Саха АССР төрүттэниитэ: теория уонна практика боппуруостара

Ол эрэн бу өрүү тыыннаах тиэмэ буолар. Бииринэн, олоххо саҥаттан-саҥа көлүөнэлэр киирэн иһэллэр, кинилэр бэйэлэрин республикаларын туһунан кырдьыгы билиэхтэрин наада. Иккиһинэн, Саха сиригэр государственноһы тэрийиигэ бары боппуруостар быһаарыллыбыт буолбатахтар. Олор тустарынан аһаҕастык кэпсэтэр кэм кэлбэтэ үһү дуо?

Боппуруос хайдах турарый?

Манна икки боппуруоһу сатаан дьүөрэлээһин ордук кыаллыбат – теорияны сайыннара иликпит, ону кытта олохо баар практиканы сыһыары тутуохтаах этибит. Бу политическай боппуруос – Россия Федерациятын государственнай тутулун кытта сибээстээх. Итинник тутул дойду Конституциятыгар (Сүрүн Сокуонугар) быһаарыллан турар. Кини 5 ыстатыйатыгар республикалар (государстволар) диэн, скобка иһигэр да буоллар, суруллан турар. Ити балаһыанньаны хайдах да халбаҥнатар кыаллыбат.

Ол эрэн билиниэххэ сөп – итинник быһаарыы государственность уонна суверенитет туһунан толору эппиэти биэрбэт. Ол эбэтэр билиҥҥи быһыыны-майгыны эрэ учуоттуур, инники диэки сыҕарыйарга кыах биэрбэт. Оттон, айылҕа да сокуонун быһыытынан, олох биир сиргэ тэпсэҥнээбэт, сайда, иннин диэки хардыылыы турар. Онон теория да быһыытынан, практика да ирдииринэн бу сүҥкэннээх политическай-правовой боппуруоһу сайыннарыахха наада. Ону туох мэһэйдиирий?

Мин санаабар, политическай уонна правовой наукалар иннилэрин диэки кыайан сыҕарыйбатылар. Ылан да көрүҥ, «государственность» уонна «суверенитет» диэн тыллары наука хайдах быһаара сатыырый? Кинилэри кытта өссө биир теоретическай балаһыанньаны быһаарыахтаахпыт – норуот бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ быһаарар диэни. Ол аата итинник норуот, өскөтүн баһыйар куолаһынан («рефрендумунан») биир государствоттан тахсан туспа государство буолабын, эбэтэр атын государство састаабыгар киирэбин диэтэҕинэ, кини, аан дойду сокуонун хараҕынан, бырааба убаастаныллыахтаах. Крым уонна Севастополь олохтоохторо итинник быһаарыыны ылынан Украинаттан Россияҕа көһөн кэллилэр. Бу түбэлтэ аан дойдуга айдаан бөҕөнү таһаарда.

Ол аата Россия билиҥҥи салалтата история биир мөккүөрдээх боппуруоһун быһаарда диэхпин баҕарабын (нууччалыытыгар – «право наций на самоопределение, вплоть до отделения и образования своего государства»). Мин «Теория суверенитета: исторические корни и современность» диэн докторскай диссертацияны суруйбуппун М.В.Ломоносов аатынан Москватааҕы государственнай университет политологияҕа факультета тохтоон эр диэн сүбэлээбитэ. Кинилэр Россия билиҥҥи политическай балаһыанньата эн диссертацияҥ тыынын кытта сөп түбэспэт, халтай эрэйдэниэҥ диэбиттэрэ. Эбэтэр «ылбат-биэрбэт» курдук көннөрөн биэрэрбэр эппиттэрэ. Онно мин сөбүлэспэтэҕим. Наукаҕа бириинсип диэн баар, онтон туоруур чинчийээччи туох да туһаны ылбат.

Манна өссө биир тутаах боппуруос баар – государственнай систиэмэни уонна государственнай тутулу бастаан ханнык наука быһаарарый – политическай дуу, юридическай наука дуу? Олох хаамыыта көрдөрөрүнэн, былааска тахсыбыт политическай элиталар итини бастаан быһаараллар, юридическай наука ити быһаарыылары правовой сокуоннарга уонна нуормаларга кубулутар. Ол аата биһиги Б.Н.Ельцин саҕана суруллубут Конституциянан сирдэтэн олоробут. Оттон оччотооҕу «ыраахтааҕы» политическай күүстэри тэйитэн баран, Төрүт Сокуону юристарга биэрэн суруйтарбыта. Ол аата юридическай наука бастаан тахсыбыта, политическай наука онно сыста сатыыр. Итинник «кыптыыйтан» тахса иликпит, ол иһин барыта ситэ быһаарыллыбакка турар.

Ханнык да Конституция буолбутун иһин, кини норуот куоластааһынынан ылыллыбытын учуоттаан, биһиги онно бас бэринэбит уонна кини нуормаларын кытаанахтык тутуһабыт. Ол эрэн ити Конституцияттан наука хаайтаран туруо суохтаах, иннин диэки сыҕарыйан иһиэхтээх. Оннук буолбатаҕына биһиги тыыммыт хаайтарар уонна чалбах уутун курдук сытыйыыга барыахпыт. Итини тэҥэ кырдьык хайаан да кыайыахтаах эбээт.
Дьэ, итинник күчүмэҕэй кэмҥэ олорорбутун биһиги үчүгэйдик өйдүөхтээхпит, үөһэ-аллара сүүрэкэлээбэккэ, дуоспуруннаахтык дьаһанан балаһыанньаны көннөрө сатыахтаахпыт. Итинэн сибээстээн мин Саха Республикатын Аҕа баһылыгар Е.А. Борисовка бэйэм тус махталбын тиэрдэбин – Саха АССР тэриллиитэ 100 сылын көрсөр Ыйааҕын иһин. Кини сайдыы бары хайысхаларыгар ситиһиилээхтик үбүлүөйү көрсүөххэ диэн ыҥырыытын ис сүрэхпиттэн ылынабын. Манна наука эмиэ күүскэ үлэлиэхтээх дии саныыбын.
Государственность диэн тугун, ону хайдах туруорсан ылбыппытын бастаан таарыйан ааһыахха.

Саха сирэ 1917 сыл иннигэр

Манна биһиги политическай история эрэ туһунан боппуруоһу дьүүллүүбүт диэн бастакыттан ааҕааччыларбытын сэрэтэбит. Политика Саха сиригэр саха омук баар буолуоҕуттан үөскээбитэ диэнтэн саҕалыахха. Ити кэми ХIV–ХV үйэлэр кирбиилэринэн ылыахха. Бу кэмҥэ сахалар патриархальнай-родовой тутулу ааһан, аҕа биис уустарын (улуустары) тэриммит кэмнэрэ этэ. Ити аҕа биис уустарын холбоһуктара хас да сиргэ кииннэнэн олорбуттара. Онтон саамай сайдыылаахтарынан хаҥаластар буолаллар. Кинилэр баһылыктара Тыгын Дархан сахалары барыларын холбоон биир Или (государствоны) тэрийэ сатаабыта нууччалар кэлиэхтэригэр диэри кыаллыбатаҕа.

Дьыала Тыгын «мөлтөҕөр» буолбатах – оччотооҕу социальнай-экономическай сайдыы государствоны тэрийии таһымыгар тиийиминэ хаалбытыгар сытар. Холбоһууну түргэтэтэргэ тастан саба түһүү куттала суох курдугуттан бытаарбыт эмиэ буолон сөп.. Олоҥхоҕо даҕаны наар аллараа дойдулар абааһыларын кытта эрэ охсуһуу барара. Нууччаларга биллэр «плач Ярославны» диэн славяннары өстөөҕү утары охсуһарга холбоһуҥ диэн ыҥырыы биһиэхэ суоҕа. Сахалар дьылҕа-хааннара бэйэтин дьаалатынан баран испитэ буоллар, хаһан эрэ государствоны тэрийиигэ тиийиэ этибит. Ону ХVII үйэ саҕаланыытыгар нууччалар кэлэннэр «мэһэйдээбиттэрэ». Итинтэн ыла Саха сирэ ыраахтааҕылаах Россия государствотыгар киирбитэ.

Итинник сайдыы 285 сыл устата барбыта. Ити кэмҥэ сахаларга государственность статуһун (быраабын) биэрэр туһунан боппуруос олох турбатаҕа. Национальнай хамсааһын олохтоох бэйэни салайыныы эрэ таһымыгар сылдьыбыта. Ол «национальнай-культурнай автономия», бэркэ буоллаҕына, «идея сибирского областничества», диэҥҥэ тиийбитэ. Итини кытта өссө «земство» диэни тута сатаабыттара. Итилэр бары даҕаны саха норуотун политическай быраабын туһунан боппуруоһу туруорбатахтара. Онон кылгас үйэлэммиттэрэ.

Манна, ол эрэн биир түгэни ордук чорботон бэлиэтиэххэ наада. Россия суруйааччы демократтара уонна Саха сирин үүнэн иһэр интеллигенцията национальнай батталы суох оҥорууга, омуктарга тэҥ быраабы (ол иһигэр политическай быраабы) хааччыйыыга уопсай интэриэстэрэ өртөн ыла көрдүгэннээбитэ уонна наадалаах кэмҥэ кутаа уот буолан умайан тахсыбыта.

Сэбиэскэй былаас олохтонуута уонна Саха АССР иһин охсуһуу

Сэбиэскэй былааһы Ленин партията, бассабыыктар олохтообуттара. Онон саҥа былааһы олохтооһуну теория да, практика да өттүнэн кинилэр баһылаан-көһүлээн ыыппыттара. Итинэн сибээстээн бу партия национальнай политикатын туһунан аҕыйах тылы этэр наадалаах. Бары норуоттар тэҥ бырааптаныыларын туһунан дьаһаллар 1917 с. саҕалаан, бастакынан ылыллыбыттара. Ол эрэн ити дьаһаллары хайдах быһыылаах-таһаалаах гына олоххо киллэрэргэ партия Киин Кэмитиэтин иһигэр мөккүөр тахсыбыта. Ону судургутутан «автономизация» (Сталин) уонна «федерализация» (Ленин) былааннара диэн ааттаабыттара.

Мөккүөр 1921-1922 сылларга саҕаламмыта эрээри, оччолорго сытыытык турбатаҕа. Ол биир биричиинэтинэн Ленин лидер быһыытынан күүһүгэр-уоҕугар киирэ сылдьар кэминэн быһаарыллар. Кини урут баттанан олорбут республикаларга «хааччахтаммыт» государ­ственноһы биэриэххэ диэн политиканы күүскэ ыыппыта. Бииринэн, Сэбиэскэй государство ыраахтааҕылаах Россияттан олох атын политиканы ыытыахтааҕа. Ол аата республикаларга, кинилэр кээмэйдэригэр сөп түбэһэр политическай былааһы биэрэн, ыраах хаала сытар социальнай, экономическай уонна култуурунай олохторун өрө тардалларыгар кыах биэрии буолар.

Иккиһинэн, итинник олохтоох былаас киин былааһы кытта тэҥ бырааптаныы бириинсибигэр олоҕуруохтаах. Ол туһунан Ленин өссө өрөбөлүүссүйэ иннинэ суруйбут «Право наций на самоопределение» диэн ыстатыйатыгар этиллибитэ. Өскөтүн Россия састаабыгар киирбит норуот атыттартан («великодержавный шовинизм») атаҕастанар-баттанар буоллаҕына, кини бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ быһаарыныахтаах, оннооҕор туспа да государствоны тэринэр бырааптаах буолуохтаах. Оннук быраап билиниллэр буоллаҕына, күүстээх омук кыра омуктары атаҕастыа суохтаах (тахсан барыахтарын сөп), оттон кыра омуктар, сайдыахтарын баҕарар буолан, күүстээх уонна сайдыылаах омугу кытта бииргэ буола сатыахтаахтар. Итинник политическай диалектика эрэ маннык бутуур боппуруоһу быһаарар.

Бу туһунан историктар Г.Г.Макаров уонна Е.Е.Алексеев кинигэлэригэр суруллан турар. Профессордар А.Е.Мординов уонна Г.П.Башарин эмиэ бэйэлэрин сыанабылларын биэрбиттэрэ. Онон манна мин тугу да эбэрим суох. Ол эрэн, кэнники сорох суруйууларга М.К.Аммосов автономнай республика идеятыгар 1920 с. кулун тутарга диэри өссө бигэтик үктэнэ илигэ дэнэр (Винокурова Л.Е. Максим Аммосов и общественно-политические события в Якутии. – Якутск, 2012, С.40-42). Итинник сабаҕалааһын чуолкай дакаастабыла суох.

(Салгыытын кэлэр нүөмэргэ көр).

Николай Слепцов, политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.