Ирбэт тоҥ. Сокуон Арассыыйа таһымнаах буолара ордук

Бу мунньахха депутаттар, министиэристибэ, тустаах биэдэмистибэлэр,  тэрилтэлэр үлэһиттэрин уонна учуонайдар  кыттыылаах ирбэт тоҥу туһаныыны уонна харыстааһыны сокуонунан хонтуруоллуур оробуочай бөлөхҕү тэрийэр туһунан этии киирбитэ. Санатар буоллахха, кыһалҕалаах боппуруоһу киэҥ эйгэҕэ таһаарыахтарын иннинэ, 10 бастаах, 24 ыстатыйалаах сокуон барылын оҥорбуттара. Бастакы ыытыллыбыт мунньахха сокуон барыла үгүс үөрэтиини, эбиини эрэйэрин быһаарбыттара.  Ахсынньы 6 күнүгэр оробуочай бөлөх салайааччыта  – парламент сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев мунньах ыытта.

Владимир Прокопьев оробуочай бөлөх сокуон барылын ситэрдэҕинэ, Федеральнай сокуон быһыытынан аһарар сорук турарын, сокуон Федеральнай буоллаҕына эрэ көмөлөөх буолуоҕун санатан эттэ. «Айылҕа ресурсаларыгар, сир сыһыаннаһыыларыгар Госдума сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Николаевтыын кэккэ боппуруостары кэпсэппиппит, онно ирбэт тоҥ туһунан сокуон барылын бэлэмнээбиппитин туһунан эппитим. Кини интэриэһиргээбитэ. Маныаха биири бэлиэтиэхпин баҕарабын, сокуон барылын субъект киллэрдэҕинэ, ылыналлара-ылымматтара өссө биллибэт. Оттон Госдума депутата, эбиитин сис кэмитиэт киллэрдэҕинэ, ылыналларыгар бары эрэл баар. Онон биһиги сокуон барылын оҥорон баран, Госдума депутаттарыгар «бэлэхтиирбит» ордук. Кылаабынайа, бу үлэбититтэн көдьүүстээх түмүк тахсарыгар кыһаллыаҕыҥ», — диэн Владимир Прокопьев эттэ.

Ирбэт тоҥ туһунан сокуон барылын ырытыһыыга араас санаалар этилиннилэр. Холобур, П.И. Мельников аатынан Ирбэт тоҥ институтун старшай научнай үлэһитэ Александр Федоров өрөспүүбүлүкэ таһымнаах сокуоннар үчүгэйдик үлэлиир уопуттара баарын бэлиэтээтэ уонна холобур быһыытынан экология туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонун аҕалла. Маныаха Владимир Прокопьев Ирбэт тоҥ туһунан сокуон Федеральнай таһымнаах буоларын туруорсарга өссө биир дакаастабылы аҕалла. «Ирбэт тоҥ туһунан сокуон өрөспүүбүлүкэтээҕи буоллаҕына, «Уһук илиҥҥи гектар туһунан» сокуон олоххо киирэригэр туох да күүһэ суох буолуоҕа. Билэргит курдук, «Уһук илиҥҥи гектар туһунан» сокуон киирдэҕинэ, сир араҥатыгар сүрдээх күүстээх дьайыы оҥоһуллара сабаҕаланар. Дьэ, маныаха Ирбэт тоҥу туһаныы уонна харыстааһын туһунан сокуон кэһиилэри утары үлэлиэ этэ», — диэн санаатын эттэ.

Оробуочай бөлөх сокуон барылын сүнньүнэн кэккэ этиилэри киллэрдэ. Холобур, научнай эйгэҕэ ирбэт тоҥ диэн термин сокуоҥҥа сыһыаннаан сөпкө туттуллуутугар, бырамыысыланнас бөдөҥ хампаанньалара сир кырсын алдьатар, хаһар үлэлэрин саҕалыахтарын иннинэ күүстээх чинчийии үлэтин оҥороллорун сокуонунан ирдэниэхтээҕэр тохтоотулар.

Учуонайдар сокуон Арассыыйа таһымнаах буоларын, атын дойдулар эмиэ кыттыһаллара  наадатын бэлиэтээтилэр. «Ирбэт тоҥ кыһалҕата Саха сирин эрэ таарыйбат. Арассыыйа кураанах сирин 65%-на, оттон аан дойду кураанах сирин 25%-на ирбэт тоҥунан буолаллар. Хотугу Америка, Канада, Аляска, Скандинавия дойдуларын, Кытай, Тибет сирдэрэ-уоттара биһиэнин курдук эмиэ уларыйаллар. Ирбэт тоҥ дьапталҕатыгар дьиэни тутуу  инженернэй ситимин уларытар кэм кэллэ, тоҕо диэтэххэ, урукку исхиэмэнэн тутар кутталланна. Аан дойду учуонайдара билигин бу хайысхаҕа үлэлииллэр, ол гынан баран, онон эрэ муҥурданар табыллыбат, ирбэт тоҥу харыстыыр сокуон булгуччу наада», — диэн эттэ Арассыыйа Наукаларын академиятын Федеральнай чинчийэр киинин филиалын үлэһитэ, геолого-минералогическай наука кандидата Анатолий Петров.

Учуонай санаата

“Ирбэт тоҤу быыһыыр кэм кэллэ”

Ирбэт тоҤ ирдэҕинэ биһигини туох күүтэрий? Бу боппуруоска РНА СС Ирбэт тоҤ институтун үлэһитэ, учуонай Марк Шац итиннэ хоруйдаан киин саайка санаатын маннык суруйбут.

Сибиир – айылҕа баайын кылаата. Арассыыйа сирин 55-65% ирбэт тоҤ ылар. Бу Арассыыйа сүрүн суолталаах территориятынан буолар. Ньиэп, гаас, чох, торфа, көмүс, алмаас – бу барыта баар. Ол иһин ирбэт тоҤноох сирдэргэ нэһилиэнньэлээх пууннар үөскүүллэр. Манна дьон ураты уустук усулуобуйаҕа олорор, үлэлиир. Ол иһин кинилэр олохторун чэпчэтэр бары усулуобуйа оҤоһуллуохтаах.

Кутталлаах көстүү. Сибиир, Уһук илиҤҤи регионнар сирдэригэр бырамыысыланнас далааһыннаах үлэлэрэ бараннар, сир араҤалара биллэрдик эмсэҕэлээтилэр. Ол төрүөтүнэн сир араҤатыгар кэбэҕэстик ууллар эттиктэр сөҤөллөрүттэн, коммунальнай ситим тобохторо дьайалларыттан ирбэт тоҤ ууллара буолар. Онтон сылтаан манна тутуллубут дьиэлэр акылааттара алдьаналлар.

Саахаллар. Ирбэт тоҤҤо тутуллубут дьиэлэр, объектар 75%-ра ирбэт тоҤҤо бигэтик турар бириинсибинэн тутуллубут. Ол курдук, ирбэт тоҤ температурата төһөнөн намыһах да, оччонон дьиэ акылаата бигэтик турар. Оттон ирбэт тоҤ сымнаатаҕына, акылаат хамсыыр. КэлиҤҤи сылларга Норильскай куорат улахан тутуулара хамсаабыттар, 100-тэн тахса объект, ааспыт үйэ 60-80 сс. тутуллубут дьиэлэр саахалланар туруктаахтар. Дьокуускайга 1970-с сыллартан саҕалаан сир араҤата сыыйа-баайа уулларын түмүгэр 300-тэн тахса тутуу алдьаммыт.

Чинчийии түмүгэр салгын температуратын уларыйыыта килиимэт сылыйбытыттан тахсыбатаҕын быһаарбыттар. Ол аата, тэрилтэлэр үлэлэрин, киһи дьайыытын түмүгэр ирбэт тоҤ ууллар.

Төрүөттэр. Сир ньуура киртийбитэ, бырамыысыланнас үлэлэрин кэнниттэн сир үрдүнэн уонна аннынан устар уулар эрэсиимнэрэ уларыйбыттара, тутуох иннинэ сири бэлэмнээһин ньымата ситэтэ суоҕа, куораттарга ардах уутун ыытар ситим суоҕа, сир аннынан инженернэй ситимнэри ыытыы технологиятын кэһии – бу барыта ирбэт тоҤҤо куһаҕаннык дьайар.

Тахсар суол. Ирбэт тоҤҤо турар куораттар, сэлиэнньэлэр сирдэрин үөрэтэр наада. Сир туругун тупсарар биир кэлим бырагыраама ылынар, куораттарга ардах уутун ыытар систиэмэ оҤорор, дьиэлэри тутууга төһө үрдүк буолуохтааҕын кичэллээхтик чинчийэн баран былаанныыр наада.

Кыһалҕа быһаарыллыбатаҕына. 80-с сылларга ирбэт тоҤ ууллар кыһалҕатын суолталаабатахтара, ити 30 сыл кэнниттэн улахан уустуктарга тиэрдэн эрэр. Олорор дьиэлэр, тутуулар, суоллар, инженернэй ситимнэр барылара мҥлтүүр туруктаахтар. Јскөтүн билигин болҕомтоҕо ылбатахпытына, 21-с үйэ аҤаарыгар Арассыыйа ирбэт тоҤуттан быыкаа чааһа хаалар кутталлаах. Ирбэт тоҤҤо кутталлаах дьайыылар Сибиир уонна Хотугу сир социальнай уонна экэнэмиическэй туругун халбаҤнатыахтарын сөп. Маны туоратарга үлүгэрдээх үп бараныа.