Государственнай Дума быыбара көһүө дуо?

Табыгаһа суох кэм

Россияҕа тохтоло суох араас таһымҥа быыбардар буолаллар. Санатар эбит буоллахха, 2013 сыллаахха ону систиэмэлиэххэ, бэрээдэктиэххэ диэн куоластааһын биир күнүн, балаҕан ыйын иккис өрөбүлүн анаабыттара. Ити регион таһымнаах быыбардары таарыйар. Оттон федеральнай таһымнаах быыбардарга сыһыана суох.

Кэлиҥҥи күннэргэ кэлэр Госдума быыбарын балаҕан ыйыгар, куоластааһын биир күнүгэр аныахха диэн боппуруос күөрэйэн таҕыста.

Билиҥҥитэ тустаах быыбар болдьоҕун көһөрүү сокуонунан бигэргэтиллэ илик.
Балаҕан ыйыгар дьон сорох өттө уоппускаҕа сылдьар. Итии дойдуларга, муораҕа сынньана да сылдьааччы үгүс буолааччы. Биир бэйэм бу ыйга быыбар ыытылларын табыгаһа суоҕунан ааҕабын. Ордук биһиэхэ, суола-ииһэ мөлтөх Саха сиригэр салгынынан барыыга-кэлиигэ үп-харчы бөҕө ороскуоттанар. Быыбар хампаанньатын ыытыыга эмиэ табыгаһа суох.

Дойду бөдөҥ куораттарыгар быыбардааччылары түмэргэ балаҕан ыйа эмиэ уустуктары үөскэтэр. Оттон кыра регионнарга элбэх үбү-харчыны ороскуоттаан син дьону-сэргэни түмүөххэ сөптөөх.

Балаҕан ыйыгар хайа баҕарар таһымнаах быыбарга кыттыы намтыыр. Хампаанньаны ыытарга, дьону түмэргэ уустук кэм. Дьон-сэргэ бу кэмҥэ информацияны ылар дьоҕура аччыыр. Медийнэй уонна Интернет аудитория ахсаана кыччаан биэрэр. Аҕытаассыйа саамай үгэннээн барар атырдьах ыйыгар уонна балаҕан ыйын саҥатыгар телевидениени көрөөччү олох аҕыйыыр. Маны бу эйгэҕэ үлэлиир дьон бары билэллэр. Онон кандидаттар күөх экраҥҥа дебакка кыттардааҕар, нэһилиэнньэлээх пууннарынан сылдьалларын ордорооччулар. Киһи ордук ахсынньыга уонна тохсунньуга муҥутуурдук иһитиннэриини иҥэринэр. Онон күһүн буолар быыбарга уоттаах-күөстээх аҕытаассыйаны, быыбар хампаанньатын ыытарга, дьону түмэргэ уустуктардаах буолар.

Ити көстүүнү ааспыт өрөспүүбүлүкэ парламенын, Ил Дархан да быыбардарыттан көрбүппүт.

Сорох политологтар Госдума быыбарын көһөрөрү наадалааҕынан аахпаттар. Ол курдук, үс ый иһигэр дойдуга син биир туох да бөдөҥ уларыйыы тахсыбатын туһунан бэлиэтииллэр. Арай тустаах быыбары быйыл күһүн көһөрөр буоллар, туох эмэ уларыйыы тахсыаҕын туһунан этэллэр. Кинилэр: «Дойду ис политикатыгар эппиэттээччилэр туох эмэ «хамсаныыны» оҥордорбут, «тыаһы» таһаардарбыт эрэ диэн быыбары көһөрөр туһунан айдааны, ыҥырыа уйатын курдук тоҕо тартылар. Ол эрээри дьыалатыгар киирдэххэ, ити ханнык да «хамсаныы», «тыаһы» таһаарыы буолбатах», – дииллэр.

Күһүн, биллэн турар, дьон быыбарга кыттыыта намтыыр. Ити политическай партияларга уустуктары үөскэтиэҕэ. Билигин Госдумаҕа түөрт партия баар эбит буоллаҕына, кэлэр быыбар түмүгүнэн үс эрэ партия хаалыан эмиэ сөптөөх. Партиялар сөптөөх куолаһы хомуйбаккалар, Думаҕа киирэр бырыһыаны кыайан ылыахтара суоҕа.

Кимиэхэ барыстаах буолуой?

Государственнай Дума быыбара биир куоластыыр күҥҥэ, балаҕан ыйыгар көһөрүгэр, бастатан туран, Коммунистическай партия үөрүөҕэ, этэргэ дылы, күлүгэр имнэниэҕэ. Тоҕо? Биллэрин курдук, РФКП чилиэннэрэ уонна киниэхэ куоластарын өрүү итэҕэйээччилэр — саастаах дьон. Кинилэр хайа да түгэҥҥэ гражданскай иэстэрин туһунан умнубаттар, быыбардарга өрүү актыыбынайдык кытталлар. Этэргэ дылы, хаар буоллун, силлиэ буоллун быыбардыыр учаастакка кэлэн баран тэйэр дьон.

Ол эрээри хомуньуустар лидердэрэ Геннадий Зюганов ааспыт нэдиэлэҕэ Госдума быыбарын көһөрөрү утарарын туһунан эттэ.

Былааһы кытта ыкса ситимнээх, сибээстээх политическай партия ЛДПР быыбар болдьоҕун көһөрүүнү өйүүр. Ити туһунан лидердэрэ Владимир Жириновскай уоттаахтык-күөстээхтик этэр-тыынар.

Оттон эсердэр, «Сиэрдээх Россия» партия быыбар болдьоҕо көһүүтүттэн сүүйтэрэллэр эрэ. Госдума быыбара ахсынньыга ыытыллара буоллар, бу партия куолаһа быдан элбиэхтээх этэ. Бу кэмҥэ бырачыастыыр электорат ордук сомоҕолоһоро баар суол. Оттон ити политическай партия иһин куоластааччылар — кинилэр.

«Биир ньыгыл Россия» партия тустаах быыбары көһөрөргө сөбүлэһэр. Ити политическай партия иһин куоластааччылар балаҕан ыйыгар да, ахсынньыга да баар буолуохтара. Оттон тус бэйэм кинилэргэ Госдума быыбарын болдьоҕун көһүүтэ улахан оруолу оонньообот дии саныыбын.

Биир мандааттаах уокуруктарынан быыбарга киирсээччилэргэ, балаҕан ыйыгар быыбар ыытыллыыта ордук биллэр-көстөр политиктарга барыстаах буолара сэрэйиллэр. Политика үрдүк кирилиэһин саҥа дабайан эрэр киһиэхэ дьон күөх экраны көрөллөрө, араадьыйаны истэллэрэ, хаһыаты ааҕаллара намтыыр кэмигэр биллэ-көстө охсоллоругар уустуктардааҕа биллэр. Онон ити кэмҥэ «ыйааһыннаах» политиктар барыһыраллар.

Төрүт Сокуону уларыппакка эрэ

Дойду Төрүт Сокуонун уларыппакка эрэ, Государственнай Дума быыбарын көһөрүөххэ сөп дуо диэн ыйытыы күөрэйэн тахсар. Итинтэн тахсар биир эрэ суол баарын ыйаллар. Ол курдук, ЛДПР лидерэ Владимир Жириновскай дойду Төрүт Сокуонугар уларытыы киллэрбэт туһуттан, Дума бэйэтин көҥүл өттүнэн тарҕаһыахтаах диэн варианы этэр. Кини баар балаһыанньаттан тахсар ити эрэ суол баарын туһунан бэлиэтиир. Ити туһунан хайа да сокуоҥҥа ыйыллыбат. Ол эрээри Государственнай Дума депутаттара, бары биир киһи курдук итиннэ сөбүлэһэллэрин саарбахтыыбын. Арай, кэлэр быыбарга хайаан да кыттан, хотобун диэн санаалаах эрэ киһи көҥүл өттүнэн итиннэ сөбүлэниэн сөптөөх.

Российскай Федерация Конституциятыгар этиллэринэн, парламент боломуочуйатын болдьоҕо — биэс сыл. Төрүт Сокуоҥҥа этиллэринэн, парламены болдьоҕун иннинэ ханнык төрүөттэргэ олоҕуран ыһыахха сөбүй? Ол курдук, премьер-министр дуоһунаһыгар президент эппит кандидатуратын үс төгүл утардахтарына; правительствоҕа иккитэ итэҕэйбэт буолууну биллэрдэхтэринэ, итини кытта президент сөбүлэспэт буоллаҕына; правительство Госдума иннигэр итэҕэтэр туһунан боппуруоһу көтөҕөр, онуоха кини аккаастанар, оттон президент кабмины өйүүр буоллаҕына. Маннык эрэ төрүөттэргэ олоҕуран, Государственнай Дума болдьоҕун иннинэ боломуочуйатыттан аккаастанан, ыһыллыан, депутаттар тарҕаһыахтарын сөптөөх.

Бырааһынньыкка кубулатарга

Сэбиэскэй кэмҥэ быыбар бырааһынньык курдук барарын үгүстэр өйдүүр буолуохтааххыт. Музыка, атыы-тутуу, үөрүү-көтүү… Быыбары балаҕан ыйыгар көһөрдөххө, бырааһынньыкка кубулутарга, дьону-сэргэни тардарга чэпчэки диэччилэр эмиэ бааллар.
Ахсынньы аам-даам тымныытыгар быыбары хайдах даҕаны гынан бырааһынньыкка кубулуппаккын.

Аны, быыбар балаҕан ыйыгар буолар буоллаҕына, сылаас кэмҥэ болуоссаттарга төһө баҕарар митини, пикеты тэрийиэххэ сөптөөх диэччилэр эмиэ бааллар. Ити оппозицияҕа барыстаах буолуоҕун туһунан политологтар бэлиэтииллэр.

* * *
«Тыала суохха мас хамсаабат» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сорохтор Государственнай Дума быыбарын көһөрүү туһунан мөккүөр кураанах «тыас» эрэ диэн этэллэр, уларыйыы буолан хаалыан эмиэ сөптөөх. Олордоххо, көстөн иһиэ…

Людмила НОГОВИЦЫНА.