Гектар сир уонна бюджет

Сир — ураты табаар

Дойдубутугар киэҥник тайаан сытар төһөлөөх киэҥ сир-уот киһитэ-сүөһүтэ суох, өтөхсүйэн сытарый? Бу түмүгэр Россия геополитическай позицията мөлтүүр-ахсыыр. Уһук Илин региоҥҥа ыаллыы олорор Кытай судаарыстыбатын, Азия-Чуумпу акыйаан регион олохтоохторун ахсаана үүнэ-тэһиинэ суох элбии турарын бары бэркэ диэн билэбит. Биһиги киэҥ-куоҥ сирбитигэр-уоппутугар төһөлөөх ымсыыраллара буолуой?
Биллэрин курдук, Российскай Федерация Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка президент боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Трутнев ким наадыйааччыга биирдии гектар сири биэриэххэ диэн дойду баһылыгар этии киллэрбитэ. Владимир Путин ити этиини биһирээбитэ. Манна олоҕуран «Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка гражданнарга сир учаастагын биэрии уратыларын тустарынан уонна Российскай Федерация сорох сокуоннарын акталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» 930602-6 №-дээх федеральнай сокуон барыла бэлэмнэммитэ.

Тустаах сокуон барылыгар туох туһунан этиллэрин санатар эбит буоллахха, Россия гражданина тыа хаһаайыстыбатынан уонна предпринимательство араас көрүҥүнэн дьарыктанар буоллаҕына, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка биир гектар сири босхо ылыан сөп. Бастаан утаа биэс сылга диэн болдьохтоон сир бэриллэр. Онтон дьэ, көһөн кэлбит киһи бас билиигэ ылар кыахтанар. Аналынан туһаныллыбатаҕына, бу сир былдьаныллар.
«Сир мээнэ табаар буолбатах, ураты табаар. Ордук аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарга сир боппуруоһа ордук «ыарыылаах» буолар. Манна хас эмэ мөлүйүөн кытай кэлбиттэрин түмүгэр, 400-кэ эрэ тыһыынча саха симэлийэн хаалыан сөп. Ол иһин сувереннай судаарыстыба бэйэтин сокуоннарынан тастан өтөн киирииттэн көмүскүүр эбээһинэстээх. Онон бу сокуон барыла толкуйданан оҥоһуллубут буолуохтаах диэн сэрэйиэххэ эрэ сөптөөх. Аан дойдуга бас билии сокуонунан эрэ араҥаччыланар. Сирбитигэр-уоппутугар дьиҥнээх хаһаайын эрэ буоллахпытына, ханнык да кэлии дьон кутталы үөскэппэттэр. Сир — киһи төрүт баайа. Биллэн турар, көдьүүстээхтик туһаныахтаахпыт, дьиҥнээх хаһаайын буолуохтаахпыт. Киһи көмүс көлөһүнэ тохтон, оҥоһуллубут эрэ сир дьиҥнээх баайынан ааттаныан сөптөөх», — диэн урукку өттүгэр суруйан турабын.

Түһүмэхтэринэн олоххо киирэрин туруорсаллар

Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕар парламентарийдар ити сокуон барылын уурааҕын бигэргэттилэр. Бу боппуруоска дакылааты Ил Түмэн сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев оҥордо.
Кини барылы дьүүллэһии актыыбынайдык ыытыллыбытын, парламент мантан туора турбатаҕын бэлиэтээтэ. Алтынньы 8 күнүгэр барыл тустаах кэмитиэт киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьүүллэһиллибитэ. Алтынньы 14 күнүгэр федеральнай сокуон барылыгар үлэни тэрийэр туһунан Ил Түмэн уурааҕа ылыллыбыта. Оттон сэтинньи 27 күнүгэр тустаах федеральнай сокуон барыла официальнайдык өрөспүүбүлүкэ парламеныгар киирбитэ. Докумуон тута депутаттарга, муниципальнай тэриллиилэргэ уонна общественнай холбоһуктарга дьүүллэһиигэ тарҕатыллыбытын дакылаатчыт бэлиэтээтэ.
Ахсынньы 3 күнүгэр тустаах сокуон барылыгар этиилэри бэлэмнииргэ анаан биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Ахсынньы 10 күнүгэр официальнайдык киирбит докумуону парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин киэҥ ыҥырыылаах мунньаҕар дьүүллэспиттэрэ. Маны таһынан араас площадкаларга бу сокуон барылын дьүүллэһии актыыбынайдык барбыта. Владимир Прокопьев сирдээх дьон докумуоннарын оҥорторууларын түргэтэтиигэ бэлэмнэнии үлэ күүскэ барбытын туһунан ыйда.
Өрөспүүбүлүкэ парламена федеральнай сокуон барылын концепциятын уопсайынан өйүүр эрээри, кэккэ итэҕэстэр баалларын ыйар. Ил Түмэн Государственнай Дума тутууга уонна сир сыһыаннаһыыларыгар кэмитиэтигэр кэккэ этиилэрдээх суругу (отзыв) киллэриэҕэ.
Владимир Прокопьев федеральнай сокуон күүһүгэр киириитин үс түһүмэххэ араарыахха сөбүн туһунан эттэ. Ол курдук, бастакынан, Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук субъегын муниципальнай тэриллиитин, онтон уокурук, ол кэнниттэн Российскай Федерация атын субъектарын олохтоохторугар докумуон олоххо киириитин механизмын сыыйа киллэриэххэ баарын туһунан дакылаатчыт ыйда. Кини түһүмэхтэр олоххо киириилэрин икки арда кырата суох буолуохтааҕын бэлиэтээтэ.
Тустаах кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ сир учаастагын ылбыт Российскай Федерация гражданина Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка бастайааннайдык олохсуйуохтааҕын туһунан ыйда. Кини Госдумаҕа парламент киллэрэр суругар сокуон барылыгар сир-уот зоната уонна категорията учуоттамматахтарыгар сыһыаннаах этии баарын туһунан пленарнай мунньах кыттыылаахтарыгар билиһиннэрдэ.
Маны таһынан барылга Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка киирсэр субъектар айылҕаларын, климаттарын уратылара, сиртэн хостонор баайдаах сирдэрэ учуоттамматаҕын дакылаатчыт бэлиэтээтэ. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар төрүт дьарыктарыгар аналлаах сирдэр эмиэ учуоттамматахтар.
Владимир Прокопьев аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар уонна общиналар төрүт үлэлэринэн дьарыктанар сирдэрин-уоттарын сүтэриэхтэрин сөптөөҕүн туһунан ыйда.
Докумуоҥҥа ойуур фондатын туһаныы нуормата, булт сирдэрэ эмиэ учуоттаныллыбатахтар. Ураты харыстанар сирдэр судаарыстыбаннай кадастровай учуокка турууларын туһунан докумуоҥҥа ахтыллыбатах. Ити сирдэрбит сыыйа суолталара сүтүөхтэрин сөптөөҕүн туһунан дакылаатчыт бэлиэтээтэ.
Кини Ил Түмэн Госдумаҕа киллэрэр суругар уон этии баарын ыйда.
Депутат Егор Жирков: «Тустаах федеральнай сокуон барылыгар Госдумаҕа киллэрэр 10 этиибитин, элбэҕэ бэрдиттэн ким да көрүө, аахайыа суоҕа диэммин, уопуттаах парламентарий быһыытынан этэбин. Чопчу 2-3 этиини үчүгэйдик бэлэмнээн киллэриэххэ», – диэн эттэ.
Владимир Прокопьев парламент бэлэмнээбит суруга бу сокуон концепциятыгар анаан киллэриллиэҕэ, оттон Ил Түмэн официальнай этиилэрэ сокуон барылын иккис ааҕыытыгар киллэриллиэхтэрин туһунан быһааран биэрдэ.
Тустаах уураах барылын дьүүллэһиигэ өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов кыттыыны ылла. Кини Уһук Илин регионтан көһүү элбэҕэ улахан кыһалҕаны үөскэтэрин, тустаах сокуон итини тохтотууга туһуланарын туһунан эттэ. Ил Дархан сири биэрии региоҥҥа дьон олохсуйа кэлэригэр улахан төһүү буоларын бэлиэтээтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ климатическай уратыларын туһунан аҕынна. Ирбэт тоҥҥо сири оҥоруу уустугун, сиргэ хаһаайын буоларга эппиэтинэһи үрдэтиигэ болҕомто ууруллуохтааҕын ыйда.
Депутат Иван Шамаев Саха сирин тустаах сокуон барылыттан ылар, туоратар туһунан этиитигэр коллегалара куоластаатылар. Ол эрээри кини этиитэ өйөммөтө. Вице-спикер Виктор Губарев сирдэрин докумуоннарын оҥортороллоругар, сокуон олоххо киириитигэр быыһык кэм (переходный период) наадатын туһунан эттэ. Василий Власов тустаах докумуон күүтүүлээх сокуон барыла буоларын туһунан аҕынна. ТОР туһунан сокуон тугу да оннуттан хамсаппатаҕын туһунан эттэ. Кини Уһук Илин региону баһылааһыҥҥа механизмнар наадалар. Онуоха бу барыл механизм биир көрүҥүнэн буоларын туһунан эттэ. Василий Власов депутат Егор Жирков этиитин кытта сөбүлэһэрин, чопчу этиилэр наадаларын туһунан эттэ. Елена Голомарева аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар сирдэрин ураты статустара учуоттанара наадатын уонна босхо бэриллибит сирдэри кэлин атыылаан эргиниэхтэрин сөптөөҕүн туһунан эттэ. Алексей Еремеев парламент уураах концепциятыгар депутаттар уонна нэһилиэнньэ этиилэрэ, сэрэхэдийиилэрэ учуоттаммыттарын ыйда.
Дьүүллэһии түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков уураах концепциятыгар суругу кытта тэҥҥэ Ил Түмэн этиилэрин таблица быһыытынан оҥорон, Государственнай Думаҕа ыытар наадатын бэлиэтээтэ.

Бюджет баар!

Парламент уочараттаах ХХ пленарнай мунньаҕын биир сүрүн боппуруоһунан 2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын дьүүллэһии буолла. Бу боппуруоска дакылааты Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, түһээн уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев оҥордо. Кини араас хайысхаларынан сөбүлэҥ хамыыһыйалар хайдах үлэлээбиттэрин туһунан билиһиннэрдэ.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит дойдуга бастакынан сөбүлэҥ хамыыһыйалары үлэлэтэр практиканы киллэрэн, бюджет сокуона туруктаахтык ылыллар буолуутун ситиспитэ мэлдьэһиллибэт.
Федеральнай сокуоннар ирдииллэринэн, 2007 сылтан саҕалаан государственнай бюджеппыт үс сылы хабан оҥоһуллар буолбута. Ол эрээри, бары билэрбит курдук, дойду экономиката уустугуран, биир сыллаах бюджекка төнүннүбүт. Пленарнай мунньахха кыттыыны ылбыт өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Егор Борисов өрөспүүбүлүкэ үс сыллаах бюджеты ылыныыга бэлэмин, ол эрээри үөскээбит балаһыанньа кыһарыйан, быстах кэмҥэ биир сыллаах бюджеты ылыныыга төннүбүппүт туһунан эттэ. Кини дойду атын субъектарынааҕар бюджеппыт туруктааҕын, бюджет дохуоттаах чааһыгар үлэ барбытын бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай иэһэ атын субъектары кытта тэҥнээтэххэ, кыратын туһунан Ил Дархан эттэ. Киин куоракка оҥорон таһаарыыны, үп-харчы киириитин улаатыннарар наадата, Дьокуускайга сөптөөх үп-харчы өрүллэрэ ыйылынна.
Депутат Евгения Михайлова Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын устудьуоннара көһөн кэлэн үөрэниилэригэр эбии 5 мөл. солк. эрэйиллэрин туруоруста. Василий Местников Орто Халыма улууһугар Арҕахтаах бөһүөлэгэр, Василий Тимофеев Бүлүү улууһун Тааһаҕар бөһүөлэгэр, Владимир Федоров Дьокуускайга оскуола тутууларын туруорустулар.
Үүнэр сыллааҕы бюджет дохуоттаах чааһа 162 млрд 300 мөл. солк. тэҥнэһэр. Нолуоктан дохуот — 102 млрд 425 мөл. солк., нолуогу таһынан дохуот — 10 млрд 478 мөл. солк. Маны таһынан 49 млрд 399 мөл. солк. үп-харчы киирэрэ былааннанар. Оттон кэлэр сыл бюджетын ороскуоттаах чааһа 171 млрд 175 мөл. солк. тэҥнэһиэҕэ. Үүнэр сыл бюджетын дефицитэ 8 млрд 874 мөл. солк. тэҥнэһэр.
Депутаттар үүнэр 2016 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыннылар.

* * *
Парламентарийдар Үөһээ Бүлүүтээҕи 8 №-дээх суутун учаастагын мировой судьуйатынан Айталина Узнаеваны таллылар.

Людмила НОГОВИЦЫНА.