Кэлэр сыл быһаарыылаах буолуоҕа

Россия хайдах сай­дыах­тааҕын туһунан эмиэ элбэх кэпсэтиилэр бардылар. Олору сааһылаан көрүөхпүт.
Кэнники бириэмэҕэ Сирия тула дьиӨнээх сэрии бара турарын бары билэбит. Ол эрэн кини сүрүн биричиинэлэрин туһу­нан кэпсэтии тоҕо эрэ ситэ барбат. Онон ону ыры­тыыттан саҕалыахха. Јскө­түн балаһыанньаны ыры­тыы­га мэһэйдэр баар буоллах­та­рына, олору атыннык бы­һаа­рыахтаахпыт. Бастаан боппуруос биэрэбит уонна онно эппиэттиибит.

Сирия тула аан дойду мөккүөрэ

Сирия тус бэйэтэ улахан буруйа суох. Манна аан дойду инникитин хайдах сайдыахтааҕын туһунан боппуруос быһаарыллар. Атыннык эттэххэ, АХШ уонна Россия аан дойду сайдыытын атын-атыннык көрөллөрүттэн кутаа уота күүдэпчилэннэ.
Америка өйдөбүлүнэн, аан дойдуга буолар бары быһылааннары кини эрэ өйүнэн-санаатынан быһаарыллыахтаах. Төһөнөн аан дойдуга АХШ сабыдыала улаатар да, соччонон кини күүһүрэр-уоҕурар. Сирия билиҥҥи баһылыга Б.Асад Америкаттан тутулуга суох политиканы ыытар. Ол иһин АХШ Госдепартамена кинини былаастан туоратар баҕалаах. Итинэн сибээстээн Сирия иһигэр күүстээх утары турсааччылары (боевиктары) тэрийэ сатыыр, сэбилиир, үп-харчы биэрэр, үөрэтэр-такайар.
Аны Сирияны, Б.Асад сэриилэрин утары, ИЛИС киир­сэ сылдьар. Кинилэр Сирия киин куоратыгар чугаһаан кэлбиттэрэ уонна Алепо диэн куораты сэриилээн, онно тирэх оӨосто сатыыллар. Сирияны сэриилээһин – кинилэргэ бастакы эрэ хардыы. Онтон Египет уонна да атын судаарыстыбалар «сиэртибэ» буолуохтаахтар. Кэлин, кыаҕырдаҕына ИЛИС Американы уонна Европа Сойууһун сэриилиэхтээх. Россия да уочарата кэлиэхтээх.
Бу ИЛИС диэн туох ааттаах «сиэмсэх» үөскээтэ? Нууччалыытыгар кинини ИГИЛ диэн ааттыыллар – «Исламское государство Ирака и Леванты». Сахалыытыгар – Ирак уонна Леванта диэн ислам судаарыстыбата дэнэр (ИЛИС). Бу аан дойду хабааннаах террористыы тэрилтэ буолар. Һөскээбит сирэ – Ирак. АХШ-ра С.Хусейн былааһын суулларбыттара уонна Ирагы сэриилээн ылбыттара. Ити былааһа үрэллибит дойдуга, үксүгэр Ирак аармыйатын аппыһыардара итинник , ИЛИС диэн ааттанар, саалаах-сэптээх бөлөхтөрү тэрийбиттэрэ. Онон ИЛИС, дьиҥинэн, аан дойду үһүс сэриитин биллэрдэ.
Манна АХШ «киитэрэй» политиканы ыытар. ИЛИС Сирияны сэриилиирин кистии-саба өйүүр. Кинилэргэ Б.Асад салалтатын суулларыы — бастакы сорук.
Россия ИЛИС тэрилтэтин террористыы хабааннаах диэн билиннэ уонна кинини утары сэриилэһэр, Сирия аармыйатын өйүүр. ИЛИС «боевиктарын» буомбалыыр. Манна АХШ-рын кытта кэпсэтэ сатыыр да, уопсай тылы була иликтэр. Биллэн турар, манна Америка интэриэһэ Россиятааҕар букатын атын. ИЛИС былааннарын барытын толордоҕуна Турция урукку Османскай империятынааҕар күүстээх-уохтаах, кутталлаах «бухатыыр» буолуоҕа. Онон ИЛИС тэрилтэтин билигин суох оӨоруохха наада.

Асад кыайдаҕына балаһыанньа хайдах уларыйыаҕай?

АХШ балаһыанньата аан дойдуга биллэрдик мөлтүүр, оттон Россия аата-суола күүһүрэр. Онтон сылтаан Америка иккис миэстэҕэ тэбиллиэн сөп. Бу кэмӨэ Кытай бастакы буолар уонна Россияны кытта Америка билиӨӨи политикатын «сөбүн көрөллөр». Итинэн сибээстээн, манна политикаҕа күүстээх утарсыһыы бара турар. Балаһыанньа ыарахана итинэн быһаарыллар. Ким өттө кыайыаҕай? Биллэн турар, Россия балаһыанньата күүһүрэр.
Аан дойду сэриитэ саҕаланыа суоҕа дуо?

Мин санаабар, саҕаланыа суоҕа. Итинник сэрии саҕа­ланнаҕына – ядернай сэрии буолуоҕа. Оннук сэриини ким да тоҕо тардыан баҕарбат. Ол эрэн 100% мэктиэлээбэппин. Туох барыта буолуон сөп. Ол биһигиттэн эмиэ туту­луктаах. Биһиги Россияны бөҕөргө­түөхтээхпит.

Хиллари Клинтон уонна Дональд Трамп: ким кыайыай?
АХШ-гар саӨа Президени талыы – бу дойду үс сүрүн боп­пуруоһун быһаарыы. МаӨнайгы боппуруос – дойду сайдыытын ис балаһыанньатыгар сытар. Иккис боппуруос – Америка аан дойдуга сабыдыалын уонна оруолун күүһүрдүү. Һһүс боппуруос – Россияны кытта ханнык сыһыаннаһыы барыахтааҕый диэн.
Х.Клинтон демократтар политикаларын (ол эбэтэр Б.Обама) салҕыахтаах, өссө «кытаанах илиилээх» буолара сабаҕаланар (тылыттан-өһүттэн иһиттэххэ). Ис политикаҕа – үлэтэ суохтар ахсааннарын кыччатыы – дьиӨнээх олоххо кыаллыбат суол, Америкаҕа үлэлиир кыахтаахтар бары үлэлииллэр. Һлэ миэстэтин таһаарбытын да иһин, кыаҕа суохтар син биир үлэлиэхтэрэ суоҕа. Манна дьыалатааҕар тыл баһыйда. Аан дойдуга сабыдыалын байыаннай күүһүнэн тутан олорор баҕалаах. Оннук бириэмэ кинилэргэ ааһан эрэр. Оттон Россияны аан дойду «улаҕатыгар» тэбэр сыала – эмиэ кыаллыбат дьыала. Онон Америка уопсастыбата өйдөөх-төйдөөх буоллаҕына, Х.Клинтон президент буолуо суохтаах.
ПрезидеӨӨэ хандьыдаат Д.Трамп АХШ экономикатын сайдыыта кутталга киирэн эрэр, онон орто кылааһы өрө көтөҕүөххэ диир. Сөптөөх этии, ол эрэн дьыалатыгар хайдах буолара биллибэт. Кини аан дойдуга байыаннай күүһүнэн өттөйүүттэн сөптөөх дипломатияҕа киириэххэ диир. Оннук да буолан эрэр курдук. Оттон Россияны уонна В.Путины кытта уопсай тылы булуоҕум диэн эрэннэрэр. Јссө үчүгэй. Хомойуох иһин, Америка норуота итинник өйгө-санааҕа тиийэ илик курдук. Онон Д.Трамп президент буолара – улахан боппуруос. Ол эрэн, кини АХШ саӨа политикатын биир төрүттээччи оруолун оонньуон сөп.
Ким да президент буолбутун иһин, Россия балаһыанньатын кинилэр быһаарбаттар. Биһиги бэйэбит эрэ быһаарабыт. Ону өйдүөххэ наада.

Европатааҕы Сойуус суола-ииһэ халтархай буолан эрэр

Европа Сойууһун бала­һыанньата билигин АХШ-тан улахан тутулуктаах буолла. Бу дойдулар Россияны утары Америка ыытар политикатыгар кыттыһан (политическай сыһыан­наһыылары хааччахтааһын уон­на экономиканы кытта сибээстэһиилэри сарбыйыы) күүстээх охсууну ылан эрэллэр. Итинник балаһыанньаны бу дойдуларга баһылаан олорор баартыйалары утарар политическай күүстэр туһана сатыыллар. Оннооҕор А.Меркель «кириэһилэтэ» түөрэӨнээн киирэн барда.
Аны НАТО-ҕа киирэр 18 дойду сэрии уотугар «умайыахтарын» баҕарбаттарын күүскэ биллэрэн эрэллэр. Манна бастакы олугу Турция оӨордо – Америка ядернай буомбаларын дойдутуттан таһаартарда. Иккиһинэн – Италия. Һһүс – Испания. Кинилэр Россияны кытта сэриилэспэппит дэһэллэр. Атыттар да санаалара-оноолоро уларыйар кэриӨнээх. «Америка интэриэһин иһин биһиги тоҕо «өлүөхтээхпитий?» – диэн ыйытааччылар элбээн иһэллэр.
Билигин бу дойдуларга Россия танкалара киириэхтэрэ диэн пропаганда бара турар. Ол эрэн биһигини «абааһы» көрөн «өстүйүөхтээхтэр» ахсаан­нара элбээбэт. Төттөрү­түн, нууччалары кытта доҕордуу сыһыаннаһыылары сайыннарыахха диэччилэр элбииллэр. Онон итинник пропаганданы утары норуоттар турунуулара сытыырхайан эрэр. Ити хамсааһыннар Европа дойдуларын политическай дьыл­ҕаларыгар кэнники бириэмэҕэ сабыдаллаах буолаллара саарбаҕа суох.
Ааспыт олох-дьаһах, история да көрдөрөрүнэн, Европа цивилизациятын сайдыытыгар английскай, французскай, ньиэмэс уонна нуучча тыллара оруоллаахтар уонна салгыы сайыннараллар. Норуот этэ­ринэн, английскай тылынан политиканы уонна дипломатияны ыытар табыгас­таах, француз тылынан – таптал туһунан этэргэ тупсаҕай, ньиэмэс тылынан – хамаандалыырга. Оттон нуучча тылынан ити эйгэлэри барытын хабан этиэххэ сөп. Ол аата, Россия уонна нуучча тыла кэскиллээхтэр. Ол да иһин В.Путин «русский мир», «православие» диэни өрө тутар.

Россия экономиката атаҕар хаһан туруоҕай?

Россия экономиката рецес­сияҕа киирэн олорор, онтон тахсар суоллары көрдүү сатыыр. Рецессия диэн эконо­мика сайдыыта тохтоон, таӨнары түһүүтүн ааттыыбыт. Сабаҕалааһын быһыытынан, итинник таӨнастыы түгэҕин көрдүбүт быһыылаах. Бу сылга итинник аллараа түһүү 3,7% буолуо дииллэр.
Онон сэрэхтээх кэрдиискэ үктэнэн олоробут. Јссө аллара түстэхпитинэ норуот хаһаа­йыстыбата сатарыйыаҕа, ол үп-харчы систиэмэтэ үрэллиитигэр тиэрдиэҕэ, онтон былаас таһымыгар тургутуһуу барыаҕа. Ити кими эрэ куттааһын буолбатах, биһиги эппитинэн-хааммытынан итини билэн турабыт (ССРС үрэллэрин саҕана).
Биһиги ол иһин иккис суолу талыахтаахпыт – ити түгэххэ тирэнэн өрө ойон тахсыахтаахпыт. Ол туһунан балаҕан ыйын бүтэһигиттэн алтынньы 2 күнүгэр диэри Сочига буолбут инвестиционнай ФорумӨа улахан аһаҕас кэпсэтии барда. Бу улахан мунньахха Д.Медведев сүрүн дакылааты оӨордо, Герман Греф, Алексей Кудрин уонна Антон Силуанов салайан-баһылаан ыыттылар. Түмүккэ туох санаа үөскээтэ?
2017 сыллаахха экономика сайдыы суолугар үктэниэн сөп – 1,5% улаатыыга диэри. Инфляция (итинтэн сыана үрдээһинэ тутулуктаах ) 6-6,5% буолуо (дьиӨнээх нуормата 4%, 2016 с. 8-11,5% этэ). 2018-2019 сылга, сорохтор сылыктыылларынан, экономика сайдыыта 2,5-4% тиийиэхтээх. Јрө тахсыыга сөптөөх суоллары таба тайаннахпытына, тэтиммит кэлин өссө өрө тахсыахтаах.
Ол эрэн итини ситиһэргэ кэккэ наадалаах хардыылар оӨоһуллуохтаахтар. Бастатан туран, 2017 сыллаах бюджеты табан оӨоруу улахан оруоллаах. А.Силуанов этэринэн, бастаан ороскуоту кыччатыахтаахпыт. Итинэн сибээстээн, бюджет быраабылата диэни (туттул­луутун) көннөрүллүөхтээх. Хайдах? Дьокутааттар быһаа­рыахтара.
Ол да үрдүнэн ороскуоту сабарга харчы син биир тиийбэт. Ону табах атыыланар сыанатын (акцизтары) үрдэтэн, «Башнефть» хампаанньаны приватизациялаан, «Роснефть» акцияларын 20% атыылаан, гааска уонна ньиэпкэ нолуогу улаатыннаран булуохтаахпыт. Бырабыыталыстыба уура сытар (резервэ) фондун уонна Дойду барҕарыытын фондун туттар-туттубат биллибэт эрээри, син биир илиибитин олорго уга сылдьабыт быһыылаах (суумалара көҕүрээн иһэллэр). Онон 2017 сыл быһаарар оруоллаах буолуоҕа.

Николай Слепцов,

политолог.