Саҥалыы салайыы, кэскиллээх соруктар, түмсүүлээх буолуу

Ил Дархан анал этиититтэн үс түгэни бэлиэтиибит.

Ситиһиилэри, итэҕэстэри уонна үлэ ыытылларын түмүгэр кыаллар саҕахтары

Ситиһиилэр

– 2019 сылга Саха сирэ Уһук Илиҥҥэ үгүс социальнай-экономическай көрдө­рүүлэринэн инники күөҥҥэ сылдьар.  Ол биһиги региоммут сүдү улахан кыахтааҕын туоһулуур.

– 2018 сылга халаан уута кэлиҥҥи 18 сыл устата буолбатах  улахан урусха­лы оҥорон ааста. Улахан уу уопсайа 63 нэһилиэнньэлээх пууну таарыйан ааспыта, 5 тыһ. тахса киһи, 1,5 тыһ. олорор дьиэ эмсэҕэлээбитэ. Бары сомоҕолоһон күүрээннээх үлэни ыытан, эмсэҕэлээбит нэһилиэнньэлээх пууннар кыстыгы бэлэмнээх көрүстүлэр, олохтоохтор кэмигэр үбүнэн көмө ылбыттара. РФ Бырабыыталыстыбатын резервнэй фондатыттан 950 мөл. солк. анаммыта. Президент Владимир Путин бэйэтинэн бу көмө  аадырыстаммыт сиригэр түргэнник тиийэрин хонтуруол­лаабыта.

-2018 сыл балаҕан ыйын 9 күнүгэр — уопсай куоластааһын күнүгэр хаһан да бэлиэтэммэтэх далааһыннаах быыбар буолла. Саха сирин олохтоохторо Владимир Путины өйөөтүлэр. Бу күн өрөспүүбүлүкэ Баһылыга, Ил Түмэн алтыс ыҥырыытын депутаттара, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара уонна депутаттара талылыннылар.  Ол түмүгэр Ил Түмэн састааба 67% саҥардылынна, улуустарга саҥа баһылыктар, депутаттар үлэлииллэр.  Саха сирин олохтоохторо түмсүүлээхтик быыбарга кыттаннар, инники кэскиллэригэр кыһаллалларын көрдөрдүлэр.

– Биһиги үлэбит соруктара “2024 сылга дылы РФ сайдыытын сыалларын уонна соруктарын туһунан” РФ Президенин ыйааҕар сөп түбэһиэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ бырайыактарын федеральнай национальнай бырайыактарга киллэрэргэ улахан үлэ ыыта сылдьабыт. Түмүктэр бааллар. Кэлэр үс сылга федеральнай бюджеттан национальнай бырайыактары олоххо киллэрэргэ 35,5 млрд солк. көрүллүөҕэ. Ол эрээри бюджет үбүнэн эрэ муҥурданар табыллыбат. Өрөспүүбүлүкэбит бары социальнай эйгэтигэр сүдү үлэлэр күүтүллэллэр. Ол иһин государственнай-чааһынай үлэлэһии мэхэньиисиминэн инвестицияны тардыы үлэтэ барыаҕа. 2024 сылга дылы өрөспүүбүлүкэ экономикатыгар инвестициянан 500 млрд солк. киллэрэр сорук турар. Хамсааһын баар – умнууга бара сыспыт Өлүөнэ нөҥүө муоста тутуутун бырайыагын сөргүттүбүт. Соторунан муоста тутуллуоҕа диэн эрэл баар, бөдөҥ хампаанньалартан этиилэр киирдилэр.

– Өрөспүүбүлүкэ туллар тутааҕынан бырамыысыланнас  буолар, үгүс салаалар тэтимнээхтик сайдан эрэллэр. Быйыл чоҕу хостооһун 17 мөл. т элбэх. Ол “Мечел” хампаанньа Эльгатааҕы чохтоох сири баһылаабытыттан уонна “Колмар” хампаанньа бырайыактара ситиһиилээхтик олоххо киирбиттэриттэн буолар. “Кангалас” уонна “Южная Якутия”  урутаан сайдыы сирдэрин 26 резиденэ 35,5 млрд солк. инвестициялаата, 4,5 тыһ. саҥа үлэ миэстэтэ таҕыста. 2017 сылы кытта тэҥнээтэххэ, ньиэп хостооһуна 17% улаатыаҕа. Кэлэр сыл биир ситиһиитинэн Чайыҥдаҕа айылҕа гааһын хостооһун, “Сила Сибири” гаас ситимин магистрала олоххо киирэн, Ленскэйгэ, Өлүө­хүмэҕэ, Алдан уонна Нерюнгри оройуоннарыгар гаас киириэҕэ.

Саха сиригэр көмүһү хостооһун салаата 2024 сылга  Арассыыйаҕа биир бастыҥ көрдө­рүүлээх  буолар кэскиллээх. Онуоха бөдөҥ көмүстээх рудниктары баһылааһын төрүөтүнэн буолуоҕа.

Алтынньы 31 күнүгэр Үөһэ Мууна­тааҕы алмаастаах сири баһылааһын үлэтэ саҕаламмыта.

– “АЛРОСА” хампаанньа судаарыстыбаннай бюджекка сатыылаабыт кириисиһи туоруурбутугар улаханнык көмөлөстө. Былааннаммыттан 9,5 млрд солк эбии дивиденд ыытан “бюджет дьааматын” сабан, социальнай мэктиэлэрбитин толордубут. Ону кытта “алмаастаах” улуустар  “АЛРОСА”-тан 2 млрд 771 мөл. солк эбии дивидены ыллылар.

Олоххо киириэхтээх сүдү былааннар

– Үлэбит торумун биир сүрүн соругунан дьон-сэргэ уйгулаах олохтонорун ситиһии буолар. Дьадайыыттан тахсары, олохтоохтор дохуоттара бигэтик улаатарын ситиһиэхтээхпит. Мин Ил Дархан дуоһунаһыгар үктэнэн баран, быыбар иннинээҕи бырагыраамабын олоххо киллэрэр 5 стратегическай ыйаахха илии баттаатым.  2024 сылга дылы өрөспүүбүлүкэ сайдыытын түстүүр соруктар, сү­рүн көрдөрүүлэр ыйылыннылар.  Өрөспүүбүлүкэ парламена сотору кэминэн федеральнай сокуон ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн “2032 сылга дылы СӨ социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятын” барылын бигэргэтиэҕэ диэн эрэнэбин. Мантан антах үлэбит саҥалыы бириинсибинэн барыаҕа. Хас биирдии үлэни толорооччуга эппиэтинэс сүктэриллиэҕэ. Бырайыагы саҕалаан баран, умнууга ыытыллар уонна онно ким да эппиэттээбэт кэмэ урукку кэми кытта хаалыаҕа! Бастакы холобур баар — 2019 сыллаах инвестицияҕа анал этиигэ хас биирдии бөдөҥ бырайыак­ка эппиэтинэстээх Бырабыыталыс­тыба үлэһиттэрэ бигэргэннилэр. Ол Өлүөнэ муостатын тутуутуттан саҕалаан социальнай эбийиэктэр тутууларыгар диэри туһунан бырайыак­тарга.  Маннык  үлэ бириинсибэ өрөспүүбүлүкэ уонна муниципальнай былаас таһымыгар киириэҕэ.

•  Арктическай улуустар нэһи­лиэн­ньэлэрэ 2010 сылтан 8% аҕыйаабыт. Төрүт дьарыктарынан олорор дьон ахсаана аҕыйыыр. Арктикатааҕы зонаны сайыннарыы элбэх үлэни ирдиир. Саҥалыы үлэни. Арктикатааҕы зона бырайыактарын сүрүннүүр  СӨ Арктикатын сайыннарыыга минис­тиэристибэ тэриллиэҕэ.

•  Өрөспүүбүлүкэбит үөрэҕин тиһигин 2024 сылга дылы Арассыы­йа саамай хаачыстыбалаах үөрэх систиэмэлээх регионнарын истэригэр киллэрэр сорук турар. Оҕо дьоҕурун сайыннарар сорук турар. 2019 сылга Норуоттар икки ардыларынааҕы арктическай оскуола үлэҕэ киириэҕэ. Өктөмҥө талааннаах оҕолору өйүүр киин тэриллиэҕэ. Муниципальнай тэрил­лиилэргэ технопаркалары уонна цифровой үөрэх кииннэрин арыйар соруктаныахпыт.

• Оҕо саадын тутуу салгыы ыытыл­лар. Бу сыалга 3 млрд солк ыытыл­лыаҕа. Оскуолалар тутуллуохтара.
• Булгуччулаах медицинскэй стра­ховкалааһын субвенциятын тыырыы миэтэтигэр уларытыыны киллэрэри ситистибит. Өрөспүүбүлүкэҕэ доруобуйа харыстабыла  2019 сылга быйылгы үбүлээһин кээмэйиттэн  6,7 млрд солк. элбэҕи ылыаҕа. Онтон  7 млрд солк. эмп-том тэриллэрин саҥардыыга, санитарнай авиацияҕа ыытыллыаҕа.
• 2019 сылга хаарбах уонна саа­­халланар туруктаах дьиэттэн кө­һөрүү саҥа бырагырааматын үлэтэ саҕаланар. Манна федеральнай бюджеттан 60 млрд солк. көрүллүөҕэ.

• Саха сирэ “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах суоллар” диэн нацио­нальнай бырайыагынан 16,7 млрд солк., 2019 сылга “Тупсаҕай куорат эйгэтэ” нацбырайыагынан 300 мөл. солк. ылыаҕа.
• Предпринимательствоны өйүүр сыалтан 2019 сылга регион­нааҕы надзорнай уорганнар аҕы­йыахтара, тутууга көҥүл бэриллэр докумуон оҥоруутун болдьоҕо кылгатыллыаҕа. Оройуоннарга бизнес боппуруостарын быһаарар МФЦ 10 “түннүгэ” аһыллыаҕа. Федеральнай бюджеттан аччыгый бизнеһи өйүүр регионнааҕы лизинговай хампаанньа тэриллиитигэр 1,5 млрд. солк. көрүллэрин ситистибит.

Итэҕэстэр

– Национальнай быра­йыактары бэлэмнээһин үлэтэ салайыы мэхэньиисимигэр, үбү тардыыга уонна туһаныыга хаалынньаҥ өрүттэр баалларын , 2000 сыллар таһымнарыгар сылдьарбытын көрдөрдө. Бүтүн салаалар үлэлэрин саҥалыы ирдэбилгэ сөп түбэһиннэрэр сорук турар. Ол соругу экономика кириисиһин төрүөт оҥостон, онтон кэлэр сылларга хаалларбакка, булгуччу олоххо киллэриэххэ наада! Саҥалыы толкуйдаах үлэһиттэр наадалар. Ол иһин ситэриилээх былаас састааба 65%-на уларыйда.
Бюджет үбүн салайыыга бу этиим эмиэ сыһыаннаах. Судаарыстыбаннай бюджет оҥоһулларыгар өссө көрүллэ илик үбү, ыла илик дохуоппутун тыыран бүтүөхпүт. “Өлөрүллэ илик тыатааҕы тириитин үллэстии” бэлии­тикэтэ өрөспүүбүлүкэни 2017 сылга уонна 2018 сыл саҥатыгар үп катастрофатын кирбиитигэр тиэрпитэ — 2017 сылга иэспит уопсай суумата 15,8 млрд буолбут, онно эбии 2018 сылга оннук кээмэйдээх учуоттамматах ороскуот уопсайа 30 млрд солк. иэскэ тэппитэ. Улахан эрэйинэн бу иэһи саптыбыт. Бюджет бэлиитикэтэ олоххо баарынан уонна чиэһинэй буолуохтаах. Дьиҥнээх баар дохуоттарга эрэниэхтээхпит. Эбии дохуоттар киирдэхтэринэ – бастакынан турар соруктарга ыытар кыах баар буолуоҕа, ону СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын көрүүтүгэр киллэриэхпит.
–  “АЛРОСА” АК дамбатыгар тахсыбыт саахал түмүгэр Бүлүү эбэбит киртийбитэ айылҕа алдьатыылаах күүһүттэн технологическай эбийиэктэрбит кэбирэхтэрин көрдөрдө. Бу алдьархайы уопсастыбанньыктар, олохтоохтор чугастык ылынан, сомоҕолоһон туруорсубуттара кэрэхсэбиллээх.
“АЛРОСА” салалтата эппиэ­тинэстээҕин өй­дүүр. 2019 сылтан Бүлүү бөлөх улуустарын кэккэ нэһилиэктэрин ыраас уунан хааччыйыыга сылын аайы 150 мөл.солк. ыытар туһунан дуогабары ситис­тибит.
–  Сотору кэминэн кытаанах коммунальнай тобохтору дьаһайыы саҥа тиһигэр киириэхтээхпит. Саха сиригэр 470 бөҕү-саҕы мунньар эбийиэктэн сэттэтэ эрэ ирдэбилгэ эппиэттиир! Сорох муниципальнай тэриллиилэргэ балаһыанньа сүрдээх мөлтөх. Онон бу кыһалҕаны түргэнник быһаарыахпытын наада.
– Тыа сирин сайыннарыы олохтоох салайыныы уорганнарын биир сүрүн эппиэтинэстэринэн буолар. Элбэх сылларга тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга олус элбэх миллиардынан суумалар ыытыллаллара, ол эрээри түмүгэ көстүбэтэ. Ахсынньы 11 күнүгэр 5 стратегическай ыйаахтарбыттан биирдэстэригэр — СӨ-гэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан ыйаахха илии баттаатым. 2024 сылга дылы бэйэбит оҥорон таһаарар экологическай бородууксуйабыт кэлии бородууксуйаны ырыынактан үтэн таһаарыахтаах. Тыа сирин салаата сайдыыта үлэһиттэр дохуоттарын үрдэтиэхтээх, тыа сирин сайыннарыахтаах.

Туруоруллубут сыаллары ситиһэргэ, Саха сирин олохтоохторун олоҕун тупсарарга барыбыт күүспүт ирдэнэр. Бары бииргэ сомоҕолоһон үлэлиирбит уолдьаста. Төрөөбүт дойдубут уйгута бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах. Иннибит диэки улахан хардыы оҥорорбутугар уопсастыба, бэлиитикэ, бизнес уонна былаас, хас биирдии киһи күүһүн түмүөхпүтүн наада. Ол иһин 2019 сылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Сомоҕолоһуу сылынан биллэрэбин.