Владимир Путин: норуоту кытта иһирэх тылынан кэпсэтиэххэ

Маннык Ыйаах тахсыа диэн судаарыстыба былааһын уорганнара, биллэр да политиктар, «Билии» уопсастыба үлэһиттэрэ да үөйбэккэ-өйдөөбөккө сылдьыбыттара. Аны билигин сыаналыы-толкуйдуу сатааһын барда – тоҕо маннык буолла? Өссө Ыйаах ис хоһоонун өйдөөбөттөр олус элбэх буолан биэрдилэр. «Билии» да уопсастыба көһүтэ түһүөҕэ диэн баран, быар куустан олоруохтарын баҕарааччылар бааллара билиннэ.
Бу тугуй, урут этэллэринии, Владимир Путин өссө биир, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах «таабырына» («загадка») буолла дуо? Былааска кэлээт Путин Сэбилэниилээх Күүстэргэ Кыайыы Кыһыл былааҕын хаалларбыта. Онтон Сэбиэскэй Сойуус гимнын матыыбын төнүннэрбитэ. Билигин «Билии» уопсастыбаны тилиннэрэр санааҕа кэллэ. Маны барытын толкуйдаан, саас-сааһынан нэһилиэнньэҕэ быһааран биэрэр наада буолла. Уонна ханнык хардыылары оҥоробут диэҥҥэ эппиэттии сатыахтаахпыт.

Өртөн күүтүллүбүт дьаһал таҕыста

Күндү доҕоттор, өртөн күүтүллүбүт дьаһал таҕыста диэн билиниэххэ наада. Ааҕааччылар, өйдүүр буоллаххытына, биһиги хаһыаппыт хас да балаһаларыгар өссө сыл анараа өттүгэр «Билии» уопсастыба туһунан сиһилии ырытан суруйбуппут. 2014 сылга бу уопсастыба олоҕун-дьаһаҕын үөрэтэн көрөөрү республика Баһылыгын граныгар кыттар докумуону түһэрбиппит, ону ким да болҕомтоҕо ылбатаҕа. Бадаҕа, «өлбүт» уопсастыбаны өйүүр наадата суох диэн быһаардахтара.
«Билии» уопсастыбата нэһилиэнньэҕэ наадалаах диэн хас муннук аайы «ытыы» сатаабыппытын эмиэ аахайбатахтара. 2015 с. республика Аҕа Баһылыгын кытта көрсөөрү, онно «Билии» уопсастыбатын судаарыстыба өттүттэн өйөбүлгэ «охтороору» киэҥ кэпсэтии, «айдааннаах» да диэххэ сөп мунньахтар республика «Билии» уопсастыбатын Правлениетын, Президиумун таһымнарыгар барбыттара. Биһиги онно «аһара» баран, Е.А.Борисовка Россия Бирисидьиэнигэр В.Путиҥҥа бу тэрилтэни тилиннэрэр туһунан Ыйаах барылын илдьэ киирэн кэпсэтэн көр диэн этиилээх этибит. Хомойуох иһин, көрсүһүү кыайан буолбатаҕа, бириэмэни куоттаран кэбиспиппит. Бара сатаан мин «Ил Түмэн» хаһыакка тахсар ыстатыйаларбар «Билии» уопсастыба чилиэнэ диэн илии баттыыр буолбутум. Ол тоҕотун ким эмэ өйдүү сатаабыта дуу, суоҕа дуу.
Мин билэрбинэн уонна истэрбинэн, итинник хамсааһыннар Саха сиригэр эрэ барбатахтара. Олор көөнньөн-көөнньөн, сурахтара Россия Бирисидьиэнин Дьаһалтатыгар диэри тиийдэҕэ. Онно дойду ис политикатыгар эппиэттээҕинэн Вячеслав Володин буолар. Онон кини хараҕын далын таһынан бу Ыйаах тахсыбатаҕа буолуо диэн бигэ санаалаахпын. Бу боппуруос, кырдьык даҕаны, улахан мөккүөрдээх буолуон сөбө. Онон манна В.Путин кытаанах санаата, күүстээх баҕата, барыны бары кыайар политиката наада буолбуттара биллэр. Билигин кэннинэн кэхтэр кыах суох, иннин эрэ диэки барыллыахтаах. Онон, табаарыстар, ким биһигини кытта «Билии» уопсастыбаны сайыннарар санаалаах, күүскүтүн-уоххутун холбооҥ. Оттон атын санаалаахтар суолтан туораан биэрэргэ тиийэҕит – ахсым ат атаҕын анныгар түбэспэт сыалтан.
Россияны салайыы туһунан биир анекдот баар, ону урут кэпсээн турабын. Билигин итини өйдөтөргө бириэмэ эмиэ тирээн кэллэ. Онно маннык диэн этиллэр. Бастаан Россияҕа «айдаан бөҕө тахсар» («шумиха»). Ити ханнык эмэ дьаһал ылылыннаҕына. Ити айдаан ааһан истэҕинэ, аны «мунаарыы бөҕө буолар» («неразбериха»). Онтон нэһилиэнньэни ити дьаһалтан аралдьытыы саҕаланар: буолар-буолбат дьону наҕараадалааһын хампаанньата саҕаланар. Тиһэҕэр, өйдөнө түһэн баран, «буруйдаахтары» булан хаайыыга угуу саҕаланар. Түмүгэр олох өссө куһаҕан буолар. Россия Бирисидьиэнин бу Ыйааҕын ити анекдот дьылҕатыгар киллэрэ сатыыр дьон көстүөхтэрэ дии саныыбын, онон сэргэх буолар эрэйиллэр.

Былаас уонна гражданскай уопсастыба тустарынан

Туох да диэбит иһин, былаас күүһэ норуот өйөбүлүттэн тутулуктаах. Оттон норуот дьылҕата былаас кыахтааҕыттан быһаарыллар. Манна ким оруола улаханый диэн боппуруос турбат – биллэн турар, гражданскай уопсастыба диэн аатырар норуот кимтэн баҕарар күүстээх, кини интэриэһэ бастакы миэстэҕэ баар. Ол эрэн манна диалектика ньыматын туттуохха наада. Былааһа, судаарыстыбата уонна политиката суох норуот атын күүстэр сиэртибэлэрэ буолуон сөп. Онон былаас эппиэтинэһэ норуоттааҕар улахан буолан тахсар. Манна Россия Конституциятын олус судургутук өйдөөн, былааһы улаҕаҕа тэбэр олох сатаммат.
Итинтэн сиэттэрэн маннык түмүк оҥоһуллар – былаас уонна норуот бэйэ-бэйэлэрин кытта иһирэх тылынан кэпсэтэн өйдөһүөх тустаахтар. Кинилэр итинник итэҕэтиилээх кэпсэтиилэрин ханнык күүс тэрийэн ыытыахтааҕый? Манна араас кыахтар бааллар. Ол эрэн олох мүлчүрүйбэт холобура итэҕэтиилээхтик көрдөрөрүнэн, «Билии» уопсастыбатын курдук кыахтаах күүс суох.
Билигин кини тэриллии өттүнэн мөлтөөтө, ыһыллар-тоҕуллар да диэххэ сөп. Өссө эбэн эттэххэ – соруйан да мөлтөтө сатыыллар. Ол гынан баран «Билии» уопсастыбата төһөлөөх ис кыахтаах эбитий диэн сөҕө саныыгын. Өссө да атаҕар турар, үлэлиир, сайдар баҕалаах. Ити тоҕ эмиэ биллэр – манна норуот чулуу уолаттара уонна кыргыттара түмсэн үлэлииллэр, оттон норуот күүһэ – көмүөл күүһэ диэн мээнэҕэ эппэтэхтэрэ буолуо. Маннык күүһү соруйан оҥорбоккун, төрөппөккүн уонна сайыннарбаккын. Олохтон дириҥ силистээх-мутуктаах буолан өлөн-охтон биэрбэккэ сылдьар. Итиннэ өссө билии – улуу күүс диэн сөптөөх сыанабыл баар.
Сэбиэскэй бириэмэҕэ «Билии» уопсастыбаны оччолорго салайар коммунистическай партия бэйэтин диэки сыһыары тардан ылан «үлэлэппитэ». Онон биир эрэ баартыйа идеологиятыгар охторуллан, кинини арбыыр-хайгыыр этэ. Ол да буоллар нэһилиэнньэҕэ улаханнык ытыктанар тэрилтэ буолара. Кини коммунистическай идеологиятааҕар ордук наука уонна үөрэх ситиһиилэрин нэһилиэнньэҕэ киэҥник тарҕаппыт улахан үтүөлээх. Билигин ол наадата суох буолбата эбээт.

Путин «Билии» уопсастыбаҕа тоҕо наадыйда?

Ити сүрүн биричиинэлэрэ чэпчэкитик сэрэйиллэллэр, биллэллэр да диэххэ сөп. «Билии» уопсастыба Путиҥҥа эрэ наада буолбатах, бастатан туран, Россияҕа, кини норуотугар наада.
Биир сүрүн биричиинэ дойду ис балаһыанньата биллэрдик уустугурбутугар сытар. Россия экономиката сыл аайы мөлтөөн иһэр, сайдыы оннугар кэннинэн кэхтии барар. Олох сокуонун быһыытынан, өскөтүн дойду баайын оҥорон таһаарыы (ВВП) сылга 3 бырыһыанынан улааппат буоллаҕына – биир сиргэ тэпсэҥнээһин барар. Оттон 3 бырыһыанынан аллараа түһэр буоллаҕына – экономика үрэллэр диэки барар. Борогунуос быһыытынан, 2016-2017 сылларга өрүттүбэт балаһыанньалаахпыт. Норуот олоҕо-дьаһаҕа ыараан иһэр. Ол туһунан дьону кытта кырдьыктаахтык кэпсэтиэххэ уонна норуот күүһүн былааһы тула түмүөххэ, ыарахаттары туоруур үлэҕэ көҕүлүөххэ наада. Хайа муҥун ол туһунан Путин соҕотоҕун уопсастыбаҕа кэпсии сатыай. «Билии» уопсастыба күннэтэ мөлүйүөнүнэн дьону кытта кэпсэтиэн сөп. Оттон сылга хас хонук баарый? Маннык кыахтары сатаан туһаммат буолуу – бу судаарыстыба иннигэр ыар буруйу оҥорууга тэҥнээх.
Иккис биричиинэ – аан дойду балаһыанньата «сэрии буолар кутталга киирбитигэр» сытар. Дьиҥинэн, сэрии террористары кытта хайы-үйэ бара турар. Билигин атын сир «дьиэтигэр-уотугар». Сарсын биһиэхэ да саҕаланыан сөп. Билигин дойду либераллара Сирияҕа баар террористары буомбалааһын ороскуотун-ночоотун күн-түүн ааҕан сордоноллор. Кинилэр тугуй, терроризмы кытта Россия сиригэр сэриилэһээри гыналлар дуо? Чечня да сэриитин өйдүөххэ, онно кинилэр хотторбуттарын Путин быыһаан ылбыта. Россия ИГИЛ дэнээччилэри кытта бары холбоһон охсуһуохха диирин арҕаа дойдулар ылыммакка олороллор.
АХШ тэрийбит коалицията дьиҥнээхтик сэриилэһэ илик. Кинилэр ити террористары төттөрүтүн бөҕөргөтө сатыыллар. Турция НАТО чилиэнэ буолан баран, дьиҥ-дьиҥэр террористары туох баар күүһүнэн өйүү олорор. Оннооҕор биһигини кытта күөнтэһэ сатыыр, байыаннай самолеппутун суулларбыта. Өссө биир саҥа коалиция ИГИЛ утары тэрилиннэ дииллэр – Саудовскай Аравия, Катар, Турция уонна да атыттар. Кинилэр, бадаҕа, Башар Асад сэриилэрин утарыахтарын сөп.
Сирия уонна ИГИЛ боппуруостарыттан аан дойду сэриитэ саҕаланыа дуо? Сэрэхэдийии суох буолбатах. Ол эрэн итинниккэ тиийиэ суохтаахпыт. Манна АХШ, Европа Сойууһа уонна кинилэр хос моонньохторо судаарыстыбалар тиһэх кэриэтэ Россияны «тобуктатар» холонуулара көстөр. Ленин ХХ үйэ саҕаланыытыгар «Имперализм, как высшая стадия капитализма» диэн үлэни суруйбута. Ол саҕана социалистическай өрөбөлүүссүйэ Россияҕа эрэ кыайбыта. Атын судаарыстыбалар ыарахан балаһыанньаҕа түбэспиттэрэ эрээри, өрүттүбүттэрэ. Билигин арҕаа дойдулар систиэмэлэрэ үрэллэр кэмэ кэлбит курдук. Социализм систиэмэтэ, ССРС суох буолбуттара. Аны капитализм уонна арҕаа дойдулар эстэллэрэ кэллэ. Ленин “Империализм – канун социалистическай революции» диэбитэ кэлиэ суоҕа, ол эрэн Россия аан дойду саҥа лидерэ буолуохтааҕын история сайдыытын сокуона көрдөрөн эрэр. Бу «улуу охсуһууну» биһиги эмиэ кыайыахтаахпыт. Аны аан дойдуга империя диэн хаалыа суоҕа. Итини барытын норуокка тиийимтиэ гына быһааран бэриллиэхтээх.

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.