Туруорсуу уҕараабат

Уопсастыбаннай истиилэргэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктор Губарев, сир сыһыаннаһыытыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев, норуот дьокутаата Иван Шамаев кытыннылар. Бырабыыталыстыбаттан баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларын миниистирэ Евгения Григорьева, юстиция госкомитетын бэрэссэдээтэлэ Сардаана Гурьева бааллар. Уопсастыбанньыктар, этэргэ дылы, улаханы тугу да сүтэрэллэрэ суох, харса-хабыра суох гражданнар буоллахтара. Ол дьон кимиитин тулуйдахтарына кинилэр тулуйуохтара диэбиттэрэ эбитэ дуу эбэтэр өлүү суолун нэтээгинэн бүөлүүргэ холоммуттара дуу, бу түмсүүгэ дойду Уһук илиҥҥи сайдыытын миниистирин сүбэһитэ Леонид Агафонов уонна отделын начаалынньыга Александра Демидова кыттыыны ыллылар.
«Гектар» боппуруоһа бастаан күөрэйбит кэмигэр төннөн ылар буоллахха, – диир норуот дьокутаата Владимир Прокопьев, – маннык хартыына ойууланан тахсар. Туһааннаах федеральнай сокуон барыла бэлэмнэнэрин туһунан РФ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, РФ Президенин Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев 2015 сыл тохсунньутугар дойду президенигэр иһитиннэрбитэ. Сокуон барыла 2015 сыл бэс ыйыгар киэҥ иһитиннэриигэ тахсыбыта. өрөспүүбүлүкэ Ил Түмэнэ уонна бырабыыталыстыбата атырдьах ыйыгар сокуон барылыгар бэйэлэрин этиилэрин уонна бэлиэтээһиннэрин оҥорон киллэрбиттэрэ. Олортон сорохторо учуоттаммыттар этэ. Алтынньыга кэмитиэт мунньаҕын ыытан, муниципальнай тэриллиилэргэ дьон сиргэ быраабын чиҥэтэр үлэни тэтимирдэллэригэр сүбэ оҥорбуппут. Ахсынньы саҥатыгар сири дөкүмүөннээһин үлэтигэр сыһыаннаах Ил Түмэн уурааҕа ылыллыбыта.
РФ бырабыыталыстыбата сокуон барылын официальнайдык сэтинньи ый 14 күнүгэр көрбүтэ уонна 16 чыыһылаҕа Судаарыстыбаннай Дуумаҕа ыыппыта. Ахсынньы 1 күнүгэр Арассыыйа Уопсастыбаннай палаататыгар дьүүллэһии тэриллибитэ. Ахсынньы 3 күнүгэр биһиги кэмитиэппит киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар этиилэрбитин бэлэмнээбиппит. 17 чыыһылаҕа ону Ил Түмэн уурааҕа бигэргэппитэ. Судаарыстыбаннай Дуума ахсынньы 18-гар барылы бастакы ааҕыыга көрбүтэ уонна көннөрүүлэри киллэриигэ 30 күнү болдьохтоон биэрбитэ. Тохсунньу ыйга дьокутааттар Губарев, Власов, Голомарева, Шамаев уонна Прокопьев Дуума айылҕа ресурсаларыгар, тыа хаһаайыстыбатыгар уонна экэнэмиичэскэй сайдыыга кэмитиэттэрин кытта кэпсэтиилэри ыыппыппыт. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков, бырабыыталыстыба салайааччыта Галина Данчикова, сир сыһыаннаһыыларын миниистирэ Евгения Григорьева уонна мин буоламмыт Бэдэрээссийэ Сэбиэтигэр, Уһук илиҥҥи сайдыы министиэристибэтигэр эмиэ кэпсэтиилэри ыытан кэлбиппит. Ити сырыыбыт түмүгүнэн, Дуума туһааннаах кэмитиэтэ уонна Уһук илиҥҥи сайдыы министиэристибэтэ этиилэрбитин дьүүллэһиигэ ылбыттара.
Владимир Прокопьев сокуон барылыгар сыһыаннаан кэпсээнин ыраахтан саҕалаабыта өйдөнөр. «Дьоннорун-сэргэлэрин, сирдэрин-уоттарын көмүскэспэтилэр, эмиэ тугу да гымматылар» диир саба быраҕан буруйдааһын тахсара ыраахтан буолбатах.
Тыл эппит уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин санаалара сүнньүнэн биир буолла. Саха сирин инфра-устуруктуурата, тимир суола тилэри сайдыыта суоҕунан, өрөспүүбүлүкэ кыраныыссата тас омук дойдуларын кытта ханан да ситимнэспэтинэн (омук өтөн киирэригэр ханнык да куттал суоҕунан), судаарыстыба толору бас билиитигэр киирэр сир анна баайдаах субьекка араас үспүкүлээссийэлээх атыы үөскүөн сөптөөх куттала баарынан, Саха өрөспүүбүлүкэтин босхо гектар бэриллиэхтээх эрэгийиэннэр ахсааннарыттан таһаарарга.
Итинник этиигэ харда курдук Владимир Прокопьев: «өскөтө биһиги хара бастакыттан сокуон барылыттан Саха сирин таһаартарар туһунан боппуруоһу көтөхпүппүт эбитэ буоллар, сокуон барылыгар салгыы үлэлэһэр бырааппытын сүтэрбит буолуо этибит. Оттон оннук түбэлтэҕэ улахан сүүйтэриилээх бэйэбит хаалыа этибит. Таах көрөөччү уонна истээччи оруолугар олорон хаалыахпыт этэ», – диэтэ.
«Дойду дьобуруопа­тааҕы чааһыттан дьону Дальнай Востокка көһөрөр туһунан сокуон ылыллыбат эбээт, – диир Уһук илиҥҥи сайдыы министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ Леонид Агафонов. – Сокуон сыала дьону көһөрүү буолбатах, олохтоох нэһилиэнньэ олорор сиригэр хааларын ситиһии, предприниматель көҕүн өйөөһүн, бэйэлэрин сыалларын-соруктарын олоххо киллэриэн баҕалаах дьоҥҥо кыаҕы биэрии буолар». Бу аата сокуон барылын бастакы ис хоһооно уларыйбыт бэйэтэ дуу эбэтэр дьону-сэргэни кыһыл тыл кынатыгар олордон, күөрэйэр үрдүккэ көтүтэн ыларга холонуу дуу? Бастаан Дальнай Восток эрэгийиэнин олохтоох нэһилиэнньэтэ сыллата аҕыйыы турарынан, дойду киин өттүттэн ордук үлэтэ суох дьону күүскэ тардарга туһуламмыт сокуон буолбатах этэ дуо? Улуу дойду хайа баҕарар муннугар олорон, барбах Интэриниэтинэн сайаапкалаан, 15 мүнүүтэ иһигэр 1 гектар сири буор-босхо уурдаран ылыахтаах этим буолбатах дуо? Сокуон сыала-соруга, ити саҥалыы быһаарыллыбытын курдук уларыйбыт буоллаҕына, олохтоох нэһилиэнньэҕэ чахчыта туһалаах сокуон буолуо эбит.
Арай хомолтолооҕо, инньэ 9 эрэгийиэннээх федеральнай уокуруктан биһиги өрөспүүбүлүкэбит эрэ «босхо гектар» боппуруоһугар айманар уонна нэһилиэнньэлиин-салалталыын бииргэ сокуон барылыгар көннөрүүлээх этиилэрин туруорсар. Аата, аҕыс эрэгийиэн тухары бары «временщиктэр» олорор буоллахтара дуу, тугу эрэ биһиги, сахалар, кыайан өйдөөбөппүтүн тобулан олорор бэйэлэрэ дуу…
Былыр ыраахтааҕыга тиийбит саха биир тойоно этэрбэһин иһигэр дойдутун буорун куттан туран: «Төрөөбүт буорбар үктэнэн турабын!» – диэн бэрт киэн туттунуулаахтык этэн, ыраахтааҕыттан хайҕаммыта үһү. Хайа да түбэлтэҕэ биһиги, сахалар, төрөөбүт буорбут туһугар ыалдьарбыт хаһан да, киминэн да куһаҕаннык өйдөнүө уонна этиллиэ суоҕа. Аныгы Арассыыйа үрдүкү былааһа даҕаны биһиги тугунан ыалдьарбытын өйдөөбөтө – билбэтэ кэлиэ дуо.
Дойду Уһук илиҥҥи сайдыытын министиэристибэтин бэрэстэбиитэлэ Александра Демидова «Саха өрөспүүбүлүкэтин парламена сокуон барылыгар киллэрбит көннөрүүлэриттэн үгүстэрэ учуоттанна» диэн хаста да хатылаан эттэ. Маннык этиини ыраас манньыакка ылынар, үөрэн аллайар, бука, наадата суох буолуохтаах. Судаарыстыбаннай Дуумаҕа 450 дьокутаат олорор, бары даҕаны «мин билэбин» диир дьон буоллаҕа. Сир боппуруоһа Арассыыйаҕа былыр да, быйыл да бэрт диэн бэйэлээхтик быһаарыллан хаалбата үчүгэйдик биллэр суол. Ону тэҥэ, Арассыыйа тыһыынчаттан тахса сыллаах историятын устата, сир дьыалата кини саамай ыараханнык быһаарыллар проблемаларыттан биирдэстэрэ буолара диэн бигэргэттэхпитинэ, улаханнык сыыстарыахпыт суоҕа.
Эмиэ Александра Демидова бэлиэтииринэн, «босхо гектар» туһунан сокуон барылын Уһук илиҥҥи сайдыы министиэристибэтэ ырытан оҥорбутун, дойду бырабыыталыстыбата Судаарыстыбаннай Дуума көрүүтүгэр киллэрбит. «Сө бэрэстэбиитэллэрэ сокуон барылыгар көннөрүүлэрин Москваҕа биирдэ эрэ аҕалбыт буолбатахтар. Түмүгэр, ол көннөрүүлэртэн сүрүннэрэ сокуон барылыгар бэйэлэрин «олохтоох миэстэлэрин» булбуттара. Билигин иккис ааҕыыны барыахтаах барыл, бастаан ырытан оҥоһуллубут барылтан биллэ-көстө уратыйар», – диир хотун Демидова.
Истэргэ үчүгэй, көннөрүүлэр ылыллыахтарыгар, туох эрэ эрэл санаа үөскиир эрээри, син-биир кулгааҕы даллатар наадата суох. Тыл диэн баара-суоҕа тыл эрэ буоллаҕа. Биһиги үөһэттэн туруору түһэр кытаанах хамаандалааһыннаах федеральнай систиэмэҕэ олоробут. Ол аата дойду үрдүкү былааһа бэйэтин эрэгийиэннэрин муҥутуурдук мөлтөтөргө, кинилэри кылгас сыапка тутарга дьулуһуулаах диэн буолбатах. Былаас судаарыстыбата мөлтүүрүгэр-ахсыырыгар интэриэстээх буолуон табыллыбат. История кэрэһилииринэн, муҥутуур кэҥээбит судаарыстыба кииннэммит бигэ былаастаах эрэ буоллаҕына, мөлтүүр эбэтэр ыһыллар куттала кыччаан биэрэр.
Александра Демидова кэмэнтээрийигэр өрөспүүбүлүкэ парламена киллэрбит территориялары туһаныыга ураты усулуобуйалаах зона, эмиэ ол курдук туһалаах хостонор баай саппааһа учуоттаммыт кыраныыссаларыгар сыстар сир учаастактарын биэриини бобор туһунан этиитигэр тохтоото. Кини этэринэн, сокуон барылыгар сир аннын туһунан боппуруоска туспа ыстатыйа киирбит. Ол ыстатыйаҕа өрөспүүбүлүкэ киллэрбит этиилэрэ, ол иһигэр Судаарыстыбаннай Дуума сир сыһыаннаһыытыгар уонна тутууга кэмитиэтэ оҥорбут этиилэрэ учуоттаммыттар. Саха сиригэр туһалаах хостонор баайдаах 2 мөл. 465 тыһ. гаа уопсай иэннээх 610 учаастак баар.
«Ураты статустаах», ол эбэтэр аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар олорор уонна үгэс буолбут олохторун илгэтин оҥостор, хаһаайыстыбаннай үлэлэрин-хамнастарын ыытар сирдэрэ-уоттара үллэһиккэ барара төрдүттэн бобуллуохтааҕын туһунан өрөспүүбүлүкэ киллэрбит этиитэ сокуон барылыгар халбаҥа суох киирэн сылдьар диэн буолла.
Дьиэ сүөһүтүн мэччирэҥ сирэ, өскөтө ол мэччирэҥ уопсай туһаныы сирэ-уота буоллаҕына, учаастагы биэриигэ аккаастааһын төрүөтүн быһыытынан Судаарыстыбаннай Дуума баҕар учуоттуон сөп. Сокуон барылыгар киирбит кэлэктиибинэй сайаапканан сири биэрии туһунан боппуруоска, учаастактары биэрии муҥутуур ахсаана кыччыаҕа диэн этилиннэ. «Чуолкай ахсаанын Дуума кэмитиэтэ быһаарыаҕа, кэлэктиибинэй сайаапка 20-тэн 10-ҥа диэри кыччыаҕа. Чуолкай сыыппара дьүүллэһиигэ сылдьар», – диэтэ министиэристибэ бэрэстэбиитэлэ.
Ойуурдаах сир учаастага, маһын кэрдэр сыалынан ылылла сатыыр буоллаҕына, аккаастаныллыахтааҕын туһунан көннөрүү учуоттаныаҕын туһунан этилиннэ. Александра Демидова «Дальнай Востоктааҕы гектар» туһунан сокуон ылылыннаҕына, нуормалаах быраап аакталарыттан ойдон, олох ураты миэстэҕэ турар сокуону үөскэтиэ суоҕа диэн бэлиэтээтэ. Биллэрин курдук, ойуур фондатын сирэ быһаччы федеральнай бас билиигэ киирэр уонна Ойуур кодексынан уонна федеральнай сокуонунан сүрүннэнэр.
өр болдьохтоох лицензияларынан уонна булт сөбүлэһиилэринэн бэриллибит бултуур сирдэри сокуон дьайыытын эйгэтиттэн таһаарар туһунан этиигэ сыһыаннаан, 2017 тохсунньу 1 күнүттэн бултуур сирдэр кадаастыр дөкүмүөнүгэр бэлиэтэнэллэрин туһунан быһааран бэрилиннэ. Маны таһынан, Интэриниэт ситиминэн сир учаастактарын биэриигэ, наадалаах сервиһи толору кээмэйинэн туһанар түргэн ситимнээх территорияларга эрэ биэрэр туһунан этии эмиэ учуоттаммытын туһунан этилиннэ. Атын территорияларга суругунан сайаапканы киллэрии бэрээдэгин олохтуурга этиллибит.
Министиэристибэ бэрэстэбиитэлэ иһитиннэрбитинэн, олунньу 18-25 күннэригэр сокуон барыла Дуума сир сыһыаннаһыытыгар уонна тутууга кэмитиэтигэр көрүллүөхтээх, онтон парламеҥҥа иккис ааҕыыга киириэхтээх. Уопсастыбаннай истии сүрдээх көхтөөхтүк барда. элбэх санаа этилиннэ. Уһук илиҥҥи сайдыы министиэристибэтин бэрэстэбиитэллэрэ Саха сирин дьонун-сэргэтин санаатын-оноотун кытта лаппа үчүгэйдик билсибиттэригэр эрэл баар.
Олунньу 9 күнүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков РФ Судаарыстыбаннай Дууматын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, парламеҥҥа «Биир ньыгыл Арассыыйа» фракция салайааччыта Владимир Васильевы кытта көрсүбүтэ. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бу көрсүһүүтүн сүрүн сыалынан «Дальнай Востоктааҕы гектар» туһунан сокуон барылыгар өрөспүүбүлүкэ парламена уонна бырабыыталыстыбата киллэрэр көннөрүүлэрин кытта сиһилии билиһиннэрии этэ.