Олоҥхо ыһыаҕар оноҕостор куһууруохтара

Бастакы күрэх буолара чугаһаата

«Төгүрүк остуол» түмүгүнэн бэрт кэскиллээх быһаарыылар ылыллыбыттара. Ол курдук, Бүлүүгэ буолар Олоҥхо ыһыаҕар аан бастакы ох саа күрэҕин ыытар туһунан быһаарбыттара. Ону таһынан оскуола саастаах оҕолорго ох саанан ытыыны уонна ох сааны оҥоруу технологиятын үөрэтиини эбии дьарык быһыытынан киллэрэр, «Дыгын оонньуулара» өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһии бырагыраамаларыгар ох саанан ытыыга куоталаһыыны киллэрэр, норуот маастардарыгар саха ох саатын оҥоһуутугар куонкурус тэрийэр уонна маныаха тустаах пособие таһаарар туһунан этиилэри ылыммыттара. Онон умнууга хаала сыспыт саха ох саатын чөлүгэр түһэрии үлэтэ саҕаланна диэххэ сөп.

Бастакы ох саа күрэҕэ Ытык Бүлүү сиригэр XI Олоҥхо ыһыаҕын чэрчитинэн бэс ыйын 27 күнүгэр ыытыллыаҕа. Сахабын дэнээччилэр сэргээн кэтэһэр күрэхтэһиилэрин туһунан, манна кыттаары бэлэмнэнэр уустары салайар Роман Готовцевы кытары кэпсэттибит. Биир сэһэргэһээччим Роман Готовцев — саха тимир уустара тумус туттар киһилэрэ, кини өрөспүүбүлүкэ норуотун маастарынан, Арассыыйа тимир уустарын ассоциациятын чилиэнинэн, Саха сирин тимир уустарын түмсүүтүн бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан буолар.

Саха ох саатын сөргүтэр туһунан этии кумаа­ҕыга эрэ суруллан хаалбатах. Ааспыт сылтан саҕалаан араас тэрээһиннэр буоллулар. Ол курдук, Ил Түмэн дьиэтигэр киэҥ ыҥырыылаах “төгүрүк остуол” буолбута, археологическай хаһыылартан булуллубут ох саалары өрөспүүбүлүкэ музейдарыттан мунньан, Ем. Ярославскай аатынан судаарыстыбаннай музейга улахан быыстапка тэриллибитэ. Ол быыстапка коллекциятын өрөспүүбүлүкэ улахан тэрээһиннэригэр туруорбуттара. Холобур, олунньуга “Куруһаала” атыы-эргиэн дьиэтигэр буолбут Саха быһаҕын өрөспүүбүлүкэтээҕи улахан быыстап­катыгар Ем.Ярос­лавскай аатынан музейга турбут быыстапканы көһөрөн илдьэн, дьон кө­рүүтүгэр туруорбуттара. Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков тэрээһиҥҥэ сылдьан, саха ох саата дириҥ историялаах өбүгэлэрбит саадахтара буоларын, инникитин саха ох саата аан дойдуга аата ааттаныаҕар эрэнэрин туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ.
Александр Жирков этиитин дорҕооно симэлийэ илигинэ илинтэн-арҕааттан тимир, мас уустара кэлэннэр, этнографтар уонна учуонайдар кыттыылаах семинарга сылдьыбыттара. Онон өбүгэлэрбит ох сааларын тилиннэриигэ хамсааһын саҕаланна диэн этиэххэ сөп.

Күрэхтэһии спортсменнарга анаммат

Мин иннибэр күрэхтэһии балаһыанньата сытар. Ол курдук күрэхтэһии сыалынан-соругунан ох сааны оҥорууга өбүгэ төрүт, умнуллубут үгэстэрин сөргүтүү, уустар маастарыстыбаларын үрдэтии, тэнитии, төрүт ньымалары туһанан маһынан уһаныы уонна саҥа ааттары киэҥ эйгэҕэ таһаарыы буолар. Ол эбэтэр саха уустара мустаннар, түҥ былыргы сахалар ох сааны оҥорууга үгэстэрин тилиннэрэн, куоталаһалларын көрүөхпүт.
Роман Готовцев куонкуруска бэлэмнэнии туһунан бу курдук кэпсиир:

— Былырыын Үөһээ Дьаа­ҥыга буолбут Олоҥхо ыһыаҕар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков этиитин бары олус сөбүлүү истибиппит. Кини саха быһаҕа, батыйата араас үрдүк таһымнаах куонкурустарга кыттан, бэйэтин биллэрдэ, биллэр-көстөр буолла диэбитэ уонна төрүт өбүгэлэрбит дьарыктарын илдьэ сылдьарбытыгар махтаммыта. Александр Николаевич аны өбүгэлэрбит саадахтарын – ох сааны сөргүтүөххэйиҥ диэн ыҥырбыта. Уустар кини этиитин өйөөбүппүт. Буряттар, монголлар ох сааларын туппутунан сылдьаллар, кинилэр ох саалара аан дойдуга киэҥник биллэр. Ол курдук, саха ох саатын биһиги эмиэ киэҥник биллэриэхтээхпит.

Өбүгэлэрбит мындыр оҥоһуктарын – сүбэнэн

Роман Ильич Александр Жирков этиитин олоххо киллэрэр сыаллаах, тимир уустарын кытары билсэн, үлэ хаамыытын туһунан кэпсэппиттэр. Билигин уонча буоланнар былыргы ох саа оҥоһуутугар холоноллор. “Олоҥхо ыһыаҕар буолуохтаах күрэххэ кыттар уонча уус бөлөх тэринэн биир сүбэнэн үлэлии сылдьабыт. Уус-Алдан, Таатта, Мэҥэ-Хаҥалас улуустарыттан уонна да атын сирдэртэн бааллар”, — диэн Роман Готовцев кэпсиир. Мин: “Күрэхтэһиигэ эһиги бэйэ-бэйэҕитин кытта куоталаһар буолбатаххыт дуо? Кистии-саба оҥорон баран, ыһыахха кэлэн кыаххытын көрдөрөр буолбатаххыт дуо?” — диэн соһуйа былаан ыйытабын.

Роман Ильич бу буолаары турар күрэх ханнык уус уран тарбахтааҕын быһаарара эрэ тутаҕын этэр. “Биһиги иннибитигэр билигин биир улахан сорук турар. Түҥ былыр өбүгэлэрбит бултарыгар-алтарыгар, сэриилэһэллэригэр туттубут ох сааларын төһө кыалларынан үкчү үтүктэн оҥоруу буолар. Дьүүллүүр хамыыһыйа ох сааны былыргылыы оҥоруу технологията төһө тутуһуллубутун көрүөхтээх, оноҕоһо төһө ыраах куйаарарын сыаналыахтара. Онон сүбэлэһэ-сүбэлэһэ ох сааларбытын оҥоробут”, — диэн этэр.

Сурукка хаалбатаҕа кыһыылаах

Роман Готовцев үлэтигэр көрсүбүт кыһалҕатын кытары үллэстэр. “Былыргы ох сааны оҥоруу технологията ханна да суруллан хаалбатах. Кыраайы үөрэтээччилэр, археологтар хостообут экземплярдарынан көрөн маһын, кирсин, оноҕоһун, килиэйин тустарынан, мастарын хайдах хатаран оҥорбуттарын туһунан быһа холоон эрэ этиэххэ сөп”, — диир.
Манна даҕатан эттэххэ, саха ох саатын туһунан икки улахан үлэ баар. Историк, этнограф Федор Федорович Васильев «Военное дело якутов», Николай Николаевич Аржаков — Боло Уус «Былыргы былдьаһыктаах сыллартан — Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ» диэн таһаарыылара. Бу кинигэлэригэр этнографтар саха ох саатын оҥоһуутун туһунан ханна да үчүгэйдик суруллан хаалбатах диэн суруйаллар. Итиэннэ былыргы хаһыылартан ох саа аҕыйахтык булулларыттан көрөн, нууччалар булка, кыргыһыыга туттуллар атын сэптэри-сэбиргэллэри илдьэ кэлэннэр, сыыйа-баайа умнууга барбытын уонна нууччалар олохтоохторго ох сааны тутталларын боболлорун таһынан, уматан аҕыйах оҥорбут буолуохтаахтар диэн сабаҕалыыллар.

Роман Ильич уонна атын уустар саха ох саатын оҥоруутугар кэккэ ыарахаттары көрсүбүттэр. “Былыргы ох сааны оҥоруу технологиятын туһунан чуолкай билии-көрүү суох. Ол иһин үлэбит ыпсарыллан испэт. Номоххо сурулларынан, биэс араҥалаах ох саалар бааллар. Биһиги биир да, икки да араҥалааҕы оҥорорго холонобут. Сорохтор мастарын ситэри хатарбакка эбэтэр олус хатараннар, тостон хаалар. Биир ох саанан эрэ муҥурдаммаппыт. Сыыһабытын, итэҕэстэри учуоттаан, хаһы да тэҥҥэ оҥоро сатыыбыт. Былыргылыы технологияны тутуһабыт. Сүөһү иҥиирин, туоһу туттабыт, хатыыс хабаҕынан килиэйдиибит. Ол эрээри, куонкуруска кыттар ох саа оноҕоһо уонна кирсэ аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир гына спортивнай буолаллар. Тоҕо диир буоллахха, бу күрэхтэһиигэ кыайбыт ох сааны салгыы араас таһымнаах спортивнай күрэхтэһиилэргэ анньыахпыт. Оттон улахан таһымнаах күрэхтэһиилэргэ былыргылыы оноҕоһу, кирсин ылымматтар”, — диэн быһаарар уус.
Маны таһынан күрэхтэһии балаһыанньатынан уус ох саа­тын спортсмеҥҥа биэрэн куота­лаһыннарыан сөп. “Өссө төгүл эттэхпинэ, бу Олоҥхо ыһыаҕар буолар ох саанан күрэхтэһии спортсменнар күрэхтэһиилэрэ буолбатах. Уус күрэхтэһиигэ анаан оҥорбут ох саатынан бэйэтэ ытыан сөп эбэтэр спортсмеҥҥа биэрэн ыттарара эмиэ көҥүллэнэр. Номоххо сурулларынан, буойуннар бэйэ-бэйэлэриттэн 200 м тэйиччи туран ыталлар үһү. Ол аата кыҥаан ыттахтарына, оноҕосторо 200 м тиийэ көтөрө. Оттон мин билэрбинэн, саха ох саатыгар аныгы холонуулар 100 м эрэ тахса ыраах ыппыттара”, — диир.
Уустар тылларын бигэргэтэн, бэс ыйын 28 күнүгэр Бүлүү ытык сиригэр Дьөһөгөй түһүлгэтигэр Саха сирин биллэр уустарын ох сааларын оноҕосторо халлааҥҥа тиийэ куһууруохтара.