«Иэхэйбиин! Мин куруорка барыам!»

Алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн V пленарнай мунньаҕар «АПК үлэһиттэрэ сонотуоруйга-куруорка эмтэнэллэригэр судаарыстыба өйөбүл дьаһалларын туһунан» сокуон барыла дьүүллэһилиннэ. Маннык сокуону өссө төрдүс ыҥырыы дьокутааттара ылан тураллар. Онон билигин уларытыылары киллэрии саҥа барыла дьүүллэһиллэн, үлэлии сылдьар сокуоҥҥа бигэргэннэ.

Арассыыйа АПК-тын үлэһиттэрин идэлээх сойуустарын Саха Өрөспүү­бүлүкэтинээҕи тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ Б.А.Николаевы кытта атах тэпсэн олоробут. Ил Түмэн пленарнай мунньаҕар кини сирэй кыттыбытын көрбөтөҕүм. Оттон бу боппуруоска, сибилиҥҥи кэмҥэ, киниттэн ордук билэр-көрөр уонна өссө тус санаалаах киһи аҕыйах буолуохтаах диэн дьиэктээх өйүнэн салайтаран, кэпсэтиибин саҕалыыбын.

— Борис Ануфриевич, бу этиллэр сокуон кэккэ сылларга үлэлээн кэллэҕэ дии. Түмүк оҥоруохха сөп буолуо. Быһаччы сыһыаннаах киһи быһыытынан, ордугун-итэҕэһин туһунан туох санаалааххын?

— Урааннаах уһун сылларга сир-халлаан икки ардыгар быраҕыллан хаал­быт кэриэтэ дьоммутугар-сэргэби­тигэр болҕомто ууруллубута, өйөбүл оҥоһуллубута үчүгэй бөҕө буоллаҕа дии. Буолан баран, бэйэбит дьокутааттарбыт бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитигэр көҕүлээбит сокуоннара буолар.

Тыа киһитин доруобуйата, сын­ньалаҥа диэн өйдөбүл уонна ол проблеманы быһаарыы, судаарыстыбаҕа олох уһун кэмҥэ төрдүттэн сүтэ, умнулла сырытта. Оттон бу проблема судаарыстыба быһаччы эбээһинэһэ буолар эбээт. Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын үбүлээһиҥҥэ, уонунан сылга судаарыстыбаннай бюджетын 1 бырыһыанын ырааҕынан кыайбат үбү-харчыны көрөн кэлбитин болҕомтоҕо ылар буоллахпытына, тыа хаһаайыстыбатын үлэһитин доруобуйата чэбдигириитин уонна сынньалаҥын боппуруоһа «умнууга» хаалларыллыбыта, кими да дьиктиргэтиэ суохтаах.

Хайа да сокуон, олох биир кэм уларыйа-тэлэрийэ турар тэтимин тилэх баттаһан, саппай уопсан иһэр кыаҕа суох. Ону таһынан, инникини өтө көрөн учуоттуура эмиэ кыаллыбат. Ол иһин сокуоҥҥа кэмиттэн кэмигэр уларытыылар  уонна эбиилэр киллэриллэллэр. Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ эмтэнэллэригэр уонна сынньаналларыгар судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан сокуон бастаан өрөспүүбүлүкэбитигэр ылылларыгар, чэпчэтиилээх путевканан уонна айан төлөбүрүнэн туһаныахтаах үлэһиттэр категориялара олохтоммута: ыанньыксыт, сылгыһыт, табаһыт, булчут, балыксыт уонна мэхэньисээтэр.

Биһиги тыабыт дьоно дьадаҥылара бэрдиттэн, бэл судаарыстыбаттан чэп­чэтиилээх путевкаларын кыайан туһамматтарын түмүгэр, профилакторийдарга сайаапкаламмыт миэстэлэр аһаҕас хаалан хаалаллара эбэтэр путевкалар атын илиигэ тиксэллэрэ баар суол. Сокуон олоххо үлэлиирин туһугар, бастаан бюджеттан сылга 12 мөл. солк. харчы көрүллүбүтэ. Путевкалар сыллата кыайан ситэ туһаныллыбат буоланнар, бюджеттан көрүллэр харчы 4,5 мөл. солкуобайга диэри сарбыллан хаалбыта.

Тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар, күн бүгүнүгэр диэри, үрдүк буолуохтааҕар орто хамнас кээмэйигэр да хапсар (ыстатыыстыка хамнас кээмэйигэр биэрэр дааннайынан) биир да үлэһит категория суох. Ол түмүгэр, путевка сыанатын 80%-нын бюджет уйунарын үрдүнэн, үлэһит бэйэтэ 20%-нын да төлүүр кыаҕа суох буолар. Ол курдук, үлэһит быыкаа хамнаһын сылы быһа кыайан ылбат эбэтэр бородууктанан аахсар түбэлтэтэ — тыа сирин олоҕор бастайааннай баар көстүү. Санаан көрүҥ, тыа киһитэ быыкаа биэнсийэтин, хамнаһын харчытын (ол хамнаһа кэлиэ эрэ, кэлимиэ эрэ өссө биллибэт) илиитигэр тутуор диэри, «Амбаар кинигэтинэн» иэс аһаан олорон, 100% чэпчэтиилээх путевканан даҕаны Дьокуускайдыа биллибэт. Ол курдук, хотугу улуус путевкалаах дьоно айаннарын төлөбүрэ 100% чэпчэтиилээҕин үрдүнэн, туһаммакка хааллараллара баар суол.

Өрөспүүбүлүкэҕэ 4 сынньатар-эмтиир хайысхалаах профилакторий баар. Бу профилакторийдары АПК үлэһиттэригэр  эрэ аналлаахтар диэн өйдөөмүөххэ наада. Туһааннаах сокуоҥҥа суруллубутунан, чэпчэтиигэ анаан бюджекка көрүллүбүт харчы өрөспүүбүлүкэ иһигэр эрэ туһаныллыахтаах. Эбэтэр сынньанар уонна эмтэнэр киһи булгуччу ити этиллэр 4 профилакторийтан биирдэстэригэр киириэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ тас өттүнээҕи идэтитиллибит учреждениеларга киниэхэ суол сабыылаах. Маны мин сокуон итэҕэһинэн ааҕабын.

Биирдэ ылан көрдөххө, харчы өрөс­пүүбүлүкэҕэ бэйэтигэр хаалара куһаҕана суох курдук. Атын өттүнэн, биһиги профилакторийдарбыт үрдүк профессиональнай бэлэмнээх кадрдарынан эминэн-томунан, анал оборудованиеларынан хааччыллыылара ырааҕынан ирдэбилгэ кыайан эппиэттээбэт. Киһи ыарыыны бэйэтэ талбат, оттон биһиги профилакторийдарбыт ыарыы араас көрүҥнэригэр идэтийиилэрэ сүрдээх кыараҕас. Биһигиттэн арыый да чугастыы Новосибирскай уобалаһын, Алтаай уонна Приморье кыраайдарын, Белокуриха эмтиир-сынньатар сонотуоруйдара уонна куруортара бааллар. Сорох путевкаларын сыаналара бэйэбит киэнинээҕэр өссө чэпчэки буолар. Баазалара, аналлаах тэриллэринэн хааччыллыылара биһиэниттэн таһынан, хабан эмтиир көрүҥнэрэ киэҥ.

Оттон сокуоммут харчыны өрөс­пүүбүлүкэ таһыгар таһаарары хааччахтыыр, ол эбэтэр тыабыт сирин дьонун ордук тупсаҕай хаачыстыбалаах өҥөнөн туһаналларын көҥүллээбэт. Сокуон бюджет туһугар буолбакка, киһи туһатыгар үлэлиэхтээх. Ол быһыытынан, сокуон хааччахтыыр этиитин ылан туран, атын имигэс уонна табыгастаах көннөрүүлэри киллэрэн биэриэххэ. Хотугу сир олохтооҕо, биэнсийэлээҕиттэн, үлэлээҕиттэн тутулуга суох, икки сылга биирдэ дойду иһигэр босхо айанныыр ордук бырааптаах. Тыа сирин киһитин муҥ саатар бу босхо айанныыр тус бэйэтин чэпчэтиитин туһаннаран, ол оннугар путевкатын сыанатын 100% ол бюджеттан көрүллэр харчынан толуйтаран, кэм сэнэх санаторийга ыытыахха сөп этэ. Чуолаан тыабыт сиригэр төһөлөөх киһи сокуонунан олохтоммут босхо айанныыр чэпчэтиитин туһаммакка таах хаалларара буолуой. Сокуон киһи туһугар үлэлиэхтээх диир дьиҥ кырдьыгы кытта сөбүлэһэр буоллахпытына, араас суоллары уонна барыйааннары булуохха сөп бөҕө буоллаҕа.

—  2019 сылга өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар бу сыалга 7,5 мөл. солк. көрүллүбүт. Бу барыллаан төһө путевка буолуой?

— Путевка сыанатыттан тутулуктаах. Биһиги профилакторийдарбыт бары приватизацияланан тураллар, онон, били, этэргэ дылы, хаһаайын — тойон. Арай бырабыыталыстыба хонтуруоллуон сөп. Ол үөһэ путевка сыаната бу сылга үрдүө суоҕа диэн (баҕар, хайы-үйэ үрдээбитэ ырааппыта буолуо), ким мэктиэ биэриэй. Профилакторийдарбыт үлэлээн кэлбит урукку тааксаларынан быһа барыллаан, ити 7,5 мөл. солк. 300 путевка харчыта.

— Чэпчэтиилээх путевканан туһаныыга хотугу уонна киин улуустар олохтоохторугар туох араастаһыы баарый?

— Айан төлөбүрүгэр хотуларга 100%-наах чэпчэтии көрүллэр. Маннык чэпчэтиитэ суох Анаабыр, Аллайыаха, үс Халыма, уопсайынан, бары хотугу улуустар олохтоохторо босхо путевканы сыҥалаатаххына даҕаны, таах көрөн эрэ кэбиһиэхтэрэ. Атын өттүнэн, ол айан сыаната ыарахана бэрдиттэн хотугу дьоҥҥо ахсааннаах путевка тиксэр.

— Путевкаҕа кубуоталааһын баар дуо? Ким ордук быраабынан туһаныахтааҕый? Өр сылларга тыа хаһаайыстыбатын производствотыгар үлэлээбит бэтэрээн, — бүгүҥҥү биэнсийэлээх саантыыр кыахтаах дуо?

— Бырабыыталыстыба уурааҕар «Тыа хаһаайыстыбатыгар 5 сылтан итэҕэһэ суох үлэ ыстаастаах киһи» диэн суруллар. Сокуоҥҥа «Тыа хаһаайыстыбатын маннык идэлээх үлэһиттэрэ» диэн кэрискэ испииһэк киирэр. Үлэ бэтэрээнэ туһаныахтаах.

— Өрөспүүбүлүкэҕэ сүүстэн тахса агро-оскуола баар. Сорох дьокутааттар маннык хайысхалаах оскуолалар үлэһиттэрин ити этиллэр чэпчэтиилэр испииһэктэригэр киллэрэри туруорсаллар.

— Үөрэх үлэһиттэрин идэлээх сойуустара өрөспүүбүлүкэҕэ биир саамай элбэх ахсааннаах киһилээх, үп-харчы өттүнэн кыахтаах тэрилтэ буолар. Ол умнаһыт бытархайыгар хараҕа уоттаммыт диэбиккэ дылы буоллаҕа. Эчи сүрүн…

— Үлэни биэрээччи үлэһитин үлэлиир усулуобуйатын тэрийиигэ, эмтэтиигэ, сынньатыыга биир тутаах оруолу толоруохтаах буолбатах дуо? 

— Булгуччу. Үлэни биэрээччи үлэһиттэрин кытта кэлэктиибинэй дуогабары түһэрсиэхтээх уонна ол төрүтүгэр олоҕуран, бары наадалаах боп­пуруостары быһаарыахтаах. Бу — сокуон. Хата, ону тутуһааччыта   аҕыйах. Тыа  хаһаайыс­тыбатыгар профком диэн умнуллубута быданнаата. Сылгы, сүөһү 70%-на кэтэх уонна бааһынай хаһаа­йыстыбаларга тутуллан турар. Төрүт уус общиналар сүнньүнэн дьиэ кэргэнинэн уонна аймаҕынан үлэлииллэр. Туох “бороҥсойууһа” кинилэргэ наада буолуой?

Ити биһиги менталитеппытынан эттэххэ, итинник. Дьиҥэр, кэлэктиибинэй буол, чааһынай буол, бастатан, бэйэ күүстээх проф-сойууһун тэриниэхтээххин уонна бэйэҥ интэриэскин, быраапкын көмүскэниэхтээххин. Онтон атын суол суох. Бэлисипиэти айа сатыыр эмиэ наадата суох. Барыта эрдэ айыллыбыта, боруобаламмыта, тургутууну ааспыта, олоххо наадалааҕын дакаастаабыта.

Прокопий ИВАНОВ