Биир бөһүөлэк холобуругар

Бөһүөлэк — икки аҥы

Уус-Алдан улууһун Кэптэни бөһүөлэгэ Эбэни өҥөйө сытар, сыыр үрдүгэр турар, икки оҕунан ыппыт курдук көнө уулуссалардаах дэриэбинэ. Оҕо сылдьан үрдүк сыыртан сырылаан аҕай биэрэрбит. Билигин ол сыырбыт намтаан, этэргэ дылы, киһи аҕылаан көрбөккө, биир тыынынан тахсар намыһах үрдэлигэр кубулуйда.
Итини таһынан Саха-Бельгийскэй гимназия аттынааҕы сыыр хайдан, дириҥ хаспахха кубулуйбута. Аны, хаспахпыт сылын ахсын улааттар улаатан испитэ. Итини утары бөһүөлэк нөҥүө өттүгэр баар сыыр эмиэ хайдан, нэһилиэнньэлээх пуун икки аҥы хайдар куттала үөскээбитэ. Нэһилиэк баһылыга Наталья Егорова суһал дьаһаллары ылан, Ирбэт тоҥ институтун научнай үлэһиттэрин, айылҕа харыстабылын министерствотыттан бэрэстэбиитэллэри таһааран көрдөрбүтэ, үөрэттэрбитэ.
Күндү ааҕааччы, балбаах тоҥу ириэрбэтин билэр буолуохтааххын. Ноһуом анныгар муус мууһунан килэйэ сытарын үгүстүк көрөөччүбүн. Айылҕа харыстабылын министерствотын үлэһиттэрин сүбэлэринэн ыаллар балбаахтарын ити хаспахха таспыттара. Туох да айылааҕынан киһи толорбот дириҥ хаспаҕын, куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, саахалланар туруктаах оскуоланы көтүрэннэр, онно таспыттара. Ол үрдүгэр буор кутаннар суол оҥорбуттара.
Сиргэ-тыаҕа сырыттахха, эмиэ сыырдар хайдыыларын элбэхтик бэлиэтии көрүөххэ сөп.
Бу бөһүөлэк уулуссалара сорох сирдэринэн кутаҥнас буолбуттарыттан эмиэ киһи дьаарханар. Ирбэт тоҥ биллэрдик ирэ турара биир дэриэбинэ холобуруттан ырылыччы көстөн кэлэр.

Ойуурдарбытын харыстаатахпытына эрэ

Айылҕаны айгыратар, алдьатар промышленность суох сиригэр тоҕо итинник буолла диэн ыйытыы үөскүүр. Сирбит шарыгар «улуу сылыйыы кэмэ» буола турара өйдөнөр. Ол эрээри икки атахтаах дьайыыта итиннэ эбиискэ буолара баар суол.
Ирбэт тоҥу ойуурдарбыт эрэ харыстыыллар, этэргэ дылы, үйэтин уһаталлар. Оттон биһиги, туох кистэлэ кэлиэй, үгүс нэһилиэнньэлээх пууннарбытыгар күн бүгүҥҥэ диэри оһохторбутун маһынан оттунан олоробут. Бөһүөлэк тулатынааҕы ойуурдарбыт мастарын кэрдэн, тоноон бүтэрдибит. Нэһилиэнньэлээх пууннар аттыларынааҕы сыырдар хайдыыларын, хаспахха кубулуйууларын биричиинэтэ манна сытар дии саныыбын.
Маны таһынан Уһук Илиҥҥи босхо гектар сирдэри ылан, баһылаан киирэн бардахтарына, дьыалабыай маһынан эргинии улаатыан сөптөөх. Оччоҕо ойуурдарбыт маґын кэрдии элбиэҕэ. Биһиги парламентарийдарбыт ойуурдаах сирдэр бэриллиилэрин утарсан көрбүттэрэ да, Госдума ылымматаҕын ааҕааччыларга санатабын.
Хас сайын ахсын баһаардар, өт уота төһөлөөх тайҕабытын, тыаларбытын харааччы сииллэрий? Ити баһаардар үксүлэрэ дьон уоту сэрэҕэ суох туттууларыттан таһаарыллаллар.
Промышленность сирбитигэр-уоппутугар, айгыр-силик айылҕабытыгар өтөрүнэн көннөрүллүбэт охсууну оҥорбутун, оҥорорун билэбит. Бүгүн «күннээн-күөнэхтээн» сылдьарбыт, инникитин тугунан диэлийэн тахсыан билбэппит… Холобурга аҕаллахха, алмаас баайдаах Ньурба улууһун Марха Эбэтин уутун олохтоохтор кыайан испэт буолбуттарын, искэннээх ыарыы элбээбитин туһунан биһиги хаһыаппыт суруйан турар.

Гаастааһыҥҥа хамсааһын тахсара буоллар

Ааспыт сыллаахха Ил Түмэн ирбэт тоҥу харыстааһын туһунан федеральнай сокуон барылын бэлэмнээбитэ. Бу биһиги Сахабыт сирин эрэ буолбакка, аан дойдуну бүтүннүүтүн таарыйар тыын боппуруос. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ парламена экология доктринатын ылыммыта.
Биллэрин курдук, үүммүт 2017 сыл дойдуга Экология сыла биллэрилиннэ. Итинэн да сибээстээн, биһиги парламентарийдарбыт, ирбэт тоҥу үөрэтэр институт научнай үлэһитэ Александр Федоров уонна тутааччы Эдуард Романов көҕүлээбит сокуоннарын барылын Государственнай Дума депутаттара, дойду салалтата өйүөхтэрэ диэн эрэнэбит.
Тустаах докумуон ылыллара буоллар, хамсааһын тахсыах этэ дии саныыбын. Ити тыын кыһалҕанан сибээстээн, нэһилиэнньэлээх пууннарбытын гаастааһыҥҥа федеральнай бюджеттан үп-харчы көрүллэрин ситиһэрбит буоллар, улахан кыайыы буолуох этэ. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тыабыт сиригэр гааһы киллэрии бытаарбыта мэлдьэх буолбатах.

Айылҕабытын чөлүгэр түһэрэн эрэ

Айгыр-силик айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыан­наспатахпыт, Ийэ сиргэ өтөрүнэн оспот баастары хаалларбыппыт түмүгэр, кини иэстэһэр күүһүн-уоҕун билэн эрэбит. Ол курдук, айылҕабыт барахсан күүтүллүбэтэх көстүүлэринэн араастаан соґутар. Байҕалларбыт, өрүстэрбит хааларыттан халыйан тахсаннар, халааннааннар, дохсун сүүрүктэринэн нэґилиэнньэлээх пууннары, куораттары тоҕута сүүрэллэр. Икки атахтаах айылҕа илиитигэр баара-суоҕа кыймаӨныыр үөӨӨэ-көйүүргэ тэӨнэґэрин дакаастыырга дылы.
Аҕыйах хонуктааҕыта Таилаҥҥа аһара самыырдаан, хас да арыы ууга барбыттарын, дьон-сэргэ суорума суолламмыттарын күөх экранынан көрбүт буолуохтааххыт. Оттон Европа ууга барара, ардыгар киһи тулуйбат өҥүрүк куйааһа түһэрэ, ардыгар тымныйара сонун да курдук буолбат буолла.
Хомойуох иһин, айылҕабытыгар ааргытык сыһыаннаһар буолбуппут баар суол. Сынньана, шашлыктыы тахсабыт диэн ааттаан, бөх-сыыс бөҕөтүн ыһабыт. Сир астааччылар, булчуттар эмиэ бэйэлэрин кэннилэриттэн хомунар-иминэр диэни билбэттэр.
Өбүгэлэрбит мындырдарын билигин кэлэн өйдүүгүн. Кинилэр айылҕаны алдьатартан, буортулууртан ордук улахан аньыы бу күн сиригэр суоҕун этэллэрэ.
Айылҕабыт алдьаныытын сыыйа чөлүгэр түһэрдэхпитинэ эрэ, инникибит сырдык, эрэллээх буолара саарбахтаммат. Оттон най баран олордохпутуна, туох алдьархай көһүтэрин сэрэйэр буолуохтааххыт. Манна былаас, судаарыстыба эрэ кыһаллыахтаах буолбатах. Хас биирдии тиэргэммититтэн саҕалаан хомунуохтаахпыт, ыраастаныахтаахпыт.
Өссө 2015 сыл түмүгэр айылҕаттан айдарыы­лаах Наталья Иванова биһиги хаһыаппытыгар: «Урукку өттүгэр ыспыт-тохпут бөхпүтүн-сыыспытын ыраастыахпыт. Мини-собуоттар аһыллан үлэлиэхтэрэ. Олорго бөхпүтүнэн брикеттэри оҥоро-оҥоробут алмаас хостообут карьердарбытын толорорго дьулуһуохпут. Айылҕабытын ыраастыы, чөлүгэр түһэрэ сатыахпыт. Сири, ойууру эрэ буолбакка, тиэргэммититтэн саҕалаан ыраастаныахпыт. Кылаабынайа, айгыр-силик айылҕабытын харыстаатахпытына, ааттаах үчүгэйдик олоруохпут», – диэн өтө көрүүтүн бэчээттээн турардаахпыт.
Дойду 1 №-дээх астролога Павел Глоба сэттэ сыл анараа өттүгэр: «Ирбэт тоӨ сыыйа бытааннык ириэҕэ. Россияҕа Сибииргэ кыґалҕа баар буолуон сөп. Обь өрүс дельтата наґаа намыґах сиргэ сытар. Хас эмэ тыґыынча көґүнэн тайыыр кута-бадараан дойдутугар кубулуйуон сөптөөх. Ити 2020-2030 сыл кэнниттэн сыыйа буолуоҕа», – диэн эппитэ.

Дьиксиннэрбэт буолуохтарын табыллыбат

Аан дойду экономиката уонна экологическай өттүнэн куттала суох буолуута килиимэттэн улахан тутулуктаах. Россияҕа ирбэт тоҥ 10,7 мөл. кв. км тайаан сытар. Ол курдук, дойдубут сирин-уотун 65% ылар.
Санкт-Петербург куорат учуонайдара Олег Анисимов уонна Сергей Лавров суруйалларынан, Арҕаа Сибииргэ хас сылын ахсын ньиэби уонна гааһы хостооһуҥҥа 35 тыһыынчаҕа тиийэ саахал таһаарыллар эбит. Итини кинилэр ирбэт тоҥ ириитин кытары быһаччы сибээстииллэр. Ол курдук, ньиэп, гаас ситимин, тутууларын акылааттара хамсыылларыттан уонна алдьаналларыттан саахаллар тахсалларын туһунан учуонайдар бэлиэтииллэр. Итиччэ элбэх саахал тахсыыта экономикаҕа төһөлөөх охсуулаах буолуой?
Питер учуонайдара итини таһынан ирбэт тоҥноох регионнарга тутуулар эмсэҕэлииллэрэ элбээбитин бэлиэтииллэр. Кинилэр ирииттэн Дьокуускайбытыгар ордук элбэх тутуу алдьанарын ыйаллар. Бэйэбит тутааччыларбыт эмиэ таас тутуу ыытыллара уустугурбутун туһунан үгүстүк этэллэр. Ити холобурдар киһини дьиксиннэрбэт буолуохтарын табыллыбат. Инникитин бу тыын боппуруоска дойду үрдүкү салалтатын өттүттэн күүстээх болҕомто ууруллан, айылҕа харыстабыла судаарыстыбаннай политикаҕа кубулуйуон наада.

Ыспыраапка

1370 миэтэрэттэн ордук дириҥнээх аан дойду үрдүнэн саамай халыҥ ирбэт тоҥ 1982 сыллаахха Илиҥҥи Сибииргэ, Саха сиригэр Бүлүү өрүс хотугу биэрэгэр регистрацияламмыта. Ити Гиннес рекордун кинигэтигэр киллэриллибитэ.