181
14 декабря 2018 в 09:08
Россия Конституция күнүн бэлиэтээтэ
Үйэ чиэппэрэ анараа өттүгэр, 1993 сыл ахсынньы 12 к. бүттүүн норуот референдумунан Россия олохтоохторо Россия Федерациятын Конституциятын иһин куоластаабыттара. Итини сэргэ саҥа көрүҥнээх парламеҥҥа быыбардар ыытыллыбыттара, ол икки палааталаах тутулун – Судаарыстыбаннай Думаны уонна Федерация Сэбиэтин – Төрүт сокуон быһаарбыта. Онон сокуону оҥорооччулар Конституция уонна Федеральнай Мунньах 25 сылларын тэҥинэн бэлиэтииллэр.
Россия судаарыстыбата демократияҕа туһуланар сайдыытын бигэ акылаата
Оттон ити иннинэ 1990 сыл бэс ыйын 12 күнүгэр дойдубутугар “РСФСР судаарыстыбаннай суверенитетын туһунан Декларация” ылыллыбыта. Докумуоҥҥа дойду саҥа аата — Россия Федерацията диэн бигэргэтиллибитэ уонна Россия саҥа Конституциятын ылыныы наадатын туһунан этиллибитэ.
1993 сылга РФ Президенэ Борис Ельцин саҥа Конституцияны оҥорууга анаан Конституционнай сүбэ мунньаҕы тэрийбитэ. Ол үлэтигэр политическай партиялар уонна хамсааһыннар бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдар, Россия народнай депутаттара уо.д.а. кыттыыны ылбыттара.
1993 сыл ахсынньы 12 күнүгэр Россия сокуону оҥорор уорганыгар — Федеральнай Мунньахха быыбардары кытта тэҥҥэ Конституцияны ылыныыга бүттүүн норуот куоластааһына ыытыллыбыта.
«25 сыл анараа өттүгэр дьон былаас кинилэри кытта кэпсэппэт диэн санаалаахтара, онон саҥа Конституция идеята уонна парламент икки палаататын тэрийии норуот биһирэбилин ылбыта. 1993 сыллааҕы быыбарга 58 мөлүйүөн – дойду нэһилиэнньэтин 54 бырыһыаныгар чугаһыыр ахсааннаах киһи кэлбитэ», — диэн политолог Павел Данилин санатта.
“Россия хаһыатыгар” бэчээттэммит күнүттэн – 1993 сыл ахсынньы 25 күнүттэн күүһүгэр киирбитэ. 1994 сылтан, Россия Президенин Ыйаахтарынан («Россия Федерациятын Конституциятын Күнүн туһунан» уонна «Ахсынньы 12 күнүгэр үлэлээбэт күн туһунан») ахсынньы 12 күнэ судаарыстыбаннай бырааһынньык күнүнэн биллэриллибитэ.
Россия Федерациятын Конституцията “Россия хаһыатыгар” бэчээттэммит күнүттэн – 1993 сыл ахсынньы 25 күнүттэн күүһүгэр киирбитэ. 1994 сылтан, Россия Президенин Ыйаахтарынан («Россия Федерациятын Конституциятын Күнүн туһунан» уонна «Ахсынньы 12 күнүгэр үлэлээбэт күн туһунан») ахсынньы 12 күнэ судаарыстыбаннай бырааһынньык күнүнэн биллэриллибитэ.
Саҥа Конституция, былааһы тыырсыы бириинсибин киллэрэн, судаарыстыбаннай былаас үрдүкү уорганнарын тутулун балайда уларыппыта. Конституция — бу судаарыстыба сүрүн сокуона – Россия правовой систематын бүтүннүүтүн киинэ буолар уонна атын сокуоннар ис хоһооннорун, суолталарын быһаарар.
Конституцияҕа дойду политическай ландшаба бүтүннүүтэ, кини суолталаах институттара суруллаллар, былаас толорор, сокуону оҥорор уонна сууттуур уорганнарга араарыллара ыйыллар, судаарыстыба баһылыгын — Конституцияны мэктиэлээччи — солото олохтонор. Россия аныгы парламентаризмын атаҕар туруутун историята сэбиэскэй кэм кэннинээҕи сүрүн түгэннэри тыктарар.
«Бастакы ыҥырыылаах Дума быыһык кэмнээҕи этэ уонна икки сылга талыллыбыта, — диэн Экономика үрдүкү оскуолатын уопсай политологияҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ Леонид Поляков кэпсиир. — 1995 сылга талыллыбыт иккис ыҥырыылаах Дума судаарыстыба саамай уустук кэмнэригэр 4 сыл үлэлээбитэ. Оттон сэттис ыҥырыылаах Госдума үлэтин таарыйдахха, кини саҥа үйэҕэ туһуланар: быыбардыыр системаҕа эксперименнэр суохтар, дойдуга сүрүн партийнай күүстэр биллэллэр, депутаттар салгыы сокуону оҥоруу үлэтин хаачыстыбатын үрдэтиигэ болҕомтону ууруохтара».
Сүрүн бириинсип уларыйбат. Конституция аан бастаан ылыллыбыт кэмиттэн докумуоҥҥа кэккэ көннөрүүлэр киллэриллибиттэрэ. Олортон кэнники ылыллыбыт балаһыанньаларынан “Россия Федерациятын гражданнара уопсай тэҥ уонна быһаччы быыбардыыр быраап төрүтүгэр кистэлэҥ куоластааһынынан Россия Федерациятын Президенин 6 сыллаах болдьоххо талаллар» (урут — 4 сылга) уонна «Судаарыстыбаннай Дума 5 сыл болдьоххо талыллар» (урут – 4 сылга) диэн көннөрүүлэр буолаллар (РФ Конституциятыгар көннөрүү туһунан 2008 с. ахсынньы 30 к. 6 № ФКС). 2014 сылга Үрдүкү суут уонна РФ Үрдүкү арбитражнай суута холбоһууларынан, Россия састаабыгар Крым Өрөспүүбүлүкэтэ уонна федеральнай суолталаах Севастополь куорат киириилэринэн сибээстээн, Конституцияҕа уларытыылар киллэриллибиттэрэ.
Политолог Дмитрий Фетисов санаатынан, Конституция уонна Федеральнай Мунньах Россияҕа 25 сыл устатыгар буолан ааспыт үгүс тыҥааһыннаах кэмнэри суох оҥорууга көмөлөспүттэрэ. Конституция — бу Россия судаарыстыбата демократияҕа туһуланар сайдыытын бигэ акылаата. Бу үтүө баҕа декларацията эрэ буолбатах, бу быһаччы, дьиҥнээхтик үлэлиир докумуон. Ханнык баҕарар дойду гражданиныгар – бу кини бастатан туран билиэхтээх сокуона, сокуоннары билии уонна сөптөөхтүк олоххо туһаныы — аныгы сайдыылаах олох нуормата, кини хаачыстыбатын үрдэтии модун төһүүтэ.
«Парламент хаһыатын» матырыйаалынан Елена БАИШЕВА бэлэмнээтэ. Хаартыскалар Интернет ситимиттэн туһанылыннылар.
