Ньиэпкэ уонна гааска тэҥнээх мамонт муоһа

2020 сылтан палеонтологическай тобохтору хомуйууну уонна атыылааһыны тустаах федеральнай сокуон бэрээдэктиэҕэ

Саха сирин аатырбыт муосчуттара туттар матырыйаалларынан мамонт муоһа буо­лар. Түҥ былыргыттан саха норуота, өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоохторо, ону тэҥэ чугас эргин арктикатааҕы ыаллыы олорор регионнар мамонт муоһун хаһаайыстыбаҕа, күннээҕи олоххо сэп-сэбиргэл, араас оҥоһук, симэх, киэргэл оҥостон туттубуттара ыраатта. Билигин муостан уус-уран оҥоһуктар хотугу дойду визитнэй карточкатынан ааҕыллаллар. Оттон мамонт уонна мамонт муоһа – Саха сирин брендэ.

Сүрүн муосчуттар кииннэрэ мамонт уонна моржа муоһун хомуйар сирдэр чугас эргин үөскээбиттэрэ. Холмогорскай, Тобольскай уобаластарга, Чукоткаҕа уонна саха норуотун уус-уран оҥоһуктара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ сатабыл үөрүйэхтэрэ буолан  тарҕаналлар. Сыл ахсын аан дойду үрдүнэн мамонт муоһун 80% Саха сиригэр хостонуллар.

Наадыйыы атыыны күүһүрдэр

Кытай норуотугар мамонт муоһуттан дьиҥнээх уонна сымыйа эмтиир ньымаларыгар кэнники уон сыл устата аан дойду үрдүнэн бобуу баарын үрдүнэн, Россия туундаратыгар кистэнэ сытар сир баайыгар билигин даҕаны интэриэс үрдүү турар.  Наадыйыы төрдө-төбөтө: урукку аарыма кыыллар уҥуохтара ирбэт тоҥҥо сытан, билиҥҥэ диэри биологическай сыанабылларын сүтэрбэттэр.  Мантан сиэттэрэн, бу уратытын өйдөөн, күн тахсар дойдутуттан Саха сиригэр халлаан сылыйыыта хамнастанар сыаллаах дьон сыл ахсын кэлиилэрэ элбии турар. Ону таһынан, регион хоту өттүгэр үлэтэ суох буолуу таһыма үрдүгүнэн, муостары көрдөөччүлэр ахсааннара сыл аайы үксүүр. Хас сыл аайы мамонт муоһун хостооччулар “барыһы баһан ылар” баҕалара улаатар.

Экспердэр сыаналыылларынан, аан дойду үрдүнэн мамонт муоһун  80 бырыһыана  өрөспүүбүлүкэҕэ кистэнэ сытар. Быһа холоон суоттааһынынан, биһиги региоммутугар 150 мөл.тахса мамонт уҥуоҕа кистэнэ сытарын туһунан этиллэр. Сыллата хостооччулар быһа холоон 100 тонна былыргы үйэлэрдээҕи аарыма кыыллар уҥуохтарын булаллар.

Сиртэн хостонор баайы туһаныы историята

Мамонт муоһун хомуйуу 1991-2002 сылларга Саха сирин арктикатааҕы туһааннаах сирдэригэр лицензияламмат этэ. Бу иннинэ ити салаа барыта мамонт муоһун хомуйуутун, атыылааһынын, оҥорон таһаарыытын бэрээдэктиир Национальнай мамонт пуондатын тула эргийэрэ. 2003 сылтан лицензия бэриллэр буолбута. Бу дьарыкка көҥүлү ылар бырааптаахтар — аҕа  ууһунан олорор общиналар, урбаанньыттар уонна юридическай сирэйдэр. Бастаан утаа көҥүл биир сылга, онтон 2016 сылтан биэс сылга диэри болдьохтоох бэриллэрэ. Биир соҕотох усулуобуйата  — палеонтологическай тобохтору сир үрдүттэн хомуйуу көҥүллэнэр. Көҥүлү биэриигэ лицензияны регионнааҕы былаас тустаах уорганын кытта Сиртэн хостонор баайы туһаныы федеральнай агентствотын филиала дьаһайаллара. СӨ Геологияҕа уонна бырамыысыланнаска министиэристибэтин дааннайынан, 2017 сыл бүтүүтэ 509 бэриллибит лицензия үлэлиирэ, бу иһигэр иккитэ – научнай, онтон атыттара – табаары атыылыыр сыаллаахтара. Көҥүл болдьоҕо уһаабытынан, ордук элбэх лицензияны ылыы 2016 сыллаахха бэлиэтэммит. Бу сылга барыта быһа холоон 430 лицензия бэриллибит. Лицензия ыларга ким баҕалаах судаарыстыбаннай нолуогу — 7,5 тыһ. солк. төлүүрэ. Мамонт муоһун атыылаан ылар үпкэ тэҥнээтэххэ, хомуллар нолуок киһи сонньуйуох сыаналааҕа. Маны таһынан, сокуону кэһэн туран мамонт муоһун хомуйууга буруйданааччы ыстарааба өссө кыра — 3 тыһ.солк.

Сокуон ылыллара наадалаах

Өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтата, уопсастыбанньыктар уонна учуонайдар 10-тан тахса сыл бу эйгэни дьаһайарга тустаах анал федеральнай сокуон ылыллыахтаах диэн бүгүҥҥү күҥҥэ диэри этэллэр. Санатар буоллахха, регион  ити салааны сүрүннүүр сокуона ситэтэ суоҕа биллибитэ. 2005 сылга Саха сирин Президенэ Вячеслав Штыров бу эйгэни салайар сыаллаах саҥа сокуоҥҥа илии баттаабыта, оттон икки сыл кэннэ борокуратуура ирдэбилинэн  сокуон үлэтин тохтоппута.

Биэс сыл анараа өттүгэр Госдума депутата Федот Тумусов федеральнай сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбитэ. Барылга этиллэринэн, булуллубут мамонт муоһа ньиэпкэ уонна гааска тэҥнээҕинэн ааҕыллыахтааҕа. Госдума депутата хостонор мамонт муоһун кылабыыһатын  бырамыысыланнай сиринэн ааҕары уонна хомуйар дьоҥҥо нолуок киллэрэри  туруорсара. Кэлин Госдума кэмитиэтэ Төрүт сокуоҥҥа сөп түбэспэт балаһыанньалары булан, салгыы  ситэрэн биэрэргэ анаан төттөрү ыыппыта.

Саха сирин былаастара бэлиэтииллэринэн, өрөс­пүүбүлүкэҕэ муоһу бырамыысыланнай хомуйууга бэриллибит лицензиялар ахсааннара кэнники сылларга 2 төгүлүнэн элбээбит, ол эрээри ити үрдүк дохуоту биэрэр дьыалаттан бюджекка ханнык да нолуок киирбэт. Бастатан туран, судаарыстыба өттүттэн сөптөөх хонтуруол суоҕунан. Ол кэмҥэ кыыллар хостонуллар тобохторун маассабайдык көрдөөһүн Хоту сир экологиятыгар мөлтөх сабыдыаллаах итиэннэ көрдөөччүлэргэ бэйэлэригэр кутталы үөскэтэр: сир сиҥниитэ иэдээннээх түгэннэргэ тиэрдэрэ баар суол.

Саха сиригэр ааҕалларынан, олохтоох дьоҥҥо лицензияны биэриини судургутутар федеральнай сокуону ылыныы балаһыанньаны уларытыан сөп. Быйыл ыам ыйыгар Саха сирин парламентарийдарын көҕүлээһинин вице-премьер Алексей Гордеев өйөөбүтэ, кини туһааннаах биэдэмистибэлэргэ бу эйгэҕэ сокуону тупсарыыга этиилэри бэлэмнииллэригэр сорудахтаабыта.

Госдумаҕа

Мамонт муоһун хомуйууну сокуонунан бэрээдэктээһин боппуруоһа Госдумаҕа болҕомто киинигэр сылдьар.  Ол курдук, Саха сирин парламентарийдарын көҕүлээһининэн Госдумаҕа «Сир аннын туһунан» федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан сокуон барыла үөрэтиллэр.

Бу сокуон барыла мамонт муоһун хостооһуну нолуогунан көҥүллүүр таһымҥа таһаарыахтаах. Иккиһинэн, мамонт муоһун эргитэр аукционнарга булгуччу аһаҕас атыыга таһаарыы ситиһиллиэхтээх. Үсүһүнэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ субъект быһыытынан бу дьарыкка лицензиялааһын, мамонт муоһун хостооһун, туһаныы тэрээһиннэрин чопчулуурга быһаччы кыттыһыахтаах. Бу боппуруос быһаарыллыытыгар муус хамсаата, үүнэр 2020 сылга саҥа федеральнай сокуон ылыллыаҕа. Онтон салгыы өрөспүүбүлүкэ парламентарийдара регионнааҕы сокуону ылынарга салгыы үлэлиэхтэрэ. Номнуо чугастааҕы кэмҥэ парламентарийдар сыраларынан барыстаах, ол эрээри сокуоннайа суох дьарык күлүктэн тахсыаҕа уонна ырыынак цивилизованнай көрүҥүнэн буолуоҕа.

Сокуон барыла олохтоох нэһилиэнньэ үгэс буолбут дьарыктарын сайдыытын уонна мамонт муоһуттан бэлэм бородууксуйаны оҥорууну көҕүлүөҕэ. Коммерческай хомуйууга сир аннын туһаныы бэрээдэгин олохтооһун, хомуллубут матырыйаал ахсааныгар хааччахтааһыннары уһулуу уонна сир аннын туһаныы иһин эппиэтинэһи киллэрэр туһунан сокуон барылыгар этиллэр.

Итини сэргэ сир аннын сөптөөхтүк туһаныыга уонна палеонтологическай тобохтор көрүҥнэрин быһыытынан матырыйааллары хомуйууга утумнаах уонна көдьүүстээх регионнааҕы судаарыстыбаннай геологическай хонтуруолу киллэрэр.

Палеонтологическай тобохтору атыылааһын тэрээһиннээх аукционнарга ыытыллыах тустаах, ол бэрээдэгин бырабыыталыстыба олохтуоҕа. Палеонтология бородууксуйатыгар нолуок түһэриллиитин суотугар, экспердэр сыанабылларынан, судаарыстыба сыллата 1 млрд солк. диэри үбү ылары былаанныыр.

Василий ПРОКОПЬЕВ