Праймеризка  сыһыан  тосту  уларыйар

 Биллэрин курдук, бу күһүн балаҕан ыйыгар Ил Түмэн уонна Дьокуускай куорат Думатын депутаттарын быыбардыахпыт. Ааспыт өрөбүлгэ, муус устар 15 күнүгэр тустаах быыбарга анаммыт «Биир ньыгыл Россия» партия барыллаан куоластааһына өрөспүүбүлүкэбитигэр ыытылынна.

 

Историяттан  быһа  тардан

 

Гражданскай уопсастыба сайдыытыгар политическай партиялар сабыдыаллара мэлдьи улахан. Партиялар ханнык хайысханы тутуһалларыттан, дьон-сэргэ ис санаатын, дьулуһуутун билэллэриттэн, туох сыалы-соругу туруорунан үлэлииллэриттэн-хамсыылларыттан дойду бүттүүнүн олоҕо-дьаһаҕа улахан тутулуктааҕа мэлдьэх буолбатах.

Россияҕа 2016 сыллааҕы туругунан Российскай Федерация юстицияҕа министерствотыгар барыта 77 политическай партия регистрацияны ааспыта. Оттон өрөспүүбүлүкэбитигэр 33 партия регионнааҕы салаата баар.

Дойдубутугар ыытыллыбыт праймериз историятын сэгэтэн көрдөххө, аан бастакы барыллаан куоластааһын 2000 сыллаахха ыытыллыбыта. Ити праймериһы Санкт-Петербург куорат губернаторын быыбарыгар анаан, «Яблоко» уонна «Уҥа күүстэр Союзтара» партиялар тэрийбиттэрэ.

Оттон 2007 сыллаахха «Биир ньыгыл Россия» партия аан бастакы барыллааһын куоластааһыны боруобалаан көрбүтэ. Ол эрээри сорох регионнарга тустаах партияттан кандидаттары туруорууга, праймериз кыайыылаахтарын учуоттаабатахтара. Саҕалааһын саҕалааһын курдук, итэҕэһэ-быһаҕаһа элбэҕэ.

2011 сыллаахха Госдума быыбарыгар праймериһы «Биир ньыгыл Россия» партия Норуот фронун кытта бииргэ ыыппыта. Бу барыллаан куоластааһын «Бүтүн норуот праймериһа» диэн ааты сүкпүтэ. Ол эрээри, этэргэ дылы, аата эрэ итиннигэ. Бу праймеризка анаан-минээн талыллыбыт 200 тыһыынча выборщик кыттар бырааптаммыта. Хомойуох иһин, барыллаан куоластааһын түмүгэ быыбар хампаанньатыгар эмиэ улахан оруолу оонньооботоҕо. Өрөспүүбүлүкэбитигэр праймериз ыытыллыыта эмиэ ити сылтан саҕаламмыта.

2016 сыллааҕы Госдума быыбарыгар түөрт партия праймериһы ыыппыта. Ити сыл праймериз аан бастаан аһаҕастык ыытыллыбыта. Ол курдук, ким партиялааҕыттан, партията суоҕуттан, ханнык политическай партияларга туралларыттан тутулуга суох, баҕалаах барыта кыттыыны ылбыта.

Оттон, биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбитигэр прайме­риһы соҕотох «Биир ньыгыл Россия» партия ыытар. Барыллаан куо­ластааһыҥҥа партиялааҕыттан, пар­тията суоҕуттан тутулуга суох дьон кыттыыны ыларын бэлиэтиибин.

 

Эппиэтинэс улаатар

 

Кистэл буолбатах, ити иннинэ үгүстэр «праймериз» диэн тугун, өйдөбүлүн билбэт-көрбөт этилэр. Бу процедура биһиги дойдубутугар саҥа сүүрээнинэн буолар. «Москва биирдэ тутуллубатаҕа» диэн этии баар. Этэргэ дылы, бэйэҥ тутан-хабан, илэ хараххынан көрбөтөххүнэ, саҥаны, саҕалааһыны киһи түргэнник ылыммат. Итинтэн ылата ыытыллыбыт праймеризтарга өрөспүүбүлүкэбит үгүс ахсааннаах олохтоохторо кыттаннар, ити процедура ис хоһоонун дириҥник өйдөөтүлэр. Барыллааһын куоластааһыҥҥа сыһыан тосту уларыйда. Ити процедураҕа быыбардааччылар уонна кандидаттар өттүлэриттэн эппиэтинэс улааппытын бэлиэтиибин.

Ону быйылгы ыытыллыбыт праймеризтан да көрдүбүт-биллибит. Кандидаттар икки ардыларыгар улахан быыбартан итэҕэһэ суох илин-кэлин түсүһүү буолла. Барыллаан куоластааһыҥҥа кыттааччы да ахсаана элбэҕин бэлиэтиибин. Праймеризка кандидаттар бары дебаттарга, нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүгэ актыыбынай кыттыыны ыллылар. Үгүстэр бу куоластааһыҥҥа кыттаннар, политика уустук эйгэтин бастакы оскуолатын ааспыттара саарбаҕа суох.

Барыллаан куоластааһыҥҥа барыта 128 261 выборщик (быыбардааччылар 20,24%) кыттыыны ылла. 2016 сыллаахха Госдума быыбарын праймериһигэр 86 943 киһи кыттыбыта. Бу сыыппаралартан да тустаах процедураҕа сыһыан уларыйбыта ырылыччы көстөн кэлэр дии саныыбын.

 

 

Барыллаан куоластааһыҥҥа барыта 128 261 выборщик (быыбардааччылар 20,24%) кыттыыны ылла. 2016 сыллаахха Госдума быыбарын праймериһигэр 86 943 киһи кыттыбыта. Бу сыыппаралартан да тустаах процедураҕа сыһыан уларыйбыта ырылыччы көстөн кэлэр дии саныыбын.

 

Түмүк   хайдаҕый, Дьокуускайга?

 

Барыллаан куоластааһын киин куораппытыгар түмүгэ хайдах буолла? Ил Түмэн быыбарыгар Дьокуускай куорат быыбардыыр уокуруктарыгар партия испииһэгинэн уонна биир мандааттаах уокуруктарга кыайыылаахтарынан кимнээх буоллулар?

Аппа уҥуордааҕы быыбардыыр уокурукка: Иван Слепцов (биир мандааттаах уокурукка), Дмитрий Семенов (партия испииһэгинэн).

Сайсарытааҕы быыбардыыр уокурукка: Павел Ксенофонтов, Надежда Тимофеева.

Университеттааҕы быыбардыыр уокурукка: Петр Гоголев, Александр Сусоев.

Киин быыбардыыр уокурукка: Александр Саввинов, Алена Атласова.

Поярковтааҕы быыбардыыр уокурукка: Виктор Федоров, Владимир Чичигинаров.

Набережнай быыбардыыр уокурукка: Игорь Никитин, Руслан Михайлов.

Даркылаахтааҕы быыбар­дыыр уокурукка: партия испииһэгинэн уонна биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка иккиэннэригэр Андрей Акимов.

Гагаринскай быыбардыыр уокурукка: Николай Местников, Марина Силкина.

Куорат таһынааҕы быыбардыыр уокурукка: Павел Петров, Степан Тордуин.

Дьокуускайга Андрей Акимов биир мандааттаах уокурукка уонна партиянан испииһэккэ иккиэннэригэр кыайыылааҕынан тахсыбыт соҕотох кандидат буоларын бэлиэтиибин. Оттон, бары билэргит курдук, алта кандидат: Игорь Никитин, Алена Атласова, Александр Сусоев, Дмитрий Семенов, Виктор Федоров уонна Андрей Акимов – Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын депутаттара. Онон бэйэлэрин ыытар үлэлэринэн-хамнастарынан быыбардааччыларын болҕомтолорун тарпыттарын бэлиэтиир наадалаах.

 

 

Төһө да политика кирдээх дьыаланан ааҕыллыбытын иһин, этэргэ дылы, кыайар буоллахха, чиэһинэйдик, киһилии сирэйи сүтэрбэккэ, кыайыахха-хотуохха наада. Кэлин дьон-сэргэ сирэйин утары көрөр курдук.

 

Улуустарга

 

Бороҕоннооҕу биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка выборщиктар баһыйар үгүс куоластарын ылан, Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков (3760 куолас) кыайыан кыайда. Кистэл буолбатах, төһө да Интернет араас сайтарыгар уонна ватсапка дьон-сэргэ, быыбардааччылар өйдөрүн-санааларын бутуйар үгүс ыстатыйалар, суруйуулар тахсалларын үрдүнэн, улуус олохтоохторо бөдөҥ политиктарын тула түмсүүлээхтэрин көрдөрдүлэр. Аны тустаах быыбардыыр уокурук быыбардааччылара эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ үгүс олохтоохторо Александр Николаевичка итэҕэйэллэрин биллэрбиттэрин бэлиэтиири наадалааҕынан ааҕа­бын.

Ити барыллаан куоластаа­һыҥҥа кыайыы дьиҥ-чахчы төрөөбүт-үөскээбит өрөспүүбүлүкэтин, улууһун, дьонун туһугар бэйэтин харыстаммакка, үлэтин-хамнаһын түмүгэ диэн сыаналыыбын уонна ити түмүк бу күһүҥҥү быыбарга хатыланыаҕар үгүстэр эрэнэллэрин бэлиэтиибин. Бу уокурукка партия испииһэгэр кыайыылааҕынан эдэр, эрчимнээх Геннадий Васильев таҕыста.

Хаҥаластааҕы быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутата Алиш Мамедов (биир мандааттаах уокурукка), өрөспүүбүлүкэ сайдыытын Корпорацията тэрилтэ салайааччыта Петр Алексеев (партия испииһэгинэн).

Хотугу национальнай быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутаттара Иван Андреев уонна Елена Голомарева.  

Арктикатааҕы быыбардыыр уокурукка: «Янзолото» ХЭТ дириэктэрэ Иван Ребров, «Таба» АУо дириэктэрэ Александр Слепцов. Бу уокурукка «Арктик Капитал» ХЭТ салайааччытын сүбэһитэ Афанасий Постников праймериз быраабылатынан икки дебакка кыттыбакка, хомуйбут куолаһа дьиҥэ суоҕунан ааҕылынна.

Сунтаардааҕы быыбардыыр уокурукка: Федерация Сэбиэтин олохтоох бэйэни салайыныыга, Хоту сир дьыалаларыгар уонна федеративнай тутулга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Акимов, «Арктик Капитал» ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Андрей Николаев.

Бүлүүтээҕи быыбардыыр уокурукка: өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов, «Сахатранснефтегаз» кылаабынай инженерэ Александр Гоголев.

Үөһээ Бүлүүтээҕи-Горнай­дааҕы быыбардыыр уокурукка: үөрэҕириигэ уонна наукаҕа миниистири бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева (биир мандааттаах уокурукка уонна партия испииһэгинэн).

Тааттатааҕы-Томпотооҕу быыбардыыр уокурукка: Дьокуускай куорат мэрин сүбэһитэ, биллэр спортсмен Виктор Лебедев, «Северный дом» тутуу хампаанньатын дириэктэрин солбуйааччы Яков Ефимов.

Үөһээ Дьааҥытааҕы-Кэбээ­йитээҕи быыбардыыр уокурукка: «Биир ньыгыл Россия» партия Саха сиринээҕи салаатын сэкирэтээрэ Александр Ноговицын, ЯТЭК хампаанньа толоруулаах дириэктэрэ Александр Смирнов.

Ньурбатааҕы быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутаттара Антонина Григорьева уонна Владимир Прокопьев. Бу икки норуот итэҕэллээхтэрэ бэйэлэрин ыытар үлэлэринэн-хамнастарынан дьоһуннаах парламентарийдар буолалларын дакаастыы сылдьаллар дии саныыбын.

Мэҥэ-Хаҥаластааҕы быыбардыыр уокурукка: улуус Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, ону сэргэ хара маҥнайгыттан кыайардыы оҥостон, «спикер буолабын» диэн политтехнология ньыматын, албаһын туттубут кандидат, Москваҕа өрөспүүбүлүкэ бастайааннай бэрэстэбиитэлэ Юрий Куприянов. Андрей Находкин Өлүөнэ Эбэ үрдүгэр химическэй собуот тутуллуутун күүскэ утаран, биир дойдулаахтарын болҕомтолорун тарпыта саарбаҕа суох.

Промышленнай быыбардыыр уокурукка: соҕурууҥҥу Саха сиринээҕи технологическай колледж дириэктэрэ Ирина Подмазкова, Нерюнгритааҕы киин балыыһа кылаабынай бырааһа Нюргун Степанов.

Нерюнгритааҕы быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутата Александр Кошуков, Нерюнгритааҕы ГРЭС дириэктэрин солбуйааччы Дмитрий Баранов.

Халыма-Индигиир быыбардыыр уокуругар: Ил Түмэн депутата Василий Местников, «Дьиэ-уот, коммунальнай хаһаайыстыба» ГУП дириэктэрин солбуйааччы Юрий Садовников.

Алданнааҕы быыбардыыр уокурукка: Николай Миронов (биир мандааттаах уокурукка уонна партия испииһэгинэн).

Томмоттооҕу быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн вице-спикерэ Ольга Балабкина, Станислав Мазеин.

Намнааҕы быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутата Алексей Еремеев (биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка уонна партия испииһэгинэн). Алек­сей Ильич эмиэ бэйэтин үлэтинэн-хамнаһынан, билии­тинэн-көрүүтүнэн норуот депутатын статуһун чиэстээхтик илдьэ сылдьарын бэлиэтиибин. Кинини биллэр-көстөр аҕа көлүөнэ политиктар солбуктара тахсан эрэр диэн сылыктыахха сөп.

Мухтуйатааҕы быыбардыыр уокурукка: Родион Зорин, Алексей Стручков.

Айхаллааҕы быыбардыыр уокурукка: Ил Түмэн депутата Юрий Николаев, Татьяна Стручкова. Юрий Михайлович парламент бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин саталлаахтык салайан үлэлии-хамсыы сылдьарын бэлиэтиибин.

Удачнайдааҕы быыбардыыр уокурукка: Андрей Дубно, Вадим Рудометкин.

Ленскэйдээҕи быыбардыыр уокурукка: Владимир Шардаков, Игорь Закирко.

Мирнэйдээҕи быыбардыыр уокурукка: Сергей Андреевскай (биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка уонна партия испииһэгинэн).

Чурапчытааҕы быыбардыыр уокурукка: Степан Саргыдаев уонна Ил Түмэн депутата Павел Пинигин.

Көстөрүн курдук, барыллаан куоластааһыҥҥа бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара ситиһиилээхтик кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиибин. Маны таһынан праймеризка инженер идэлээх эдэр дьон («Я инженер» түмсүү кыттыылаахтара), доруобуйа харыстабылын бэрэстэбиитэллэрэ актыыбынай кыттыыны ыллылар. Биир идэлээхтэрбит Наталья Харлампьева, Прокопий Бубякин бэйэлэрин политика эйгэтигэр холонон көрдүлэр.

Итинэ тэҥэ гендернай политиканы ылан көрөр эбит буоллахха, барыллаан куоластааһыҥҥа дьахталлар балачча турунан кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиибин. Ол курдук, праймериз кыайыылаахтарын ортолоругар барыта тоҕус кэрэ аҥаар баар.

Праймеризка хотторбут кандидаттар балаҕан ыйын 9 күнүгэр буолар Ил Түмэн уонна Дьокуускай куорат Думатын быыбарыгар бэйэлэрин кандидатураларын туруорунар толору бырааптаахтарын бэлиэтиибин.

 

Барыллаан куоластааһыҥҥа бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн депутаттара ситиһиилээхтик кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиибин. Маны таһынан праймеризка инженер идэлээх эдэр дьон («Я инженер» түмсүү кыттыылаахтара), доруобуйа харыстабылын бэрэстэбиитэллэрэ көхтөөх кыттыыны ыллылар.

 

 

Дьокуускай   куорат Думатыгар

 

Праймеризка Дьокуускай куорат Думатыгар Ил Түмэнтэн итэҕэһэ суох илин-кэлин түсүһүү буолла. Манна кыайыылаахтарынан кимнээх буоллулар?

Куорат таһынааҕы быыбардыыр уокурукка: Парасковья Козлова (биир мандааттаах быыбардыыр уокурукка), Анатолий Васильев (партия испииһэгинэн).

Автодорожнай быыбардыыр уокурукка: Владимир Аммосов, Альберт Семенов.

Сайсарытааҕы быыбардыыр уокурукка: Лидия Шарапова, Юлия Попова.

Ойуунускайдааҕы быыбардыыр уокурукка: Алевтина Эверстова, Анатолий Семенов.

Студенческай быыбардыыр уокурукка: Петр Шамаев, Степан Павлов.

Алексеевскайдааҕы быыбардыыр уокурукка: Николай Васильев, Наталья Пахомова.

Киин быыбардыыр уокурукка: Максим Феоктистов, Туйаара Колесова.

Набережнайдааҕы быыбардыыр уокурукка: Любовь Савина, Евдокия Евсикова.

Речной быыбардыыр уокурукка: Георгий Андреев, Ангелина Горбунова.

Лермонтовтааҕы быыбардыыр уокурукка: Юлия Федорова, Леонид Соловьев.

Строительнай быыбардыыр уокурукка: Феликс Романов, Анатолий Мордосов.

Пионерскай быыбардыыр уокурукка: Михаил Лукин, Михаил Сосин.

Гагаринскай быыбардыыр уокурукка: Саргылаана Васильева, Семен Новгородов.

Мархатааҕы быыбардыыр уокурукка: Андрей Лебедев, Василий Ивочкин.

Севернай быыбардыыр уокурукка: Сергей Черных, Антонина Титова.

 

Улуус баһылыктара

 

Аны күһүн депутаттары таһынан, өрөспүүбүлүкэбит 15 улууһун баһылыктарын талыахпыт. Манна барыллаан куоластааһын кыайыылаахтарынан кимнээх буоллулар?

Таатта улууһугар: Михаил Соров.

Анаабыр улууһугар: Иван Семенов.

Кэбээйи улууһугар: Игнатий Спиридонов.

Эбээн-Бытантай улууһугар: Егор Васильев.

Усуйаана улууһугар: Софрон Слепцов.

Горнай улууһугар: Никита Андреев.

Өлөөн улууһугар: Александр Иванов.

Үөһээ Халыма улууһугар: Татьяна Артюхова.

Нам улууһугар: Юрий Слепцов.

Уус-Алдан улууһугар: Алексей Федотов.

Муома улууһугар: Иван Павлов.

Алдан оройуонугар: Северин Поздняков.

Мирнэй оройуонугар: Ришат Юзмухаметов.

Чурапчы улууһугар: Андрей Ноговицын.

Уус-Маайа улууһугар: Михаил Дьячковскай.

Көстөрүн курдук, праймериз кыайыылаахтарынан үгүстэрэ билигин үлэлии-хамсыы сылдьар баһылыктар буоллулар.

 

Кыайар   буоллахха, чиэһинэйдик

 

Онтон праймериз итэҕэс-быһаҕас, күлүк өттүн ылан көрөр эбит буоллахха. Биир быыбардыыр уокурукка бүлүтүөннэри дьааһыкка бырахпыттарын туттулар. Маны таһынан киин куоракка куолаһы «атыылаһыы» түгэннэрэ көстүтэлээтилэр.

Төһө да политика кирдээх дьыаланан ааҕыллыбытын уонна депутат буоларга таласпыт иһин, этэргэ дылы, кыайар буоллахха, чиэһинэйдик, киһилии сирэйи сүтэрбэккэ, кыайыахха-хотуохха наада. Кэлин дьон-сэргэ сирэйин утары көрөр курдук.

Политик хас биирдии хамсаныытын норуот кыраҕатык кэтиирин-маныырын умнубат наадалаах. Биир сыыһа хамсаныы, быһыыланыы, тыл-өс аны бу эйгэҕэ төнүннэрбэт дьылҕалыан сөп.

* * *

Саха сирин быыбардаач­чылара барыллаан куолас­тааһыҥҥа кыттыбыт тэтимнэрин ыһыктыбакка, өрөс­пүүбүлүкэбит, Дьокуускайбыт инники олоҕор, кэскилигэр эппиэттээх, балаҕан ыйын 9 күнүгэр ыытыллар Ил Түмэн уонна Дьокуускай куорат Думатын быыбарыгар кыттыахтара, дьоһуннаах кандидаттары талыахтара диэн эрэнэбин.