Күлүмнүүр норуотун кэскилигэр эрэлин ыһыктыбатаҕа

Ыам ыйын 18 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ общественноһа биллэр судаарыстыбаннай деятель, этнограф, суруйааччы, сырдатааччы, ХIХ үйэ бүтэһигэр, ХХ үйэ саҕаланыытыгар саха интеллигенциятын лидерэ, өр кэмҥэ аата-суола чып кистэлэҥҥэ тутуллубут биир дойдулаахпыт Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 153 сылын бэлиэтээбитэ.

Бу бэлиэ түгэн чэрчитинэн Национальнай библиотека историческай саалатыгар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков «Драма В.В. Никифорова-Кюлюмнюр «Манчары» диэн кинигэтин сүрэхтэниитэ буолла.

Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ интеллигенциятын сүмэтэ, учуонайдар, суруйааччылар, норуот депутаттара, общественнай тэрилтэлэр, холбоһуктар, ыччат бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ыллылар. Саалаҕа лыык курдук дьон мустуутун, сүдү өбүгэбитигэр уонна итини таһынан кинигэ ааптарыгар, биһиги норуот бас-көс дьонуттан биирдэстэригэр Александр Николаевичка ытыктабыл бэлиэтэ дии саныыбын. Тэрээһини «Саха сирин суруйааччылара» ассоциация бэрэссэдээтэлэ, М.К. Аммосов аатынан хотугулуу-илиҥҥи университет филологическай факультетын  суруналыыстыкаҕа кафедратын сэбиэдиссэйэ Олег Сидоров салайан ыытта.

Буруйдуур табыллыбат

Биһиги иннинээҕи уонна биһиги көлүөнэ дьон «Манчаары» драманы ааҕыахтааҕар, маннык айымньы баарын туһунан да билбэт этибит. Ол эрээри манна ити көлүөнэ дьону буруйдуур табыллыбат. Итиннэ история кырдьыгын саһыарбыт, кистээбит урукку систиэмэ буруйдаах.

Оттон билиҥҥи оҕолор уонна ыччат общественнай-политическай деятель, историк-учуонай Александр Николаевич Жирков көмөтүнэн айымньыны ааҕалларын, кини суруллубут историятын таһынан, бу драманы кытта ситимнээх чахчылары бүүс-бүтүннүүтүн билэр-көрөр кыахтаннылар. Ону тэҥэ Саха драматическай театрыгар испиктээкили көрүөхтэрин эмиэ сөп. Ол курдук, Александр Николаевич салалтатынан «Якутский край-Саха дойдута» уонна «Якутская жизнь-Саха олоҕо» уобаластааҕы хаһыаттарга, «Саха саҥата» диэн литературнай сурунаалга тахсыбыт төрөөбүт тылынан, латынскай буукубаларын суруллубут ыстатыйалар, уус-уран суруйуулар, барыта сахалыы алфавикка көһөрүллүбүттэрэ. Оттон Күлүмнүүр «Манчаары» драмата ити хаһыаттарга, сурунаалга бэчээттэммитэ.

Үгүс чинчийиилэрдээх бөдөҥ үлэ

Кинигэ сүрэхтэниитигэр бастыкынан филологическай наука доктора, суруйааччы Варвара Окорокова тыл эттэ. Варвара Борисовна мустубут дьоҥҥо кинигэ ис тутулун, хоһоонун кытта билиһиннэрдэ. Кини Александр Николаевич өр сыллаах ситимнээх үлэтин түмүгэ, урукку өттүгэр суох сонун, ураты чинчийии-кинигэ буолбутун бэлиэтээтэ. Кини бөдөҥ салайааччылар ортолоругар саха литературатын туһугар ыалдьар, интэриэһиргиир дьон олус сэдэхтэрин бэлиэтээтэ. Кинилэртэн биирдэстэринэн Александр Жирков буоларын туһунан эттэ.

Варвара Борисовна: «Литература уонна искусство норуот дууһата буолар. Итилэртэн тэйиччи киһи, арааһа, норуокка чугас аатырыан табыллыбат. Александр Николаевич СГУ историко-филологическай факультетын үөрэнэн бүтэрбитэ. Кини учууталларынан Георгий Башарин, Егор Алексеев, Василий Протодьяконов, уо.д.а. буолаллар. Ити ытык дьоммут киниэхэ төһөлөөх сабыдыаллаабыттара буолуой? Александр Николаевич олохтон эрдэ туораабыт бииргэ үөрэммит доҕоро Андрей Борисов-Өнөр Өндөрөйө таһаарбыт кинигэтигэр, кини биир хоһоонун олус үчүгэйдик ырыппытын өйдүүбүн. Александр Николаевич Күлүмнүүрү судаарыстыбаннай деятель быһыытынан аатын-суолун тилиннэрэргэ, үйэтитэргэ ылсыбыта өйдөнөр. Оттон кини бу кинигэни Василий Никифоровы-Күлүмнүүрү саха литературатын саҕалаабыт биир суруйааччы быһыытынан көрдөрөр сыаллаах-соруктаах суруйбута көстөр. Кинигэ икки түһүмэхтэн турар. Бастакы түһүмэҕэр ааптар Күлүмнүүр «Манчаары» драмата үөскээбит, суруллубут историятын, суолтатын чинчийбитин, архыып матырыйаалларыгар олоҕуран суруйбут. Ааптар саха ураты национальнай литературабыт үөскүүрүгэр фольклор төһүү буолбутун бэлиэтиир. Ол курдук, олоҥхо, ыһыах, ойуун көрүүлэниитэ драма жанра үөскүүрүгэр, сайдарыгар олук буолбутун кини ыйар. Биллэрин курдук, урукку өттүгэр саха литературата поэзияттан саҕаламмыта диир буоларбыт», — диэн эттэ.

Кини ааптар Күлүмнүүрү «Манчаары» айымньытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ санаатын-оноотун тириэрдэр уонна сайыннарар сыалы туруоруммутун уонна ситиспитин бэлиэтээтэ. Василий Никифоров драма суруллубутун кэнниттэн 21 сыл буолан, очерк суруйбут эбит.

Варвара Окорокова сахалыы уонна нууччалыы тылларынан суруллубут «Манчаары» драма литературнай кириитикэҕэ хайдах быһыылаахтык сыаналаммытын тула ааптар ырытыытын кытта билиһиннэрдэ. Кини кинигэ иккис түһүмэҕэ Василий Никифоров-Күлүмнүүр суруйууларыгар уонна драма туһунан ыстатыйаларга анаммытын бэлиэтээтэ. Варвара Борисовна кинигэ биир ураты суолтатынан Александр Николаевич оҥорбут түмүк санааларыгар, арыйыыларыгар сытарын ыйда. Олортон биирдэстэринэн Күлүмнүүр «Манчаары» драматын 1906 уонна 1907 сыллааҕы туруорууларыттан Саха театрын историята саҕаламмыта диэн түмүк санаа буоларын бэлиэтээтэ.

ХIХ уонна ХХ үйэлэр алтыһыыларыгар Күлүмнүүрэ суох саха общественнай-политическай өйө-санаата лаппа тутах буолуох этэ. Култуура, искусство, политическай өй-санаа, общественнай таһым, сырдатар үлэ, о.д.а. хайысхалары Күлүмнүүр баар буолан толорбута. Сорох өттүн соҕотоҕун.

Үлэ салҕанарыгар баҕарда

Парламент вице-спикерэ Антонина Григорьева быйыл Ил Түмэн тэриллибитэ 25 сыла буолбутун, ол кэм устата барыта 306 депутат норуот итэҕэлин ылан, үлэлээн-хамсаан ааспыттарын туһунан эттэ. Кинилэр ортолоругар үгүстэргэ киһи да, политик да быһыытынан холобур буолар норуот депутатынан, дэгиттэр талааннаах, дириҥ билиилээх-көрүүлээх, алта ыҥырыы тухары быыбардааччылар итэҕэллэрин сүкпүт Александр Жирков буоларын бэлиэтээтэ. Антонина Афанасьевна Манчаары көмүс уҥуоҕа кини төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар — Ньурба Малдьаҕарыгар харалла сытарын, ньурбалар кини туһунан үтүө тылынан эрэ ахталларын, сүдү өбүгэбит аатын үйэтитэр туһунан парламеҥҥа сурук киирбитин туһунан туһунан аҕынна.

Вице-спикер Александр Николаевичка кинигэни салгыы суруйарыгар баҕа санаатын тириэртэ уонна бөдөҥ научнай-историческай, литературнай суолталаах оҥоһуллубут үлэ иһин ааптарга махталын тириэртэ.

Саҕалааһын аата саҕалааһын, бастакы аата бастакы

Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ Андрей Борисов тустаах кинигэ ааптара Александр Жирков мэлдьи үрдүк суолталаах интеллектуальнай уонна духуобунай боппуруостары көтөҕөрүн, ол тула дьону түмэрин бэлиэтээтэ. Кини: «Саха театрын коллектива Александр Николаевичка мэлдьи махтанар. Василий Никифоров-Күлүмнүүр аатын көмүс буукубунан суруйтарбытыгар, история кырдьыга тиллибитигэр. Театрга баар остуолбаларга Алампаттан саҕалаан, саха драматурдарын ааттара суруллан турбуттара. Тоҕо эрэ Күлүмнүүрү кэтэспит курдук, биир остуолба хаалан хаалбыт этэ. Дьикти диэбэккит дуо? Ол онно Күлүмнүүр аатын суруйбуппут», — диэн эттэ.

Кини: «Александр Николаевич мэлдьи история чахчытын тилиннэриигэ үлэлэһэрин билэбит. Онон мин этиэхпин баҕарбын. Олоҥхо театрын төрүттээччинэн Былатыан Ойуунускай буолар. Билигин историяҕа суолталаах ааттары эрэ буолбакка, баар чахчылары сиэрдээхтик тилиннэрии кэмэ диэн сыаналыыбын», — диэтэ. Өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ театр искусствоҕа, култуураҕа эрэ анамматын, норуокка ананарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

Андрей Саввич «Манчаары» драмаҕа туһулаан саҕалааһын аата саҕалааһын, бастакы аата бастакы буоларын, ол туһунан суруллубут кинигэ суолтата улаханын, үрдүгүн ыйда.

Өр сыллаах толкуй кэнниттэн

Историческай наука кандидата Пантелеймон Петров: «Биллэрин курдук, ааспыт субуотаҕа өрөспүүбүлүкэ общественноһа биллэр судаарыстыбаннай деятель Василий Никифоров-Күлүмнүүр төрөөбүтэ 153 сылын бэлиэтээтэ. Оттон 2020 сылга Баһылай Манчаары төрөөбүтэ 215 сылын туолуоҕа. Оруобуна бу даатаҕа сөп түбэһиннэрэн Александр Николаевич Жирков кинигэтэ бэчээттэнэн таҕыста. Үрдүк таһымнаах бэчээккэ таһаарыы буоларын сыаналыыбын», — диэн эттэ.

Кини өр сыллар усталара толкуй, анаарыы кэнниттэн тахсыбыт үлэ буолара өтө көстөр. Пантелеймон Петров Күлүмнүүр «Манчаары» драманы Дьокуускай хаайыытыгар сытан суруйбутун туһунан бэлиэтээтэ. Кини ааптар историк идэлээх буоларынан, историяграфика толору үөрэтиллэн, кинигэ суруллубутун туһунан эттэ. Үс кэрдиис: сэбиэскэй иннинээҕи, сэбиэскэй уонна аныгы кэм хабыллыбытын бэлиэтээтэ.

Пантелеймон Петров кинигэ ааптара бэйэтин литературнай кириитик быһыытынан арыйбытын бэлиэтээтэ. Араас кэмҥэ «Манчаары» драмаҕа арааһынай көрүү баара. Кистэл буолбатах, кинини ороспуонньук, бунтаар курдук көрдөрө сатааһын эмиэ суох буолбатаҕа. Пантелеймон Петров Александр Николаевич драма геройа уонна ааптара, иккиэн төрөөбүт норуоттара көҥүл уонна сиэрдээх буолалларын иһин охсуспуттарын суруйбутун туһунан эттэ.

Историческай наука кандидата Пантелеймон Петров Күлүмнүүр оҥорбут саамай бөдөҥ дьыалатынан Саха сиригэр гражданскай сэрии күүдэпчилэнэ умайыытын икки сыл сыҕарыппытыгар сытарын ыйда.

Литератураны төрүттээбит дьону кытта

Историческай наука кандидата Егор Шишигин Василий Никифоров-Күлүмнүүр сэбиэскэй кэмҥэ улаханнык атаҕастаммытын-баттаммытын туһунан бэлиэтээтэ. Кини: «Күлүмнүүрү политическай реабилитацияны ыла илик диэн музейга көрдөрүллэрин уонна аата ааттанарын боболлоро. Ырыынакка киириэхпититтэн ылата Василий Никифоров аатын тилиннэриигэ уонна үйэтитиигэ сүрдээх күүстээх үлэ ыытыллар. Онтон биир суолталаах үлэнэн Александр Жирков саҥа таһаарбыт кинигэтэ буолар. Күлүмнүүр аата ааттамат кэмигэр Москваҕа олорор Ираида Самоновна Клиорина кини туһунан кинигэлэри таһаартыыра. Кинини сөҕөрүм. Клиоринаҕа суруйааччы Иван Федосеев-Доосо, учуонайдар Георгий Кардашевскай, Михаил Федоров матырыйаалларынан хааччыйбыттар эбит. Александр Николаевич «Манчаары» драма хайдах суруллубутун, суолтатын сүрдээх үчүгэйдик ырыппыт. Күлүмнүүр литературовед, кириитик, бас-көс киһи быһыытынан Былатыан Ойуунускай айымньыларын үрдүктүк сыаналаабытын Александр Николаевич ааҕааччыларга сырдаппыт. Ити кинигэ биир үтүө өрүтүнэн буолар. Манчаарыны норуот геройун быһыытынан аан маҥнай дьонугар-сэргэтигэр тиэрдибит киһинэн Күлүмнүүр эбит. Төһө да боппуттарын үрдүнэн улуустарга «Манчаары» драманы туруораллар эбит. Ол туһунан Күлүмнүүр суруйбут. Василий Васильевич Никифоров-Күлүмнүүр аата саха литературатын төрүттээбит суруйааччыларбытын кытта тэҥҥэ тутуллан ааттаныан наадалаах дии саныыбын», — диэн эттэ.

Кини Александр Жирков түбүктээх үлэтин таһынан Василий Никифоров-Күлүмнүүр, Максим Аммосов ааттарын үйэтитиигэ, атын куораттар уонна дойдулар музейдарыгар баар экспонаттарбытын үөрэтиигэ, чинчийиигэ сүрдээх улахан үлэни ыыппытын бэлиэтээтэ. Нам улууһун Хатырык бөһүөлэгэр баар М.К. Аммосов музейын попечительскай сэбиэтин бэрэссэдээтэлин быһыытынан үгүс үлэни ыыппытын туһунан эттэ.  

Күлүмнүүр күнүн-чааһын былдьаһар, тохтоло суох суруйар. Историяны, общественнай өй-санаа сайдыытын барытын сурукка тиһэр. Кэннибэр хаалааччыларга туһалаатын диэн. Норуотуттан кэлэйбит, санаата самныбыт киһи хайдах даҕаны итини суруйбат. Күлүмнүүр норуота кэскилигэр эрэлин ыһыктыбакка эрэ бу күн сириттэн барбытын туһунан өйдөбүлү бу кинигэ тириэртэр диэн баҕалаахпын.

Өйдөөхтүк уонна муударайдык

Прозаик, поэт Елена Слепцова-Куорсуннаах этиитигэр саҥа кинигэ тахсыытын суолтатыгар тохтоото. Ол курдук, кинигэ күн сирин көрүүтэ билиини-көрүүнү тэнитиигэ, урукку өттүгэр биллибэтэҕи арыйыыга төһүү буоларын бэлиэтээтэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ кинигэни атыылаһыы аҕыйаабытын туһунан эттэ. Кини ааспыт сыллаахха Татарстаҥҥа сырыытын туһунан аҕынна. Онно биир татаар суруйааччыта биһиэхэ кинигэни атыыласпат, аахпат буолуу кыһалҕата суох, урут уруккуттан биһиэхэ үөрэхтээх киһи кинигэнэн сирэйдэнэр, суолталанар диэн этиитин холобурга аҕалла. Ол аата ити региоҥҥа баай библиотекалаах, ааҕар дьон үрдүк аптарытыатынан туһаналлар эбит.

Суруйааччы Елена Слепцова Василий-Никифоров-Күлүмнүүр курдук эргиччи талааннаах, дириҥ өйдөөх-санаалаах дьон төрөөн, олорон ааһаллара норуот олоҕор, сайдыытыгар улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ. Кини: «Тустаах кинигэ сүрдээх өйдөөхтүк уонна муударайдык суруллубут. Оччолорго драма жанра диэн суох эрдэҕинэ, «Манчаары» айымньы тэттик эрээри, профессиональнайдык суруллубутун бэлиэтиибин. Диалогтара биир даҕаны ордук-хоһу тыла-өһө суох олус сытыытык суруллубуттар. Норуокка анаммыт тыл-өс диэн сыаналыыбын. Драмаҕа оонньообут Өксөкүлээх Өлөксөй курдук интеллигенция бастыҥ дьонун эмиэ ахтан ааһыахпын баҕарабын. Күлүмнүүр реабилитациятын сүрдээх үчүгэйдик ааһан эрэрин бэлиэтиибин. Кинигэ ааптара Александр Жирков интеллектуальнай уонна духуобунай эйгэҕэ улахан кылааты киллэрэрин ахтары наадалааҕынан ааҕабын. Ыччат маннык дьону батыһыан наадалаах», — диэн эттэ.

Санаа-оноо ситэригэр

Саха народнай поэта Иван Мигалкин 50 сыл аннараа өттүгэр Күлүмнүүр туһунан аан бастаан Бүлүү педучилищетыгар үөрэнэ сылдьан, Багдарыын Сүлбэттэн истибитин туһунан эттэ. «Манчаары» диэн драматын эмиэ ытык киһибититтэн билбит. Кини: «Василий Никифоровы-Күлүмнүүрү норуот депутата Александр Николаевич Жирков мындырдаан, чинчийэн үөрэтэрин, үйэтитэрин бэлиэтиибин. Ил Түмэн иннигэр туруоруллубут пааматынньыгы көрүҥ. Хайдах курдук сүдү киһибит ис дьиҥин арыйар үлэний? Бу көрөн-истэн, туттан-хаптан, таҥнан-симэнэн олороро… Пааматынньык иннигэр турдахха, киһи кутун-сүрүн баттатар. Биир өттүнэн маннык ытык өбүгэлээххинэн киэн туттаҕын. Олоҥхобутун тэнитэ, үйэтитэ сылдьар киһибитинэн эмиэ Александр Николаевич буолар. Аны Саха театрын үс томнаах антологиятын бэлэмнээн таһаартарыыта, биһиги норуокка эмиэ тугунан да кэмнэммэт кылаатынан буолар. Онон Александр Николаевич Күлүмнүүрү, олоҥхону уонна театры үөрэппитин, чинчийбитин түмүгэр, бу тутан олорор кинигэбит ситэн-хотон, бэчээттэнэн таҕыста», — диэн эттэ.

Кырдьык, санаа-оноо ситэригэр, буһарыгар-хатарыгар кэм-кэрдии наада. Иван Васильевич этиитин түмүгэр Күлүмнүүргэ анаан суруйбут хоһоонун аахта.

Харыстаһыаҕын уонна өйөһүөҕүн

Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытын депутата, суруйааччы Дмитрий Наумов: «Политика диэн күн аайы уларыйа турар эйгэ. Кими да харыстаабат түгэннэрэ эмиэ бааллар. Кинилэри харыстыыр, дьоҥҥо-сэргэҕэ тириэрдэр көлүөнэ дьоно кэллибит. Александр Жирков Василий Никифоровы-Күлүмнүүрү ылынан, элбэх үлэни оҥордо. Кинигэҕэ «Манчаары» драма урукку транскрипциянан кинигэҕэ киирбитэ, киһини наһаа интэриэһиргэтэр. «Баай уонна дьадаҥы диэн кылааһынан, бу өстөөх, бу өстөөх буолбатах диэн арахсыы суох буолуохтаах диэн өйдөбүлү Күлүмнүүр киллэрбитин Александр Николаевич сүрдээх үчүгэйдик суруйбут. Ол кэлин биһиги норуоппут сиэрэ буолбутун туһунан эмиэ кинигэҕэ ахтыллар. Маннык үтүө кинигэ тахсыбытынан Саха сирин олохтоохторун эҕэрдэлиибин. Аҕыйах ахсааннаах норуот буоларбытынан, бэйэ-бэйэбитин харыстаһыаҕын, өйөһүөҕүн», — диэн этиитин түмүктээтэ.

Кэм-кэрдии аастаҕын ахсын

Уус-Алдан улууһун баһылыга Алексей Федотов: «Норуокка дурда-хахха буолар дьон олорон ааһаллара баар суол. Василий Никифоров-Күлүмнүүр биһиги норуокка оннук киһинэн буолар. Кини олоҕун ыарахан кэмигэр, хаайыыга олорон, «Манчаары» драманы суруйбута мээнэҕэ буолбатаҕа буолуо. Александр Николаевич Жирков Күлүмнүүрү үйэтитиигэ үгүс сыратын уурбута, кэнчээри ыччакка тириэрпитэ, хайҕаллаах. Маннык тиэмэҕэ ылсан суруйар мээнэҕэ буолбатах. Биһиги, Уус-Алдан улууһун дьоно, дириҥ ис хоһоонноох кинигэ күн сирин көрбүтүттэн астынабыт. Кэм-кэрдии аастаҕын ахсын кинигэ суолтата өссө үрдээн иһиэ дии саныыбын. Тустаах кинигэ бастакы сүрэхтэниитэ Баһылай Никиипэрэп төрөөбүт-үөскээбит Дүпсүнүгэр ыытыллыбыта», — диэн эттэ.  

Мэҥэ-Хаҥалас улууһун баһы­лыга Николай Старостин: «Василий Никифоров-Күлүмнүүр биһиги биир дойдулаахпытын Манчаары Баһылайы революция иннинэ суруйан, киэҥ эйгэҕэ таһаарбыта. Кистэл буолбатах, кини туһунан араас саҥа-иҥэ баар. Манчаары — чахчы герой. Ону манна олорор дьон, бары итэҕэйэр буолуохтааххыт. Биһиги улуус парламеҥҥа Манчаарыны национальнай герой статуһун иҥэрэр туһунан сурук киллэрбиппит. Спикер Петр Гоголев уонна Александр Жирков бу боппуруоска бэйэлэрин көрүүлэрин этиэхтэрэ, сөптөөх быһаарыныыны ылыныахтара дии саныыбын. Кэлэр 2020 сылга Манчаары Баһылай үбүлүөйүн бэлиэтиибит. Бюст туруорга анал фонда тэрийдибит», — диэтэ.

Астыныах, киэн туттуох тустаахпыт

Тэрээһин түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков: «Бу суруллубут кинигэ түмүк буолбатах, биир түһүмэх эрэ курдук сыаналаныан сөптөөх. Күлүмнүүр курдук дириҥ силиһи аҕыйах чинчийээччи кыайан сиппэт. Дьон кини туһунан бары тус-туһунан санаалаахтар, хомойордоохтор, үөрэрдээхтэр. Уопсайынан общественнай-политическай өй-санаа сайдыытын ырытар дьон кини туһунан өтөрүнэн муҥурун булларыахпыт суоҕа дии саныыбын. ХIХ уонна ХХ, икки үйэ алтыһыыларыгар Күлүмнүүр курдук киһи үлэлээн-хамсаан, мөккүһэн-охсуһан, киирсэн аатын-суолун хаалларан, толук буолан барбыта, ити биһиги норуоппут улахан духуобунай, культурнай баайа буолар. ХIХ уонна ХХ үйэлэр алтыһыыларыгар Күлүмнүүрэ суох саха общественнай-политическай өйө-санаата лаппа тутах буолуох этэ. Култуура, искусство, политическай өй-санаа, общественнай таһым, сырдатар үлэ, о.д.а. хайысхалары Күлүмнүүр баар буолан толорбута. Сорох өттүн соҕотоҕун. Өссө үгүс идеяларын, өйүн-санаатын дьоҥҥо, коллегадарыгар, доҕотторугар сүбэ-ама буолан түҥэтэр эбит. Оннук балысханнык үлэлээбит. Бу ытык киһибитинэн киэн туттуох, астыныах эрэ тустаахпыт. Сыа-сым курдук тутан, салгыы үөрэтиэхтээхпит, чинчийиэхтээхпит. Тумус туттар дьоммут номох буолалларыгар бэйэбит эмиэ көмө буолуохтаахпыт. Мөлтөх өрүттэрин көрбөккө, хаһыспакка, онон «дуоһуйбакка», суллаан-ыраастаан, аал-луук мас курдук өрө анньан таһаарыахтаахпыт», — диэн эттэ.

Александр Николаевич кинигэни суруйарыгар Күлүмнүүр түмүк санаалара туох эбитэй диэн ыйытыы үүйэ-хаайа туппутун бэлиэтээтэ. Кини: «Василий Никифоров политическай суолга үктэнээт. үлэтин күүстээхтик уонна халыаннык саҕалаабыта. 1906 сыллаахха пьесатын түрмэҕэ сытан суруйбута. Онно дьонум-сэргэм өйдөөбүтэ диэн санаа баар. Кэлиҥҥи чинчийээччилэргэ кини олоҕун тиһэх күннэригэр норуотуттан хомойон-хоргутан, кэлэйэн барбытын курдук түгэх санаа баар. Ити сорох биллэр-көстөр общественнай-политическай, судаарыстыбаннай деятелларбытыгар, суруйааччыларбытыгар, драматурдарбытыгар эмиэ көстөн ааһар. Уус-уран литератураҕа даҕаны ити санаа баар. Хайа норуот туһугар туруулаһабыт диэн… Ити сүрдээх хотторуулаах уонна кыайтарыылаах санаа буолар. Инники диэки дьулуһуубутугар мэһэйдиир. Бу кинигэттэн Күлүмнүүр бастакы санаатын булгуруппакка, бу сиртэн барбыт диэн дьон түмүк оҥордуннар диэн баҕа санаалаахпын. Хаайыыга сытан, дьоммор санаабын пьесанан тириэртэхпинэ, маннык эттэхпинэ, үчүгэйдик ылыныахтара, өйдүөхтэрэ диэн суруйбута. 1921 сыллаахха «Манчаары» туһунан тоҕо суруйбуппунуй диэн хаттаан быһаарыы очерк суруйар. Итиннэ саха норуотугар кэскиллээх санаалар этиллэллэр. Аны 1927 сыллаахха бириигэбэрин күүтэ сытан, тохтоло суох ыстатыйалары суруйа сыппыт. Сэтинньигэ «Сибиирискэй хаайыылаах» диэн драматын уонна «Манчаары» драма туһунан үс ыстатайаны суруйбут. Ахтыы суруйа сырыттаҕына, хаайыыга дьэгдьийии буолар. Кини рукопиһын былдьаан ылаллар. Күлүмнүүр күнүн-чааһын былдьаһар, тохтоло суох суруйар. Историяны, общественнай өй-санаа сайдыытын барытын сурукка тиһэр. Кэннибэр хаалааччыларга туһалаатын диэн. Норуотуттан кэлэйбит, санаата самныбыт киһи хайдах даҕаны итини суруйбат. Күлүмнүүр норуота кэскилигэр эрэлин ыһыктыбакка эрэ бу күн сириттэн барбытын туһунан өйдөбүлү бу кинигэ тириэртэр диэн баҕалаахпын», — диэн дириҥ ис хоһоонноохтук эттэ.

* * *

Хайа баҕарар омук өркөн өйдөөх, дириҥ толкуйдаах, айылҕаттан айдарыылаах, норуоттарын кэскиллээххэ түмэр, сомоҕолуур кыахтаах бас-көс дьонноох буолан күүстээх. Урут-уруккуттан Лөгөй Тойон, Дыгын Тойон, Софрон Сыранов, Сэһэн Ардьакыап, Күлүмнүүр, Јксікүлээх, Алампа, Ойуунускай, Аммосов, Винокуров, Барахов уо.д.а. курдук саарыннардаах буоламмыт дьылҕа, уйан-хатан быһаарыллар уустук кэмнэрин этэҥҥэ туораан кэллэхпит. Күн бүгүнүгэр кыахтаах дьоммутунан тутахсыйбатах өрөспүүбүлүкэбит. Маннык бас-көс дьоммутун харыстыах тустаахпыт. Улахан норуот хаһан даҕаны бас-көс дьонун түһэрэ сатаабат, үчүгэй өрүттэрин бэлиэтииргэ кыһаллар. Ытык киһибит Василий Никифиров-Күлүмнүүр туһунан кинигэ биһиги норуокка үтүөҕэ-сырдыкка дьулуһарыгар санаата сахтыҥ.

Людмила НОГОВИЦЫНА