Кэскили көрөн, таларга үөрэниэх тустаахпыт

Киһи туохха барытыгар үөрэнэр

Биллэрин курдук, бала­ҕан ыйын 13 күнүгэр өрөспүүбү­лүкэбитигэр муниципальнай таһымнаах быыбардар ыытыллыбыттара. Быыбардааччы 51,18% кыттыыны ылла. Күһүнүн, дьон-сэргэ уоппускаҕа сылдьар кэмнэригэр, куһаҕана суох көрдөрүү быһыытынан сыаналыыбын. Бу быыбарга саамай актыыбынайдык аммалар кыттыыны ыллылар. Ол курдук, ити улууска быыбардааччы 88% кыттыыны ылла.

Урукку өттүгэр быыбары хаһан баҕарар оҥоруохха сөптөөх этэ. Россияҕа тохтоло суох араас таһымҥа быыбардар буолаллар. Ону систиэмэлиэххэ, бэрээдэктиэххэ диэн куоластааһын биир күнүн, балаҕан ыйын иккис өрөбүлүн анаабыттара.

Бу бэрээдэгинэн үһүс быыбарбытын аастыбыт. Ол курдук, 2013 сыл балаҕан ыйыгар Ил Түмэҥҥэ депутаттары уонна ааспыт сыллаахха өрөспүүбүлүкэбит Ил Дарханын талбыппыт. Саҥаҕа үөрэнэр хаһан баҕарар уустуктардаах буолааччы. Мэлдьи кыһын уонна саас быыбар хампаанньаларын ыыта үөрэммит дьоҥҥо бастаан утаа, кырдьык, чэпчэкитэ суох этэ. Бу кэмҥэ суола-ииһэ суох Сахабыт сиригэр быыбар ороскуота улаатан тахсара кимиэ­хэ баҕарар өйдөнөр дии саныыбын. Маны таһынан дьону-сэргэни түмэргэ, аҕытаассыйаны ыытарга ыарахаттар үөскүүллэр. Ол эрээри, этэргэ дылы, киһи туохха барытыгар үөрэнэр. Күһүн быыбар ыытылларыгар син үөрэммит курдук буоллубут.

Биллэрин курдук, ааспыт күһүн нэһилиэктэр баһылыктарын быыбардаабакка, аныыр буолбуттар үһү диэн сымыйа сурах, этэргэ дылы, «этэрбэс араадьыйатын» скороһынан олус түргэнник өрөспүүбүлүкэни бүтүннүү тилийэ көппүтэ. Айманааччы элбээбитэ. Ити сурах туос албына бу быыбартан көстөн кэллэ. «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олохтоох бэйэни салайыныы туһунан» сокуоҥҥа уларытыылар киирбиттэрин түмүгэр нэһилиэнньэ талар бырааба өссө кэҥээн биэрбитэ. Ол курдук, нэһилиэк баһылыга быыбарданыан эбэтэр нэһилиэк депутаттарынан талыллыан сөптөөх.

Быйылгы быыбар уратыта

Ил Түмэн уочараттаах ХIII пленарнай мунньаҕар норуот депутаттара «Саха Өрөспүүбүлүкэтин муниципальнай быыбардарын туһунан» диэн сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммыттара. Парламент судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев муниципальнай быыбардарга «кандидаттары барыларын утары» диэн строканы киллэриэххэ диэн этии киллэрбитэ. Маны федеральнай сокуон утарбатын бэлиэтиибин.
Санатар эбит буоллах­ха, 2006 сылтан быыбар бүлү­түөнүгэр итинник строка суох буолбута.
Кырдьык, турбут кандидаттары барыларын сөбүлээбэт, утарар киһи быыбарга кытта тахсыбата баар суол. Маны таһынан быыбардааччы Төрүт Сокуонунан бэриллибит бырааба күөмчүлэнэр.

Балаҕан ыйын 13 күнүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр ыытыллыбыт муниципальнай таһымнаах быыбар бүлүтүөнүгэр хас даҕаны сыл буолан баран «кандидаттары барыларын утары» строка киирэн биэрдэ. Онон ити уларыйыы киириитэ быйылгы быыбар сүрүн уратытынан буолла. Маннык уларыйыы Саха сирин таһынан биэс эрэ региоҥҥа киирдэ. Ол курдук, Вологда, Калуга, Тверь, Белгород уобаластарыгар уонна Карелияҕа.

Быыбарга барыта 103 нэһилиэк баһылыгын дуоһунаһыгар 428 кандидат илин-кэлин түһүстэ. Сүүс нэһилиэк баһылыга талылынна. Оттон үс: Алдан куоракка, ити улуус Ленинскэй бөһүөлэгэр уонна Нерюнгри оройуонун Беркакитыгар быыбардар буолбатаҕынан ааҕылыннылар. Үгүс быыбардааччы кандидаттары барыларын утараннар баһылыкка кандидаттар сөптөөх куолаһы кыайан хомуйбатылар. Онон бу муниципальнай тэриллиилэргэ быыбардар иккистээн ыытыллар буоллулар.

Хас партия кыттыыны ылла?

Ааспыт быыбарга хас партия кыттыыны ылла? Ол курдук, сэттэ: «Биир ньыгыл Россия», «Сиэрдээх Россия», РФКП, ЛДПР, «Аграрнай партия», «Сиэрдээх буолуу иһин: пенсионердар Россиятааҕы партиялара» уонна «Россия дьахталларын иһин» политическай партиялар нэһилиэктэр баһылыктарын быыбарыгар бэйэлэрин кандидаттарын туруордулар.
«Биир ньыгыл Россия» партия туруорбут 64 кандидата быыбардааччы баһыйар үгүс куоластарын ыланнар нэһилиэктэр баһылыктарынан талылыннылар. «Сиэрдээх Россия» партия туруорбут икки кандидата Абый улууһун Ураһалааҕар уонна Амма Алтаныгар баһылык буолары ситистилэр. Оттон атын политическай партиялар туруорбут кандидаттара илин-кэлин түсүһүүгэ хотторуулаах хааллылар. Мантан ити партиялар быыбар хампаанньатыгар ситэтэ суох үлэни ыыппыттара көстөн кэлэр.

Отут түөрт нэһилиэккэ бэйэ­лэрэ туруоруммут кандидат­тар баһылыктарынан буоллулар. Мантан эмиэ өрөспүүбүлүкэбитигэр сорох политическай партиялар ситэтэ суох үлэлииллэрэ көстөн кэлэр.

Маны таһынан 1029 муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын депутаттара талылыннылар.

Быыбардыы төһө үөрэннибит?

Үгүс араас таһымнаах быыбардары аастыбыт ини, ааспатыбыт ини. Төһө кэскили, сайдыыны көрөн, быыбардыы, тала, политическай культураҕа үөрэннибит диэн ыйытыы күөрэйэн тахсар.

Сомоҕолоһуулаах, түмсүү­лээх буолуу, кэскили көрүү сайдыыга эрэ сирдиирин өйдүөх тустаахпыт. Быыбардыы үөрэммит сайдыылаах дойдулар ити суолу-ииһи тутуһалларыгар салгыы үөрэниэх тустаахпыт. Ити нэһилиэктэр баһылыктарын быыбарыгар эмиэ туһуланар.

Ааспыт араас таһымнаах быыбардартан көстөрүнэн, сайдар кэскили көрөргө ситэ үөрэнэ иликпитин бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ол курдук, «уруубут-аймахпыт», «бииргэ үөрэммиппит», «доҕорум-атаһым» диирбит, утарбыт эрэ киһи диэн утарарбыт, этэргэ дылы, тиэргэн иһинэн толкуйбут бүтэр кэмэ кэллэ дии саныыбын. Оннооҕор кирдээх технологияны туһанан, дьиэтигэр мунньан, аһыы утаҕынан күндүлүүр баһылыкка кандидаты тала сыһарбыт эмиэ баар суол. Уһуну-киэҥи толкуйдаан быыбардыырга, сайдыыны, кэскили көрөргө үөрэниэх кэриҥнээхпит.

Олох-дьаһах туруга салайааччы саталлаах дьаһайыытыттан улахан тутулуктаах. Ордук үп-харчы кризиһэ ыкпыт уустук кэмигэр. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар эмиэ үчүгэй салайааччылаах холкуостарга аччыктааһын таһаарыллыбатаҕа биллэр. Онон уһуну-киэҥи толкуйдаан, санаан быыбардаатахпытына, инники олохпут-дьаһахпыт туруга тутулуктааҕын өйдүөх кэриҥнээхпит.

Людмила НОГОВИЦЫНА.