа уларыйыы киирэрэ наадалааҕын дакаастааһыҥҥа сыралаах үлэ, итини ааһан, киин сиргэ аптарытыаттаах буолуу наадатын бэлиэтиибин.
Өссө 2007 сыллаахха Саха Јрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата уматыгы болдьоҕун иннинэ миэстэтигэр тиэрдэр сыалтан юридическай сирэйдэргэ бюджеттан тус сыаллаах кредиттэри биэрбитэ. Федеральнай сокуоҥҥа субъект бэйэтэ бюджет кредитин биэриитигэр баар итэҕэс итинтэн көстөн кэлбитэ. Тустаах боппуруоһу туруорсуу мантан сылтаан күөрэйэн тахсыбыта. Оччотооҕу бырабыыталыстыба уонна Ил Түмэн үһүс ыҥырыытын депутаттара бу боппуруоһу туруорса, көтөҕө сатаабыттара да, киин сир өйөбүлүн кыайан ылбатахтарын бэлиэтиибин. Ити эрэ буолуо дуо, урукку да өттүгэр Хоту сир үтүмэн кыһалҕатын туруорсуу элбэҕэ. Ол эрээри, «вся Россия — Север» диэн матыыбынан, туруорсуулар болҕомтоҕо ылыллыбаттара.
Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара Российскай Федерация Бюджетын кодексатыгар уларытыы киллэрэн, уһук хоту оройуоннарга уонна онно тэӨнэнэр сирдэргэ таһаҕаһы, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородууктаны, бурдугу тиэйии болдьохторо хааччахтаахтарынан сибээстээн, тендергэ кыайбыт юридическай сирэйдэргэ субъект бюджетын үбүттэн-харчытыттан бурдук тиэйиитигэр бюджет кредитин биэрэри туруорсубуттара.
Дойдуга үпкэ-харчыга ыктарыылаах кэм үүммүтүнэн сибээстээн, биһиги парламентарийдарбыт Хоту сиргэ саамай сүрүн аһылыгы — бурдугу тиэйиигэ бюджеттан кредити туруорсубуттара. Этэргэ дылы, «много хочешь — мало получишь» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһинэ 2015 сыл алтынньыга бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Иккис, үһүс ааҕыыларга көннөрүүлэр киирэннэр, олоххо-дьаһахха сүрүн суолталаах бородуукталары барыларын таһыыга бюджеттан кредит көрүллэр буолбутун ааҕааччыларбар санатабын.
Тустаах сокуоҥҥа уларыйыы үлэлээн киирэн бардаҕына, экспердэр ааҕыыларынан, ааспыт сыллаахха диэри үлэлээн кэлбит схеманы кытта тэҥнээтэххэ, үп-харчы 20-25% кэмчилэниэҕэ, оттон таһаҕаһы тиэрдэр тэрилтэлэр эрдэ төлөбүрдэрин 100% ылалларыгар кыах үөскүөҕэ, итинэн бурдук сыанатыгар 18% экономия тахсара ситиһиллиэҕэ.
¥үммүт сыл тохсунньу 18 күнүгэр дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев хоту сиргэ таһаҕаһы тиэйиигэ бюджет кредитин биэрэр туһунан 24 №-дээх уураахха илии баттаата. Онон өр сылларга кыайан быһаарыллыбатах боппуруос парламентарийдарбыт көмөлөрүнэн оннуттан хамсаабытын, тустаах сокуон үлэлээн эрэрин бэлиэтиибин.

5. Контракт тиһигиттэн таһаарыы

Өссө 2014 сыллаахха Ил Түмэн атыылаһыы эйгэтигэр контракт тиһигин туһунан федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан барылы бэлэмнээн Госдумаҕа киллэрбитэ.
Ааспыт сыл бэс ыйын 8 күнүгэр Государственнай Дума депутаттара биһиги парламентарийдарбыт сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин «Судаарыстыбаннай уонна муниципальнай наадыйыылары хааччыйыыга табаары атыылаһыы, үлэни, өҥөлөрү оҥоруу эйгэлэригэр контракт тиһигин туһунан» федеральнай сокуон 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Федерация Сэбиэтэ тустаах сокуону өйөөбүтэ. Дойду президенэ Владимир Путин сөбүлэҥин биэрэн илии баттаабыта.
Тустаах сокуон ылыллыытыгар Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар, экологияҕа уонна парламент экономическай, инвестиционнай уонна промышленнай политикаҕа, предпринимательство, туризм уонна инфраструктура сайдыыларыгар сис кэмитиэттэрин салайааччылара Владимир Прокопьев, Виктор Федоров уонна спикер Александр Жирков күүстээх үлэни ыыппыттарын бэлиэтиибин. Ол курдук, Александр Николаевич Госдума экономическай политикаҕа, инновационнай сайдыыга уонна предпринимательствоҕа кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин Анатолий Аксаковы кытта көрсөн, Ил Түмэн сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрэ Госдумаҕа өйөнөллөрүгэр бииргэ үлэлэһэр гына дуогабардаспыта, тылын ылыннарбыта.
Тустаах сокуоҥҥа көҕүлээһин ис хоһоонун кытта билиһиннэрэр эбит буоллахха, Российскай Федерация субъектарын күндү таастарын уонна сыаналаах тимирдэрин судаарыстыбаннай фондаларын хаҥатар сыалтан, күндү таастары уонна сыаналаах тимирдэри атыылааһыны контракт тиһигиттэн таһаарыы туһунан бу докумуоҥҥа этиллэр.

6. Уһук Илиҥҥи гектар

2016 сыл ахсынньы 21 күнүгэр Государственнай Дума депутаттара Уһук Илин региоҥҥа биир гектары босхо биэрии туһунан 119 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Тустаах сокуону оҥорууга Федерация Сэбиэтиттэн сенатордар Валентина Матвиенко, Галина Карелова, Дмитрий Азаров, Степан Киричук, Александр Акимов, Вячеслав Штыров, Анна Отке, Николай Рыжков, Арнольд Тулохонов, Владимир Лебедев, Александр Варфоломеев, Владимир Полетаев, Николай Федоров, Анатолий Широков, Николай Петршкин, Дмитрий Мезенцев, Ольга Ковитиди, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн) уонна Госдума депутата Ирина Яровая кыттыыны ылбыттара.
Тустаах сокуон барыла Уһук Илин региоҥҥа биир гектар сири босхо биэрии туһунан 119 №-дээх федеральнай сокуону Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Галина Карелова салайааччылаах дьүүллэһии кэмигэр оҥоһуллубут этиилэргэ олоҕуран, оробуочай бөлөх тэриллэн, бөлөх чилиэннэрэ докумуону бэлэмнээбиттэрэ. Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков тыл көтөҕөн, парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа бэрэссэдээтэлин Владимир Прокопьевы уонна өрөспүүбүлүкэ баайга-дуолга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар министрин Евгения Григорьеваны оробуочай бөлөх састаабыгар киллэттэрбитэ.
Федерация Сэбиэтин оробуочай бөлөҕө бэлэмнээбит федеральнай сокуонун барылыгар Ил Түмэн босхо бэриллибэт сир учаастактарын кыраныыссаларыгар сири-уоту быһаарыыга судаарыстыбаннай былаас бэрэстэбиитэллээх уоргана бырааптааҕын туһунан этиитэ киирбитэ. Ити сокуоҥҥа уларыйыы киириитэ Уһук Илиҥҥи региоҥҥа судаарыстыбаннай былаас уорганнара сир учаастактарын тыырыы боппуруостарыгар оруоллара күүһүрэригэр туһуланыаҕа.
Биһиги парламентарийдарбыт сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрин ааспыт сыл бэс ыйын 15 күнүгэр буолбут «Уһук Илиҥҥи регион уонна Забайкалье» парламеннар ассоциацияларын уопсай мунньаҕар ити субъектар сокуону оҥорооччулара өйөөбүттэрэ. Тустаах федеральнай сокуоҥҥа кыттыыга Ил Түмэн өттүттэн үгүс үлэ барбытын бэлиэтиибин.
Биллэрин курдук, Уһук Илин региоҥҥа биир гектар сири босхо биэрии туһунан 119 №-дээх федеральнай сокуон күүһүгэр 2016 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр киирбитэ. Сокуон олоххо киириитин бастакы түһүмэҕэр Уһук Илиҥҥи региоҥҥа баар субъектар «пилотнай» муниципальнай оройуоннарыгар гектар сирдэр тыырыллыбыттара. Ити дьыл алтынньы 1 күнүттэн тустаах регион хас биирдии олохтооҕо бэйэтин субъегар босхо сир ылар кыахтаммыта. Бу аҕыйах хонугунан, олунньу 1 күнүттэн сокуон олоххо киириитин үһүс түһүмэҕэ саҕаланыахтаах. Ил Түмэн иккис түһүмэх олоххо киириитин болдьоҕун уһатары туруорсарын тохтоппот. Итиннэ туһуламмыт биһиги парламентарийдарбыт киллэрбит сокуоҥҥа көҕүлээһиннэрэ Госдумаҕа көрүллэ сылдьарын туһунан ааҕааччыларбар санатабын.

* * *

Бу суруйууттан Ил Түмэн бэһис ыҥырыыта Госдуманы кытта ыкса сибээстээхтик үлэлээбитэ-хамсаабыта көстөн кэлэр. Ити ыытыллыбыт үлэ түмүгүттэн парламентарийдартан политическай дьулуурдара, тулуурдара уонна тустаах парламент салайааччыта киин сиргэ үрдүк аптарытыатынан туһанара ытыска уурбут курдук ырылыччы көстөн кэлэр.