Икки кириэһилэҕэ тэҥинэн олорор буоллахха

Хаһыаты ааҕааччылар хантан кэлбит киһи бу быстах дьыалаҕа орооһоҕун диэн сиэрдээх боппуруоһу биэриэхтэрин сөп. Онно эппиэтиибин: 45 сыл устата университет преподавателэ этим, Россияҕа уонна Саха сригэр «Биир ньыгыл Россия» диэн баартыйаны атаҕар туруорусубут үтүөлээхпин дии саныыбын. 2005 с. алтынньы 16 к. Саха сиригэр талыллыбыт олохтоох былаас уорганнарын – нэһилиэк баһылыктарын уонна дьокутааттарын быыбардарын ыытарга анаан бу баартыйа тэрийбит быыбардыыр ыстаабын П.П.Чириковтыын холбоһон,быһаччы салайбытым. Онно баьылыктар 62, дьокутааттар 49 бырыһыаннара «Биир ньыгыл Россия» чилиэннэрэ буолбуттара.
Ол кэнниттэн П.П.Чири­ковтыын, баартыйа сорудаҕынан, Москваҕа тэриллибит олохтоох бэйэни салайыныы Бүтүн Россиятааҕы сэбиэтин тэрийэр мунньаҕар делегатынан сылдьыбытым. Элбэх ыстатыйаларбар уонна хас да кинигэҕэ олохтоох былаас соруктарын уонна улэлэрэ хайдах барыахтааҕын туһунан суруйан турабын. Билигин Ил Түмэн нууччалыы уонна сахалыы тылларынан тахсар хаһыаттарын политическай ырытааччытабын. Историческай наука хандьыдаатабын, политологияҕа доцеммын, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэбин., Саха АССР үөрэхтээһиҥҥэ үтүөлээх үлэһитэбин. Онон биһиги кэпсэтэр тиэмэбитигэр быһаччы сыһыаннаах киһибин.

Идэбинэн политолог буоламмын уонна политическай ырытааччы быһыытынан үлэлиирбинэн былаас, ол иһигэр олохтоох бэйэни салайынар былаас мин хараҕым далыгар киирэр. Мин кимтэн да быһаччы дьаһалы ылбаппын, маннык суруй диэн ыйыы-кэрдии суох. Ол да буоллар политика уонна сиэр-майгы суруллубут быраабылаларын бары тутуһуохтаахпыт. Мин сүрүн тирэхтэрим диэн – сокуону тутуһуу, дьон-сэргэ туһугар улэлээһин. Былаас бары уорганнарын сөптөөх ситимнэрин ырытан көрүү, малы-салы, үбү-харчыны ыскайдааһыны, былааһы бэйэ интэриэһигэр туһана сатааһыны утары охсуһуу буолар. Уорааһын туһунан этиллибэт даҕаны.

Бу кэпсиир түбэлтэбэр, былаас уорганнарын аптарытыаттарын түһэрэн, судаарыстыбаҕа моральнай хорумньуну оҥоруу, «Биир ньыгыл Россия» баартыйа итэҕэлин сиргэ-буорга тэпсэн туран, бэйэни үрдүктүк туттунуу уонна аҥаардастыы айбардааһын уонна дьаһалымсыйыы ураты толоос көстүүлэрэ бааллар. Бу улахан толоос чахчыны тустаах тэрилтэлэр бэрэбиэркэлээн көрүөхтээхтэр уонна сокуон хараҕынан көрөн быһаарыы ылыныахтаахтар. Хайдах биир киһи бүтүн былааһы бэйэтин илиитигэр ылыахтааҕый? Манна диэн эттэххэ, олохтоох салайыныы уорганнарын үлэлэригэр-хамнастарыгар сыыһа-халты тахсара баар суол. Ол эрэн, бу кэпсиир түбэлтэбэр, дьэ, кырдьык, сиэри-майгыны таһынан дьалкыҥнааһын буолбут. Өктөм нэһилиэгин олоҕор үөскээбит көстүү, дьиҥ дьыалатыгар, оннук быстах көстуу буолбатах диэххэ наада.

Хаһыат биир кыракый балаһатыгар дьокутааттар уонна нэһилиэк баһылыгын бары мөккүөрдэрин сиһилии ырытар кыаллыбат дьыала. Наада буоллаҕына, бу тиэмэни төһө баҕарар дириҥэтиэххэ сөп. Кэпсээммин биир докумуонтан саҕалыахпын баҕарабын, докумуон нууччалыы суруллубутун быһыытынан, онтон быһа тардыылары аҕалабын:

Дело № 2-364,2015
РЕШЕНИЕ
ИМЕНЕМ РОССИЙСКОЙ
ФЕДЕРАЦИИ
Город Покровск 29 апреля 2015 года
Хангаласский районный суд Республики Саха (Якутия) в составе: председательствующего – судьи Кириллина С.П., при секретаре Афанасьевой Н.В., с участием заявителя Большакова А.Н., его представителя по доверенности Теплых Р.П.,рассмотрев в открытом судебном заседании гражданское дело по заявлению Большакова Александра Николаевича об установлении факта не проведения наслежным советом депутатов Муниципального образования «Октемский наслег» Хангаласского улуса Республики Саха (Якутия) правомочного заседания в течение трех месяцев подряд».
Суут, кырдьык, 2015 с. тохсунньу, олунньу, кулун тутар ыйдарга нэһилиэк сэбиэтин сессията ыытыллыбатах диэн быһаарбыт. Ол аата бу нэһилиэк сэбиэтин бэйэтин устааба кэһиллибит. Ол иһин суут, баар чахчыны уот харахха көрөн, устаап кэһиллибитин, мунньахтар барбатахтарын бигэргэппит. А.Н.Большаков бу мунньахтар барбатахтарын туоһулуур көрдөбүлүгэр бу курдук суруйбут: «…требования заявителя обоснованы и подлежать удовлетворению» Итинник ис хоһоонноох суут быһаарыыта тахсыбыт. Сахалыы быһаччы өйдөөтөххө, «мин кырдьыгым» диэн дакаастабылы А.Н.Большаков көрдөөн ылбыт. Ол эрэн, бу суукка баһылыгы кытта утарсар дьокутааттар тоҕо эрэ ыҥырыллыбатахтар. Тоҕо?

Дьиҥинэн, «Өктөм нэһи­лиэгэ» муниципальнай тэриллии баһылыгын уонна сэбиэтин дьокутааттарын икки ардыларыгар нэһилиэнньэ сайдыытын уопсай боппуруостарын, олохторун-дьаһахтарын быһаарыыга улахан мөккүөрдэр тахсыбыттар. Өскөтүн ити утарыта турсуу суукка тиийбит эбит буоллаҕына, «бары барабааннары» дарбааннаахтык охсон, нэһилиэнньэ мунньахтарын ыытан, уопсай сүбэҕэ тиийиэххэ баара. Оннук уопсай сүбэ кыайтарбатах, ол түмүгэр биир киһи бэйэтин илиитигэр олус улахан былааһы ылан уонна онтун талбытынан туһанан, «туора түһэн» сытар быһыылаах диир сиэрдээх санаа үөскүүр.

Суукка Большаков А.Н. тох­сун­ньу ыйга правительство отчуота буолбутунан сессия ыҥырыллыбатаҕа диэн туоһулаабыт Ол аата, саатар биир ыйга кини, сэбиэт бэрэсээдэтэлэ буоларынан, мунньаҕы ыҥырбатах буруйдаах. Төһө да улахан суолталааҕын иһин, правительство отчуота ыйы быһа барар кыаҕа суох эбээт. Ый ханнык баҕарар күнүгэр мунньах ыҥырыллар кыахтаах этэ.

Суукка киирбит докумуоннартан сылыктаатахха, сессияны ыҥырар туһунан повесткалары дьокутааттарга 2015 сыл тохсунньу 18, олунньу 18, кулун тутар 18 куннэригэр тиксэрбиттэрин туһунан этиллэр. Онно дьокутааттар илии баттааһыннара баара дуу, суоҕа дуу биллибэт. Кумааҕыны хайдах баҕарар, хаһан баҕарар толоруохха сөп, өскөтө бэйэҥ сэбиэт бэрэсэдээтэлэ буоллаххына уонна бэчээт эн илииҥ иһигэр баар буоллаҕына. Манна, мин, итэҕэйиэ суох курдукпун. Ону дьокутаат Лиханов Аркадий Михайлович тылыттан сиэттэрэн этэбин.

Аны «утары турсуу» биричиинэлэрин быһаарсыахха баара, этэргэ дылы, тыала суохха мас хамсаабат. Кырдьык да, оннук быһыылаах. Сүрүн мөккүөр нэһилиэк бюджетын тула барар эбит.

Докумуоннартан көрдөххө, «Өктөм» нэһилиэгэ МТ соччо куһаҕана суохтук олорор эбит: 2013 с. дохуота уонна ороскуота тэҥ буолбуттар – 21 388 тыһ.солкуобай ( дефицитэ суох). 2014 с. бастаан көрүллүбүт дохуот уонна ороскуот 26 578,7 тыһ. солкуобай буолбут. Ити , биллэн турар, трансфертары барыларын учуоттаатахха. Оттон нэһилиэк бэйэтин дохуота 2012 с. 4 504,4 тыһ. солкуобай, 2013 с. – 4 651,1 тыһ. солкуобай, 2014 с. – 5 209, 42 тыһ. солкуобай ( бигэргэтиллибит былаан), 2015 с. – 5 477,6 тыһ. солкуобай ( сабаҕалааһын). Мантан көрдөххө, дьыала куһаҕана суох курдук, төһө да дохуот үрдээһинин тэтимэ кэнники сылларга 10,7 бырыһыантан 5,1 бырыһыаҥҥа диэри ( икки төгүл) намтаабытын үрдүнэн.

Сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, Хаҥалас улууһун Счетнай палаатата сыл аайы «Өктөм нэһилиэгэ» МТ бюджетын туолуутун бэрэбиэркэлиир эбит. Докумуоҥҥа сыыһалар-халтылар бааллара бэлиэтэммит. Холобур, 2014 с. бюджет туолуутун түмүгүн бэрэбиэркэлээһиҥҥэ «нецелевое использование» диэҥҥэ 211,2 тыһ. солкуобай бэлиэтэммит, «неправомерное использование» диэҥҥэ 179,1 тыһ. солкуобай. Бюджет кодексатын 32, 217 ыст. кэһиилэр сууммалара 4,5 мөл.солкуобай буолбут.

Дьэ, сүрүн мөккүөр бу нэһилиэк бюджетын бигэргэтиигэ уонна толорууга тахсар эбит уонна ол олус тыҥааһыннаах балаһыанньаны үөскэтэрэ көстөр. Манна мин судьуйа буолбатахпын, ким кырдьыктааҕын, сыыһалааҕын быһаарбаппын. 2014 с.ахсынньы 29 к.нэһилиэк сэбиэтин IХ (уочарата суох) сессията буолан ааспыт. Ол мунньахха нэһилиэк 12 дьокутаатара бары сылдьыбыттар (Охлопкова Р.В., Павлова М.Е., Острельдина Н.Н., Фомина Ф.И., Лиханов А.М., Спиридонов С.С., Жукова З.П., Адамов Н.Н., Андреева Н.Д., Соломонов И.С., Константинов В.Н.), сэбиэт бэрэсэдээтэ­лэ уонна нэьилиэк ба­­һы­лыга Боль­ша­ков А.Н.

Бу боротокуолтан көстөрүнэн, киһини дьиксиннэрэринэн бастакы боппуруос буолбут. 12 дьокутааттан алтата ( аҥаардара) дьокутааттарын боломуочуйатын тохтотоллорун туһунан сайабылыанньа түһэрбиттэр. Сорох дьокутааттар нэһилиэк баһылыгын «чугас» дьоно буолалларын ааҕыстахха ( ол ону дакаастыыр ыарахана суох), Большаков А.Н. утарар дьокутааттар элбэхтэрэ бэрт эбит. Нэһилиэк 2015 с. бюджета көрүллүбэтэ буоллар бу айдаан тугунан-ханныгынан бүтэрэ биллибэт этэ. «Оппозицияҕа» киирбит дьокутааттар, нэһилиэнньэ иһин эппиэтинэстэрин өйдүүр буоланнар, сайабылыанньаларын төттөрү ылан, сонно тутатына саалаҕа хайыта тыытан кэбиспиттэр. Бу түбэлтэ нэһилиэк баһылыга уонна сэбиэт бэрэсэдээтэлэ дьокутааттарын кытта сатаан үлэлээбэтин, уопсай тылы булбатын туоһулуур. Баһылык ол алҕаһын билинэн, уйатыгар уу киирэн, дэлэҕэ даҕаны бэйэтин дьонун кытта (дьокутааттары нэһилиэнньэ таллаҕа дии) сууттаһа сатыы сылдьыа дуо. Итинник быһыыга-майгыга тиийбит баһылык (нэһилиэк быыбардааччыларын куоластарын аҥнаарын ылбыт дьокутааттары кытта сатаан үлэлээбэт буоллаҕына) чиэс-суобас быһыытынан, бэйэтин баҕатынан, дуоһунаһыттан устунуохтаах этэ.

Билигин былаас бары таһымнаах дуоһунастаах дьоно, нэһилиэнньэ уонна кини талбыт дьокутааттарын иннилэргэр эппиэтинэстээх буолуохтаахтара дойду үрдүнэн ирдэниллэр. Оттон А.Н.Большаков ханнык «үтүө холобуру» көрдөрөрүй. «Я глава, а вы кто?» – диэн дьокутааттары ыххайарын туһунан хас да дьокутаат бигэргэтиэн сөп. Ити кырдьык буоллаҕына, тус бэйэм итини олох саарбахтаабаппын, дьыала чахчы мөлтөх эбит. Бу аата, нэһилиэк баһылыга уонна сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.Н.Большаков, норуот былааһын туһунан Россия Конституциятын билинэр дуу, билиммэт киһи дуу?! Дьокутааттар тулуурдара бүтүөн сөп.Улуус уонна республика туһааннаах уорганнара былааһы бүтүннүүтүн «хараардар» баһылык үлэтин кичэйэн үөрэтэн көрөллөрө наада буолсу. Хайа, саата-суута да бэрт дии.

Большаков Александр Николаевич, 1973 с. кулун тутар 24 к. Хаҥалас улууһун Өктөм нэһилиэгэр төрөөбүт. 1995 сыллаахха .Дьокуускайдааҕы үп техникумун «финансист» диэн идэлээх бүтэрбит. 2002 с.потребкооперация Сибиирдээҕи университетын бүтэрбит («экономист»). 2009-2012 сс. – предприниматель. 2012 с. «Эрчим» диэн тыа хаһаайыстыбатын потребительскэй кооперативын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит. Онно үлэлии сылдьан «Өктөм нэһилиэгэ» МТ баһылыгынан талыллыбыт.

33 пууннаах быыбар иннинээҕи бырагырааманы суруйбут. Ити бырагыраамата төһөтө туолбутун хас биирдии пууннарынан көрөр наадалаах быһыылаах. Тойон буолаары баар балаһыанньаны олус аһары түһэр эрэннэриилэри оҥоруу «ыарыыта» биһиэхэ, хомойуох иһин, суох буолбатах. Ол эрэн ону өссө аһары барааччылар баар буолан биэрдилэр.
Итини норуот «повесить на уши лапшу » диэн сөпкө сыаналыыр. Ити эрэннэриилэриттэн Большаков А.Н. биир пууна олох туолбатаҕа хайы-үйэ үчүгэйдик билиннэ. « Для поднятия уровня доверия населения к местной администрации изменить систему работы с депутатским корпусом наслега, организовать сельские сходы таким образом, чтобы на обсуждение выносились злободневные вопросы жизни села и поддерживалась гражданская инициатива». Олус үчүгэй уонна сөптөөх тыллар, хомойуох иһин кумааҕыга эрэ хаалбыттар быһыылаах.

Николай Слепцов,
хаһыат политическай ырытааччыта.

Хаартыскаларга:
1.Баһылык Большаков А.Н.
2. Өктөм нэһилиэгин көстүүтэ.