Ил Түмэн хонтуруолугар

Тыа сиригэр үлэтэ суох олорор дьоммутун хайдах үлэлээх оҥоробут, сир баайын хостооһун курдук үрдүк дохуоттаах үлэлэргэ кимиилээхтик киллэрэбит диэн сорук бүгүҥҥү күҥҥэ ордук сытыытык тирээн турар. Ол курдук статистика көрдөрөрүнэн, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар уонна хотугу 11 улууска үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэттэн 10%-на үлэтэ суох: Намҥа (16,3%), Эбээн-Бытантайга (14,6%), Үөһээ Бүлүүгэ (14,2%), Горнайга (13,9%), Аммаҕа (12,7%), Кэбээйигэ (12,4%), Тааттаҕа (12,3%), Хаҥаласка (12,1%), Сунтаарга (11,5%), Уус-Алдаҥҥа (11%). Оттон промышленность сайдыбыт улуустарыгар, Мииринэйгэ, Нерюнгрига, Алдаҥҥа бу өттүгэр балаһыанньа биллэ-көстө ордук курдук.
Промышленноска олохтоох каадырдары, үлэһиттэри тардыы туһунан кэпсэтии уруккуттан турар эрээри, баччааҥҥа диэри төрдүттэн үчүгэйдик быһаарылла илигэ тыа сиригэр үлэтэ суох олорооччуларбытыгар ночооттон, охсууттан атыны аҕалбат. Манан сибээстээн өрөспүүбүлүкэ Ил Түмэнин спикерэ Александр Жирков иилээһининэн-саҕалааһынынан Мииринэй куоракка ааспыт сыл сэтинньитигэр маны быһаарыыга туһуламмыт парламент көһө сылдьар истиитэ анаан-минээн аан бастаан ыытыллыбыта. Парламент биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр алмааска, көмүскэ, ньиэпкэ, айылҕа гааһыгар, чоххо, энергетикаҕа, транспорга уо.д.а. үлэлиир бөдөҥ тэрилтэлэр «генералларын» мунньан олорон, тыа сиригэр бүрүүкээбит балаһыанньаны көннөрүү, дьону, ыччаты сиртэн хостуур идэлэргэ иэҕэн, промышленность үлэтиттэн тахсар уйгуга тиксиһиннэрии туһунан кэскиллээх кэпсэтиини көҕүлээбитэ, маны уопсай сүбэнэн быһаарарга ыҥырбыта.

Онно ылыллыбыт дьаһаллары бигэтик ылсан олоххо киллэрии чэрчитинэн Мэҥэ-Хаҥалас улууһун киинигэр Аллараа Бэстээххэ тохсунньу 19 күнүгэр парламент көһө сылдьар үлэлиир бөлөҕүн мунньаҕар Ил Түмэн депутаттара, илин эҥэр уонна киин улуустар салалталара, туһааннаах министерстволар, промышленнай тэрилтэлэр салайааччылара кытыннылар. Онон Мииринэйгэ бары өрүт кыттыылаах уопсай сүбэ түмүгэр ылыллыбыт дьаһаллары салгыы толоруу өссө биир түһүмэҕэ Аллараа Бэстээххэ уурулунна.
Үлэлиир бөлөх мунньаҕын салайан ыыппыт спикери бастакы солбуйааччы Анатолий Добрянцев парламент баар кыһалҕа бары түһүмэхтэрин биир-биир туоратан, сааһылаан, тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу өттүгэр үөскээбит тыҥааһыны өһүлэри ситиһэ сатыырын бэлиэтээтэ. Кини үлэһит илиини тыа сириттэн тардыыны промышленнай тэрилтэлэр сэргээбиттэрин туһанан, нэһилиэктэр уонна улуустар өттүлэриттэн аллараттан хамсааһын тахсара, муниципальнай тэриллиилэр миэстэтигэр дьону кытта идэҕэ туһуламмыт үлэни ыыталлара эрэйиллэрин ыйан туран, промышленнай компанияларга үлэлииллэригэр ыччаттарбытын техническэй специальностарга туһулуурбут наадатыгар тохтоото.
Итини ситиһэр туһугар тугу гыныахха диэн кэпсэтиигэ Анатолий Добрянцев манна сыһыаннаах өрөспүүбүлүкэ сокуоннарын тупсарыы, Бырабыыталыстыбаны кытта бииргэ идэҕэ үөрэтэр кластердарын уонна каадыр саппааһын тэрийии, идэҕэ үөрэтиигэ эбээһинэстэри чопчу ыйан туран, промышленнай тэрилтэлэри, үөрэх кыһаларын кытта үс өрүттээх дуогабардары түһэрсии, ону сэргэ саастаах нэһилиэнньэ ортотуттан идэлэргэ үөрэтиигэ уонна үлэнэн хааччыйыыга туспа былааннаах үлэ барыах тустаах диэн Ил Түмэн көҕүлүү сылдьар үлэлэрин, этиилэрин иһитиннэрдэ.

Тастан буолбакка, тыаттан

Өрөспүүбүлүкэ тыа уонна хотугу улуустарыттан дьону үлэҕэ ылбыт промышленнай тэрилтэлэргэ хас биирдии специалиска 200 тыһыынчалаах сертификат бэриллиэн сөбүн туһунан Дьарыктаах буолуу департаменын салайааччытын солбуйааччы Гаврил Харлампьев иһитиннэрдэ. Бу хайысхаҕа Российскай Федерация 2014-2018 сс. дьон атын регионнарга көһөн үлэлиирин көҕүлүүр дьаһалларын былаана үлэлиир. Бу көмөтүнэн субъектарга дойду атын регионнарыттан бастайааннай үлэҕэ барар дьоҥҥо федеральнай үбүлээһин көрүллэр. Ол эрээри биһиги өрөспүүбүлүкэбит маныаха майгынныыр бэйэтин программатынан Саха сирин промышленнай улуустарыгар үлэлии барыан баҕалаах дьону үлэ миэстэтинэн хааччыйыыны өйүүр соругу ылыммыт. Онон промышленнай улуустарга тыаттан дьон көһөн үлэлээһинин өйүүр сертификаты биэрии, предприятие Саха сиригэр вахтанан тастан аҕалан үлэлэтэр дьонун сыыйа улуустан тиийэн үлэлээччилэринэн солбуйар сыалга өрөспүүбүлүкэ тэрилтэ эдэр үлэһити бастаан үлэҕэ ыларыгар, олохтууругар көрсөр ороскуотун толуйууга, эдэр үлэһити производствоҕа уһуйууга наставникка эбии төлөбүрү олохтооһуҥҥа уо.д.а. өйөбүллэр баар буолуохтара.
Промышленноска үлэлии тиийэр эдэр киһиэхэ айан уонна олохсуйуу ороскуоттарын толуйуу, олорор дьиэнэн-уотунан хааччыйыы, идэҕэ наставник өйөбүлэ, үрдүк хамнас уонна сынньанар усулуобуйа, сөптөөх эйгэ баар буоллаҕына, ыччаппыт тыа сиригэр үлэтэ суох бүгэн, муунтуйан олоруо суох этэ. Сыыйа сиртэн хостуур промышленностаах улуустарбытыгар хото олохсуйан, улам уутуйан, тэнийэн-сайдан иһиэх этибит.

Миэлинэн дуоскаҕа суруйан…

СӨ Профессиональнай үөрэхтээһиҥҥэ, каадыры бэлэмнээһиҥҥэ, аттаран туруорууга министрин бастакы солбуйааччы Февронья Шишигина билигин идэҕэ бэлэмниир орто үөрэхтээһиҥҥэ промышленность идэлэригэр рабочай каадырдары бэлэмнээһин инники күөҥҥэ тахсыбытыгар тохтоото. Орто үөрэхтээһиҥҥэ итинник уларыта тутуунан тыа сиригэр элбээбит үлэтэ суох буолуу кыһалҕата быһаарыллыан сөп. Онон ыччаты рабочай идэлэргэ үөрэтиигэ министерство бүгүҥҥү күҥҥэ 16 компанияны кытта дуогабардаах эбээһинэстэрин толорууга үлэлиир. «Улахан компаниялары кытта үлэлиир ыарахаттардаах, күүһү түмэн үлэлиир эрэйиллэр. Промышленнай тэрилтэлэргэ биһиги выпускниктарбытын үлэҕэ киллэриигэ, олохсутууга көмөлөөх саҥа ньымалар наадалар», – диир министри бастакы солбуйааччы Февронья Баишева.
Февронья Шишигина итинник этэн туран, кэккэ боппуруостары быһаарыыны көтөхтө. Ол курдук, компаниялар анал үөрэхтээх үлэһиттэргэ наадыйыылара баарын үрдүнэн, үөрэххэ ылыы ахсаана намтатылла турара өйдөммөт. Маны сэргэ кини этэринэн, сорох үөрэх кыһаларыгар 400 буолбакка, 1 000 студент үөрэниэн сөп усулуобуйалаахтарынан, бөдөҥсүтүү барыан сөп. Промышленнай идэҕэ үөрэтэр кластердары тэрийии олохтоох нэһилиэнньэ промышленность үлэлэригэр хото киирэр биир суолун быһыытынан бэлиэтэннэ. «Миэлинэн дуоскаҕа суруйан, рабочай идэлэргэ үөрэтэр кэрэгэй», — диэн Февронья Баишева техникумнар, училищелар материальнай-техническэй базаларыгар болҕомтону уурар кэм кэлбитигэр санаатын үллэһиннэ.
Оттон икки министр – ыччат уонна дьиэ кэргэн политикатын министрэ Афанасий Владимиров уонна промышленность министрэ Андрей Панов ыччаты промышленноска тардыыга туһуламмыт бырайыактарга тохтоон, санааларын үллэһиннилэр. Промышленность министрэ этэринэн, Саха сиригэр үлэлиир компаниялар каадырдарын баартан элбэтэр санаалара суоҕун, сөптөх каадырдарынан хааччыллан олороллорун, онон саҥа бырайыактар үлэҕэ киирэр түгэннэригэр эрэ олохтоох үлэһиттэри ылыахтарын сөбүн бэлиэтээтэ.

Ойууру солуур үлэ да уустуктаах 

Итинник санааны «Сахатранснефтегаз» ААО генеральнай директора, Ил Түмэн депутата Иван Макаров эттэ. Бу тэрилтэҕэ олохтоох дьон үлэлииллэр. Тэрилтэ ханнык баҕарар үлэни саҕалыырыгар куонкуруһу биллэрэн, олохтоохтортон үлэҕэ ылар үтүө үгэстээх. Ол гынан баран, ааспыт сылга «Сахатранснефтегаз»  «Сила Сибири» газ турбата ааһыахтаах сиригэр 600 км ойууру солуур үлэни ыытарга куонкуруска кыайбытыгар, олохтоох дьон солооһуҥҥа үчүгэйдик үлэлиэхтэрэ дии санаабыттара… табыллыбатах. «Ис-иһигэр барыта судургу буолбатах эбит. Биһиги хас да олохтоох компаниялары, чааһынайдары кытта кэпсэппиппит. Хомойуох иһин, биһиги дьоммут ойууру кыайан солообот эбиттэр: аналлаах үчүгэй техниката суох тугу да гынарыҥ кыаллыбат. Онтон күһэллэммит биһиги дойду атын регионнарыттан, Иркутскай уонна Амур уобаластарыттан тэрилтэлэри тартыбыт», – диэн кэпсээтэ кини. Норуот депутатын ити этиитигэр Өлүөхүмэ улууһун баһылыга Виктор Васильев кыттыста. Баһылык улууска анал үөрэхтээх специалистар тиийбэттэрин ыйда. Ол түмүгэр промышленнай тэрилтэлэр биллэрбит куонкурустарыгар, төһө да 16 киһиэхэ диэри тиийдэр, куонкурус ыытыллыбатаҕынан ааҕыллар түгэннэрэ баар. Тоҕо диэтэххэ, ити дьон иһигэр биир да бэлэмнээх специалист суох буолар эбит.
Манан сибээстээн Иван Макаров идэҕэ туһулуур үлэҕэ улахан болҕомто ууруллуохтааҕын тоһоҕолоон эттэ. Онно холобур быһыытынан «Я – инженер» диэн бырайыагынан барар үлэни бэлиэтээтэ. Итинник бырайыагынан промышленнай тэрилтэлэргэ экскурсияҕа сылдьыбыт тыа оҕото техническэй хайысхалаах идэлэри талан үөрэххэ киирэрэ хайҕаллаах эрэ.

«СЫП»: «Саха ыччата – промышленноска!»

«Саха ыччата – промышленноска!» («СЫП») бырайыак ааптара, «Саха сирэ» хаһыат редакторын солбуйааччы Прокопий Бубякин «СЫП» бырайыагын олоххо киллэрии түмүгэр элбэх оҕо техническэй идэҕэ үөрэнэ, үлэлии сылдьарын кэпсээтэ. Оскуола үрдүкү кылааһын оҕолоро аан бастаан промышленнай идэлэр туһунан билиилэрин хаһыат ыччакка аналлаах «Эдэр саас» сыһыарыытын викториналарыттан ылаллар. Викторина кыайыылаахтара араас улуустартан түмүллэн, Саха сиригэр үлэлиир бөдөҥ компаниялар үлэлэрин-хамнастарын билсэр экспедицияҕа туруналлар. Онно кинилэр промышленность бары технологическай түһүмэхтэрин, производствоны уу харахтарынан көрөн, идэлэрин билэн-көрөн баран талар кыахтаналлар. Прокопий Бубякин көҕүлээбит бырайыагынан ыытар үлэтин ис сүрэҕиттэн кыһаллан хас биирдии оҕо үөрэҕэр, салгыы үлэҕэ киириитигэр тиийэ быһаарса, көмөлөһө сылдьар. Кини бу дьүүллэһиигэ студент практикатын барыытыгар көрсөр ыарахаттарын туоратыы тула кэпсэтиини таһаарда. «Студеннары практикаҕа ыла сатаабаттар, наставник-маастар бэйэтин нуорматын толоро сатыыр буолан, практикаҥҥа аралдьыйыан баҕарбат», ­— диэн туран, Прокопий Бубякин манна чопчу быһаарыы ылыллыахтааҕын туһунан этиини киллэрдэ.
Промышленнай тэрилтэҕэ үлэҕэ киирии бу эйгэттэн тэйиччи сылдьыбыт биитэр тыа сирин дьонугар, биллэн турар, ыарахаттардаах. Ол туһунан тус уопутун М.И. Губкин аатынан Нефть уонна гаас судаарыстыбаннай университетын выпускнига, «ЯТЭК» ААО специалиһа Евгений Соров кэпсээтэ.

Саха ыччата промышленноска эдэр специалиһынан тиийэн, устунан сыстан, уһуннук үлэлээн, салайааччыга тиийэ үүнэр кыахтааҕын дакаастаабыт дьоннордоохпутун умнарбыт табыллыбат. Мунньах үлэтигэр кыттыыны ылбыт Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуокка уонна сыана политикатыгар, бас билиигэ уонна приватизацияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев эдэр специалистан саҕалаан Е.Н. Батенчук аатынан Бүлүү ГЭС-ин каскадын директорынан, «АЛРОСА» АК (ПАО) Мииринэйдээҕи ГОК-н директорын солбуйааччынан үлэлээбитэ. Кини студент производственнай практикатын биир тэрилтэҕэ барара онно үлэҕэ ылылларыгар улахан суолталааҕар санаатын үллэһиннэ.

Олоххо киллэрии болдьохторун ыйыахха

Норуот депутаттара, Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ Юрий Баишев уонна Дмитрий Саввин тыа сирин дьонун, ыччаты промышленность үлэлэригэр тардыыга, идэҕэ туһаайыыга сөпкө аттарыллыбыт былааннаах, утумнаах үлэлэр наадаларыгар тохтоотулар. Тутууга уонна ОДьКХ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александр Романов промышленнай тэрилтэлэргэ  студеннар тутар этэрээттэрин үлэлэтэ ыытыыны тэрийэргэ тус санаатын үллэһиннэ. Оттон Александр Сусоев Мииринэйгэ буолбут парламент истиилэрин быһарыыларын олоххо киллэрии чопчу болдьохторун ыйарга этии киллэрдэ.
Мэҥэ-Хаҥалас улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Павел Сазонов, Таатта улууһун баһылыгын солбуйааччы Изабелла Сивцева, Транспорт техникумун  директора Георгий Борисов  уонна да атыттар муниципальнай тэриллиилэр олохтоох дьону промышленность үлэтигэр кытыннарыыларыгар сыһыаннаан, онтон да атын боппуруостарга бэйэлэрин санааларын эттилэр.
Ил Түмэн көһө сылдьар үлэлиир мунньаҕын кыттыылаахтара тыа сиригэр үлэтэ суох ахсаана элбэҕинэн сибээстээн, маны намтатар суоллартан биирдэстэринэн дьону промышленнай идэлэргэ бэлэмнээн, сир баайын хостуур тэрилтэлэрдээх, үлэ миэстэтэ дэлэгэй соҕус улуустарыгар аттаран олохсутар үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтилэр. Анатолий Добрянцев  Ил Түмэн Мииринэйгэ парламент истиилэригэр ылыллыбыт быһаарыылары бигэтик олоххо киллэриини кытаанах хонтуруолга тутарын, салгыы парламент маннык көһө сылдьар мунньаҕа олунньу саҥатыгар аны Сунтаарга кииннээн Бүлүү бөлөх улуустарыгар ыытыллара былааннанарын иһитиннэрэн мунньах үлэтин түмүктээтэ.

Елена Иванова.

Василий Кононов хаартыскалара.