Ааһан эрэр сыл суолталаах сокуоннара

Төрүт Сокуоҥҥа — уларытыылар

Ахсынньы 17 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэ Төрүт Сокуонун сэттэ ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан сокуон барылын киллэрбитэ.
Ол курдук, Төрүт Сокуон 22 ыстатыйатыгар үөрэҕириини уонна бэйэни үөрэхтээһини сайыннарыыга араас көрүҥнэр олоххо киириилэригэр, гражданнарга регион социальнай-экономическай, экологическай, демографическай, этнокультурнай уонна национальнай уратыларын учуоттаан, конституционнай бырааптарын хааччыйарга аналлаах уларытыы киириэҕэ.
Иккис көннөрүү Төрүт Сокуон 47 ыстатыйатыгар киириэҕэ. Тустаах ыстатыйа 2 чааһыгар этиллэринэн, өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай гербэтигэр «Республика Саха (Якутия)» уонна «Саха Республиката» диэн сурулла сылдьар. Саха тылын орфографиятын быраабылатын быһыытынан «Саха Өрөспүүбүлүкэтэ» диэн уларытыллан биэриэҕэ. Манна майгылыыр уларыйыы — Төрүт Сокуон 68 ыстатыйатыгар «Саха Республикатын Ил Дархана» диэн этии «Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана» диэҥҥэ уларыйыа.
Маны таһынан өрөспүүбүлүкэ прокурорун анааһыҥҥа уларыйыылар киириэхтэрэ. Ол курдук, Төрүт Сокуон 91 ыстатыйатын 1 чааһа саҥалыы эрэдээксийэлэннэҕинэ, өрөспүүбүлүкэ прокурора Ил Түмэн уонна Ил Дархан сөбүлэҥнэринэн, Российскай Федерация Генеральнай прокурора түһэрбитин кэннэ Россия Президенин энаныахтаах.
Өрөспүүбүлүкэ Конституцоннай суутун оптимизациялыыр сыаллаах уларыйыы 87 ыстатыйаҕа киирэн биэриэҕэ. Ол курдук, суут 7 судьуйаттан буолбакка, 5 судьуйаттан туруоҕа.

Атын регионнарга суох бюджет

Федеральнай сокуоннар ирдииллэринэн, 2007 сылтан саҕалаан государственнай бюджеппыт үс сылы хабан оҥоһуллар буолбута. Ол эрээри, бары билэрбит курдук, дойду экономиката уустугуран, биир сыллаах бюджекка төнүннүбүт.
Үүнэр сыллааҕы бюджет дохуоттаах чааһа 162 млрд 300 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Нолуоктан дохуот — 102 млрд 425 мөл. солк., нолуогу таһынан дохуот — 10 млрд 478 мөл. солк. Маны таһынан 49 млрд 399 мөл. солк. үп-харчы киирэрэ былааннанар. Ол курдук, кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар сиртэн хостонор баай нолуогуттан 22 млрд 782 мөл. солк. киирэрэ былааннанар. Физическэй сирэйдэр дохуоттарыттан тутуллар нолуоктан — 20 млрд 601 мөл. солк. Тэрилтэлэр баайга-дуолга нолуоктарыттан — 12 млрд 442 мөл. солк.
Оттон 2016 сыл бюд­жетын ороскуоттаах чааһа 171 млрд 175 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Барыта 35 судаарыстыбаннай программаҕа 164 млрд 963 мөл. солк. үп-харчы көрүллэрэ күүтүллэр. Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэбит 2012 сылга дойдуга биир бастакынан государственнай программалартан турар бюджеты таҥан оҥорбута. 2011 сылга тус сыаллаах программалар өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан 16% үбүлэммит эбит буоллахтарына, 2012 сылга ити сыыппара 95% тиийбитэ. Маннык хайысхалаах үбүлэнии экономика салааларыгар, социальнай эйгэҕэ государствоттан өйөбүлү оҥорууга хайы-үйэ көдьүүстээҕин көрдөрдө. Бюджет дефицитэ 8 млрд 874 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ.
Өр кэмҥэ Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин салайбыт Александр Уаров: «Өрөспүүбүлүкэбит бюджетын дохуоттаах чааһа 12 млрд 681 мөл. солк. улаатта. Дойду биир да регионугар маннык үрдээһин суоҕун тоһоҕолоон бэлиэтиибин», – диэн эппитэ. Дойдуга үп-харчы кризиһэ сатыылаан турар кэмигэр өрөспүүбүлүкэ бюджетын дохуоттаах чааһа үрдээбитэ инникигэ эрэли саҕара саарбахтаммат.

Тыа хаһаайыстыбатын туһунан сокуон

Ахсынньы 17 күнүгэр ыытыллыбыт Ил Түмэн уочараттаах ХХ пленарнай мунньаҕар депутаттар өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана көҕүлээбит, күүтүүлээх «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан» сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыммыттара. Бу барылы дьон-сэргэ үгүстүк дьүүллэспитин бэлиэтиибин. Ол курдук, тыһыынчанан көннөрүү уонна этии киирбитэ.
Тустаах сокуон барыла барыта 22 ыстатыйаттан турар. Докумуон сүрүн сыалынан-соругунан өрөспүүбүлүкэҕэ тыа хаһаайыстыбатын туруктаахтык уонна көдьүүстээхтик сайыннарыыга усулуобуйаны тэрийии буолар.

Сэрии тулаайахтарыгар аналлаах

Ааһан эрэр 2015 сыл биир суолталаах сокуонунан «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр төрөппүттэриттэн биирдэстэрин сүтэрбит гражданнарга социальнай өйөбүл туһунан» диэн сокуон барылын ааттыам этэ. Бу докумуон — өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын сокуону көҕүлээһинэ. Сокуон барыла — судургу. Барыта 5 ыстатыйаттан турар.
Барыл 1 ыстатыйатыгар 1945 сыл балаҕан ыйын 3 күнүгэр диэри 18 сааһын туолбатах, төрөппүттэриттэн биирдэстэрэ Аҕа дойдутун көмүскүү сылдьан, 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүттэн 1945 сыл балаҕан ыйын 2 күнүгэр диэри өлбүт, сураҕа суох сүппүт эбэтэр медицинскэй тэрилтэҕэ эмтэнэ сытан күн сириттэн күрэммит, Саха сиригэр бастайааннайдык олорор гражданнарга анаан тустаах сокуон үлэлиэҕин туһунан этиллэр.
2 ыстатыйаҕа ити категория гражданнарга ханнык социальнай өйөбүллэр көрүллэллэрин туһунан ыйыллар. Ол курдук, чэпчэтиинэн туһанааччылар хас ый ахсын 886 солк. кээмэйдээх харчынан төлөбүр ылыахтара. Сыл ахсын кинилэргэ анаан диспансеризация ыытыллыаҕа. Социальнай өҥөлөрү оҥорор тэрилтэлэргэ уочарата суох быһа киириэхтэрэ. Маны таһынан үс сылга биирдэ өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар баар санаторийдарга эмтэнэллэригэр, сынньаналларыгар 50% чэпчэтии көрүллүөҕэ. Ити ороскуот өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан көрүллүөҕэ.
Тустаах сокуон барыла бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Докумуоҥҥа өйдөнүллүбэт, мөккүөрдээх түгэннэрэ элбэхтэр. Ил Түмэн уонна бырабыыталыстыба биир өйгө-санааҕа кэлэннэр, баар итэҕэстэр туоратылланнар, тустаах сокуон барыла ылыллан, ытык кырдьаҕастарбытыгар өр кэмнэргэ туһалыы туруохтун.

Нэһилиэктэр арыгы атыылааһыныттан аккаастаналлар

Биллэрин курдук, Ил Түмэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтин, усулуобуйатын уонна миэстэтин эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыммыта. Ити докумуоҥҥа олоҕуран, хас да нэһилиэк сокуон барыла бэлэмнээннэр, ону парламент ылынан, итирдэр утаҕы атыылааһынтан толору аккаастаннылар.
Ол курдук, аан бастакынан Кэбээйи улууһун икки нэһилиэгэ итирдэр утаҕы атыылыыртан аккаастаммыта. Онтон кинилэри Сунтаар улууһун Сиэйэтэ батыста. Ил Түмэн ааспыт уочараттаах пленарнай мунньаҕар депутаттар Абый улууһун Сутуруохата, Мэҥэ-Хаҥалас Тиэлигитэ, Нам Кириэс-Кытыла, Уус-Алдан Тумул, Элэһин, Арыы-Тиит бөһүөлэктэрэ уонна Таатта Туора-Күөлэ арыгыны атыылыыртан аккаастанар туһунан сокуоннарын барылларын ылыммыттара.
Бу үтүө холобурдартан «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр итирдэр утахтары розницанан атыылааһын бириэмэтин, усулуобуйатын уонна миэстэтин эбии хааччахтааһыны олохтуур туһунан» өрөспүүбүлүкэ сокуонун туһата көстөн кэлэр. Инникитин итирдэр утахтары атыылыыртан аккаастанар нэһилиэктэрэ кэккэлэрэ хаҥаан иһиэҕэр эрэнэбин.

КоАП толору күүһүнэн үлэлиир кыахтанна

Биллэрин курдук, өрөспүүбүлүкэ Админис­тративнай сокуону кэһиилэр тустарынан Кодексатын 13 ыстатыйата күүстэрин сүтэрбиттэринэн билиниллибиттэрэ. КоАП-ка уларытыылары бэлэмнииргэ анаан биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Бу бөлөҕү Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев салайбыта.
Ол курдук, кодекс биэс ыстатыйата федеральнай сокуоҥҥа сөп түбэспэт буоланнар, уларыйыы киирдэ. КоАП аҕыс ыстатыйата оробуочай бөлөх ыыппыт үлэтин, кодексы ырытан көрүүтүн түмүгэр уларытылынна. Онон билигин өрөспүүбүлүкэ Административнай сокуону кэһиилэр тустарынан Кодекса толору күүһүнэн үлэлиир кыахтанна.

Түөрт саҥа суут учаастага

Депутаттар Алексей Еремеев, Юрий Николаев уонна Виктор Федоров көҕүлээһиннэринэн «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр суут учаастактарын уонна мировой судьуйалар тустарынан» сокуоҥҥа 1 ыстатыйатыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» сокуон барыла бэлэмнэммитэ. Ити барыл Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕар бүтэһик ааҕыыга ылыныллыбыта.
Федеральнай со­куоҥҥа сөп түбэ­һин­нэрэн, Саха сиригэр эбии түөрт суут учаастага аһыллыахтааҕа. Онон мировой судьуйалар ахсааннара 59-тан 63-кэ тиийиэхтээҕэ. Үөһэ ахтан ааспыт норуот депутаттара бэлэмнээбит сокуоннарыгар сөп түбэһиннэрэн, Дьокуускайга — 2, Мирнэй оройуонун Айхал бөһүөлэгэр — 1, Нерюнгрига — 1 суут учаастактара аһыллыахтара. Сокуону көҕүлээбит парламентарийдар ноҕуруускалара улаханыттан көрөн, эбии суут учаастактарын тэрийэр туһунан биир санааҕа кэлбиттэр.

Людмила НОГОВИЦЫНА.