Саха Республикатын салгыы сайдар суолун солообута

Онно икки өрүттээх суолтатын бастаан быһаарыахтаахпыт: политическай-теоретическай уонна олох сайдыытыгар быһаччы дьайыытын. Хаһыат кыра балаһатыгар ону барытын толору сырдатар кыаллыбат дьыала, онон биһиги суруйуубут түмүктээһиннэртэн быһа тардыы курдук буолуон сөп.

Декларация политическай суолтатын туһунан

Декларация 1990 с. балаҕан ыйын 27 к. ылыллыбыта. Ити ханнык бириэмэ этэй? Бииринэн, Сэбиэскэй былаас политическай систиэмэтигэр олоҕурбут ССРС эстиэн аҕай иннинээҕи кэм этэ. Демократия сайдар суолугар үктэнэргэ урукку ССКП партийнай-государственнай (тотолитарнай) салалтатыттан тахсар сорук турбута. М.С.Горбачев салалтатын саҕана итинник сорук Сэбиэскэй государство иннигэр сүрүн политическай суолталаах дьыала буолбута.

Иккиһинэн, ССРС союзнай уонна автономнай республикалары кытта тэҥ политическай уонна правовой сыһыаннаһыылара суох этэ. Боростуойдук эттэххэ, барытын Москваҕа баар дойду киин былааһа бэйэтэ таптаабытынан дьаһайа олорбута. Онон ити республикалар бары өттүнэн сайдыыларын хааччахтаабыта, туормастаабыта. Итинник тэҥэ суох быһыыны үчүгэй өттүгэр уларытар наада буолбута.

Үсүһүнэн, дойду салалтатын иһигэр хайдыһыылар бааллара биллибитэ, кинилэр атын-атын хабааннаах политическай кууруһу тутуһаллара эмиэ кистэл буолбатах этэ. Итинник халбархай бириэмэҕэ Саха сирэ эмсэҕэлээбэтин, уҥа-хаҥас хардыылаабатын, олоҕун тутулун халбарыппатын, дьон-сэргэ иэдээҥҥэ түбэспэтин ситиһэр наада буолбута.

Төрдүһүнэн, баар полическай балаһыанньаны туһанан, республика статуһун өрө таһааран, тэҥ бырааптаныыны ситиһэр, онон кини сайдыытыгар саҥа суолу тобулар ыарахан сыал-сорук турбута. Оннук быһаарыы сөпкө ылыллыбыта – Саха Республиката ССРС уонна РСФСР тэҥ бырааптаах субъега буолар уонна кинилэр састааптарыгар көҥүл өттнэн киирэр диэн Декларацияҕа суруллубута.

Бэсиһинэн, Декларацияҕа олоҕуран уонна Саха Республикатын саҥа статуһун сокуонунан уонна ыйаахтарынан бигэргэтэр иһин үлэ саҕаламмыта. Онно ордук суолталааҕынан Саха Республикатын саҥа Конситуциятын ылыныы буолбута. Онуоха ,төһө да сыыһалар-халтылар баалларын иһин, сүрүн политическай уонна правовой балаһыанньалары оннунан хаалларар кыаллыбыта.

Кэлин, 1993 с. ахсынньы 12 к., ылыллыбыт Россия Конституциятыгар (ордук 5 ыстатыйатыгар) Саха Республикатын саҥа статуһа бигэргэтиллибитэ. Онон Декларацияны уонна биһиги Конституциябытын киин былаас болҕомтоҕо ылбыта биһигини үөрдэр.
Итинник саҥа үөскээбит политическай быһыыны-майгыны оччоттооҕу республика салалтата, саха норуотун интелигенцията уонна норуот өйдөөбүттэрэ улахан суолталаммыта, дьылҕаны быһаарыы курдук сыаналанар. Ол эрэн уопсастыбаны, норуоту таба суолга киллэрэр политическай күүс хайаан даҕаны баар буолуохтааҕа. Оннук күүһүнэн республика ол кэмнээҕи салалтата, Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттара буолбуттара. Биһиги ол дьон хас биирдиилэрин ааттарын билиэхтээхпит уонна кэнчээри ыччаттарбытыгар үйэтитэ туруохтаахпыт.

Ханнык баҕарар дойду, норуот сирдьиттээх буолуохтаах – ол олох көрдөбүлэ. Саха сиригэр оннук сирдьитинэн, инникилээн иһэр бэриэччитинэн Михаил Ефимович Николаев буолбутун бары билэбит уонна кининэн киэн туттабыт. Оччотооҕу былаас халбаҥныы-халтарыйа сылдьар бириэмэтигэр улахан политическай суолталаах быһаарыылары ылынан, улахан эппиэтинэс сүгэр диэн манан дьыала буолбатах. Саха сирин историятыгар баар буола сылдьыбыт салайааччылартан итинник эппиэтинэһи бэйэлэригэр ылбыт дьоннор урукку өттүгэр суохтар этэ диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын, ону үөрэтэн көрөн баран этэбин. Арай Саха АССР тэриллэрин саҕана М.К.Аммосов, П.А.Ойуунускай, Ис.Н.Барахов саха норуотун иһин харса-хабыра суох киин былаастары кытта ситиһиилээхтик үлэлээн биһиэхэ государственность статуһун бэрдэрбиттэрэ. М.Е.Николаев кинилэр дьыалаларын салҕааччы буолбутун ааспыт 25 сыллар дакаастыыллар.

Декларация теоретическай суолтатын туһунан

Декларацияны ылыныынан сибээстээн, научнай эйгэҕэ уонна норуокка суверенитет, государ­ственность тустарынан теоре­тическай боппуруостар болҕомто киинигэр сылдьаллар. Манна сөптөөх быһаарыыны көрдөөбүппүт ыраатта. Хайдах эрэ барыта сиирэ-халты өйдөбүллэр баар курдуктар. Онон манна биир санааҕа кэлэр кэм кэллэ быһыылаах. Итинэн сибээстээн, бу боппуруоһунан уһуннук дьарыктаммыт буоламмын, бэйэм санаабын этэргэ бырааптаахпын дии саныыбын.

Сокуон бырааба («теория права»), сокуон конституционнай бырааба («теория конституционного права») уонна политология теорияларыттан сирдэтэн «суверенитет» диэн тылы быһаарыахтаахпыт. Наука ол туһунан туох диирий?

Суверенитет диэн өйдөбүл икки суолталаах – государственнай уонна национальнай. Государственнай суверенитет диэни, ити наукалар этэллэринэн , государство ис дьыалатын бэйэтэ быһаарар, оттон тас дьыалатыгар ханнык да атын государстволартан тутулуга суох. «Суверенитет» диэн французскай тылтан төрүттээх. Ол да иһин буолуо, Франция биир уһулуччу өйдөөҕө Жан Боден «государствннай суверенитет» туһунан концепцияны аан дойдуга бастакынан олохтообут киһи. Ону кэнники, өссө биир француз — Ш.Монтескье үрдүкү былаас сокуону таһаарар, ситэриилээх уонна суут уорганнарыгар түҥэтиллэн бэриллэр диэн үөрэҕи айбыта. Онон суверенитет өйдөбүлүн биир киһи соҕотох былааһа диэн үөрэхтэн таһааран, государство үрдүкү уорганнарын былаастара диэн сайыннарбыта. Ити үөрэхтэр сайдалларыгар эмиэ француз бөлүһүөгэ Ж.Ж.Руссо дойдуга үрдүкү былаас («суверенитет») норуокка баар диэн теориятыгар олоҕурбуттара.
Итинэн сибээстээн, холобур, Россия Федерациятын иһигэр толору суверенитет бырааптааҕынан кини эрэ буолар диэн Россия Конституциятыгар сурулла сылдьар. Биһиги күннээҕи олохпутугар уонна үлэбитигэр ити сокуонунан салайтарыахтаахпыт. Манна ханнык да атын өйдөбүл суох буолуохтаах – атын өйдөбүл биир бигэ олохтоох государствоны сатарытыыга эрэ тириэрдиэҕэ.

Ол да буоллар, Төрүт Сокуон 5 ыстатыйатыгар, «республикалар — государстволар» диэн (скобка иһигэр быһаарыллан бэриллэн) суруллан сылдьар. Онон конституционнай сүрүн сокуон Россия государствота ис дьыалалары быһаарыыга бэйэтин былааһын сорҕотун сорох субъектарга биэрэр суола арыллар. Ону дойдуга ханнык федеративнай сыһыанаһыылар олохтоноллоро быһаарар.

Итинник быһаарыы «национальнай суверенитет» туһунан теорияттан тахсан кэлэр. Онно нациялар бырааптарын туһунан нууччалыы маннык суруллубут: «Полновластие, ее политическая свобода, обладание реальной властью определять характер своей национальной жизни, включая, прежде всего, способность политически самоопределяться до отделения и образования самостоятельного государства» (Большой юридический словарь.- М.:, ИНФРА-М, 1998.- 663 стр.).

1922 с. саха норуота өссө нация таһымыгар кыайан тахса илигэ. Онон бэйэтин дьылҕатын бэйэтин сиригэр-уотугар («территориятыгар») да быһаарар кыаҕа суоҕа. Ол эрээри бассабыык партията бары омуктарга тэҥ быраабы биэрэр туһунан политиканы ыыппыта. Ити политикаҕа сөп түбэһиннэрэн киин былаастар Саха сиригэр автономнай уобалас быраабын да биэрдэххэ сөп буолуо дии санаабыттара. Онтон национальнай-босхолонуулаах хамсааһын (повстанчество) сахалар ортолоругар тэнийбитинэн уонна инники сайдыы кыахтарын өйдөөн, биһиги чулуу уолаттарбыт туруорсууларын учуоттаан, автономнай республика быраабын биэрбиттэрэ. Ол кэмнээҕи политическай быһыыны-майгыны ситэ өйдөөбөтөх «конфедералистар» эрэ этилэр уонна саа-саадах тутан суорума суолламмыттара. М.Аммосов, П.Ойуунускай, Ис.Барахов, С.Васильев уонна да атыттар итинтэн бастаан «тэмтэрийбиттэрэ» уонна кэлин репрессияҕа түбэспиттэрэ.
Билигин саха норуота нация буолла диэн этэр толору бырааптаахпыт. Биһиги өр сылларга үөскээн тахсыбыт омукпут («историческая общность»), сирдээхпит – уоттаахпыт («территориальная общность»). Бэйэбит тыллаахпыт, култууралаахпыт уонна нация быһыытынан туспа сиэр-майгы, өй-санаа эмиэ баар. Ол эрэн, Декларацияҕа быһаарыллыбытынан, биһиги Россия государствотыгар көҥүл өттүнэн киирэрбитин бигэргэппиппит уонна туспа арахсан барар туһунан боппуруоһу сабан кэбиспиппит. Киин былаастар,сорох ардыгар, «парад суверенитетов», «сепаратизм» диэн этиилэрэ, Саха сиригэр туох да сыһыана суох.

Онон государственнай да, национальнай да суверенитет теорияларыттан сирдэттэххэ, биһиги итинник хааччахтаммыт суверенитет баарын туһунан этэр толору, сокуоннай бырааптаахпыт. Атын өттүгэр халбаҥнабакка маннык сүрүн балаһыанньанан салайтарыахтаахпыт. «Суверенитет» диэн өйдөбүлү кытта «государственность» диэн тылы дьүөрэлии туттуохтаахпыт. Бастакы тыл биһиги бырааппытын туоһулуур, иккис тыл — олохтоох былаас үлэлиир боломуочуйаларын уонна салайар-дьаһайар кыахтарын бигэргэтэр. Манна ити тыллары утары туруортаан өйдүү сатыыр букатын сыыһа.

Түмүк тыл оннугар

Декларация суолтатын туһунан үөһэ этиибэр кини олоххо-дьаһахха дьайыытын бэлиэтиир наадалааҕын өйдөтөбүн. Ону, күндү ааҕааччылар, эһиги Саха сирэ кэнники 25 сылга хайдах сайдыбытын сыаналаан билиэхтээххит. Бу докумуон биһиги төрөөбүт дойдубут сайдар суолун арыйан биэрбитэ. Билигин да иннибитигэр элбэх соруктар тураллар, ол туһунан кэлин суруйуохпут.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба лектора.