1469

02 февраля 2018 в 12:28

Тулуурдаах саха ыта киҥэ суох

Ыты кыылга бултуурга үөрэтэргэ даҕайсыыта суох ньыманы киллэрии туһунан сокуон барылын тула улахан кэпсэтии барар.

Санатар буоллахха, Гос­думаҕа булчут ыттары дьарыктыыр сирдэри тутууга уонна ыты адьырҕа кыылга тургутан көрүүгэ үөрэтэргэ даҕайсыыта суох ньыманы киллэрии туһунан сокуон барылын бэлэмнээн киллэрбиттэр. Ол эбэтэр ыт килиэккэ, өстүөкүлэ нөҥүө кыылы сойуолуурун ирдээбиттэр. Сокуон барыла үһүс ааҕыыны ааһан, ылыныллар түһүмэҕэр Федерация Сэбиэтин бигэргэтиитигэр киирбитин кэннэ, Саха сирин сенатора Вячеслав Штыров ыйааһыннаах дакаастабыллары аҕалан туран, сокуон барылын утарбыта. Билигин сокуон барыла Федерация Сэбиэтигэр көрүүгэ сылдьар.
“Уота суох буруо унаарбат” диэн өс хоһоонунан сирдэттэххэ, сокуон барылын баар кырдьыктарга олоҕуран бэлэмнээбиттэр. Ол курдук, Арассыыйа киин сирдэригэр сыапка баайыллыбыт тайҕа хаһаайыныгар – тыатааҕыга, саһылга, барсукка, кабаҥҥа бултуур айылҕата уһуктан арҕаһа турбут, кыа хаан харахтаммыт ыттары ыыталларын, тырыта тыыттаралларын туһунан матырыйаал Интернет киэҥ дуолугар баһаам. Дьэ, кырдьык, дьулаан көстүү!

 

Бэлиэтээһин
Ил Түмэн сир сыһыан­наһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Прокопьев: “Булт уонна булт ресурсаларын харыстааһын туһунан” РФ сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан” федеральнай сокуон барыла ааспыт сыл ахсынньы 20 күнүгэр үһүс ааҕыыга ылыллыбыта. Ахсынньы 26 күнүгэр сокуон барылын РФ Федеральнай Мунньаҕар Федерация Сэбиэтэ ылымматаҕа. Тохсунньуга Госдума тустаах кэмитиэтинэн дьүүллэһэр хамыыһыйа (согласительная комиссия) тэриллибитэ. Онон биһиги бу сокуон барылыгар сыһыаннаан бэйэбит санаабытын быһааран дьүүллэһэр хамыыһыйаҕа, Федерация Сэбиэтин уонна Госдума тустаах кэмитиэттэригэр ыытыахтаахпыт”, — диэн тустаах биэдэмистибэлэри, уопсастыбанньыктары кытары кэмитиэт мунньаҕар эппитэ.

 

 

Ол гынан баран…

Ол гынан баран, барытын биир халыыбынан сыана­лыыр сыыһа. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр көр-нар туһугар кыылы эрэй­дээһин биир эмэ түгэнэ бэ­лиэтэммит буолуохтаах. Холобур, эһэни тырааныспарынан эккирэтэн тэбистэрии туһунан айдаан тахсыбыта.
Саха сиригэр олох-дьа­һах киин сиртэн быста уратылаһара биллэр, тыйыс килиимэппит оннугу ирдиир. Саха сиригэр бултааһын – ас-таҥас булунар ньыма. Ол туһунан Вячеслав Штыров сокуон барылын утарарыгар этэн турар.
Ил Түмэҥҥэ бу сокуон барылын тула күүстээх кэпсэтии тахсыбыта. Сокуону утарааччылар Саха сиригэр үөһэ этиллэр дьулаан көстүүлэр тахсыбаттарын, килиэккэ нөҥүө ытынан кыылы сойуолатыы көдьүүһэ суоҕун дакаастыы сатыыллар. Ол туһунан Ил Түмэҥҥэ буолбут мунньахха уопсастыбанньыктар уонна биирдиилээн дьон элбэхтэ этиммиттэрэ.
Саха сиригэр нормативнай докумуонунан бигэргэммит, ыттары кыылга бултуурга бэлэмниир, тургутан көрөр икки станция баар. “Ил Түмэн” хаһыат корреспондена саха боруода ыттарын иитиитинэн, тарҕатыытынан дьарыктанар уонна ыты тыатааҕыга тургутан көрөр “Байанай” уопсастыбаннай кулуупка сырытта.

 

 

Саха ыта тулуурунан ураты

“Байанай” булчут ыттары иитээччилэр кулууптара Маҕан трагын 4 км турар. Биһигини салайааччы Юрий Петрович Борисов көрсөн, улахан бүтэй ааны аһан киллэрдэ. Тохсунньу бүтэһик күннэрэ тураллар, таһырдьа туманы будулутан тымныы да тымныы. Юрий Петровиһы кэнниттэн батыһан иһэммин сабыс-саҥа чиҥник тутуллубут вольердары бэлиэтии көрөбүн. Ыраахтан ыттар үрэллэрэ иһиллэр. Кыракый дьиэҕэ киирэн, иттэ таарыйа кэпсэтэбит. Тимир оһох тигинэччи умайа турар, дьиэ сып-сылаас. “Биһиги кулууппут сыала-соруга – саха ыттарын иитии, тарҕатыы. Саха ыта уһулуччу ураты ыт буолар эбээт. Тулуурунан, өйүнэн, эйэҕэһинэн уратылаһар. Ньуолах түүлээх буолан тоҥмот. 50 кыраадыс тымныыга хаарга сытан турдаҕына, хаара ууллубат. Түүтэ тымныыны киллэрбэт. Аны, саха ыта ыыра киэҥ уонна кини тыһа быстыбатынан аатырар. Саха ыта майгытынан ньоҕой, тулуурдаах, сыалын ситиһэн баран төннөр. Саха ыта – универсальнай булчут, тыатааҕыга, киискэ, тайахха, андаатарга сылдьар аналлаах. Аны, биир үчүгэй уратыта – саха ыта киҥэ суох. Кини мээнэ, биричиинэтэ суох киһиэхэ саба түспэт. Айылҕата оннук. Соҕурууттан кэлбит боруода ыты кытта булкаас хааннаах ыттар дьону ытыраллар”, — диэн Юрий Петрович кэпсиир.

 

 

“Биһиги коллекциябытыгар Саха сирэ булдунан дьарыктанар оройуоннарыттан аҕалыллыбыт Илиҥҥи Сибиир лайкалара бааллар. Бу икки маҥан өҥнөөх лайкалар – саамай киэн туттар ыттарбыт. Төһө да питомникпытыгар булчут ыттар элбээтиннэр, бу саамай тумус туттар боруодаларбыт!”

“Якутский кряж” питомнигын хаһаайына Игорь Минаков.

 

 

Мария Дмитриева – Сулима 10 ыты атыылаһан барбыта

Юрий Петрович ылсыбыт дьыалатыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллара тута көстөр. Кини саха ытын туһунан кэпсээнэ киһини умсугутар. “Тыйыс килиимэппитигэр үөскээн-төрөөн кэлбит ыттар сүүмэрдэммиттэрин түмүгэр, ураты тулуурдаах, мындыр өйдөөх саха ытын боруодата үөскээбитэ. Өссө 1905 с. суруйааччы, лайка ыты иитэр, тарҕатар МарияДмитриева – Сулима Пермь губерниятыттан Саха сиригэр анаан-минээн саха ытын көрө кэлэ сылдьыбыт. Улуустары, нэһилиэктэри кэрийэн 10 ыты атыылаһан илдьэ барбыт. Кини лайка ыттар туһунан кинигэтигэр саха лайка боруода ытын аан дойдуга саамай булчут ытынан бэлиэтээбит”, — диэн салгыы кэпсиир.
Мин кини саха ытын туһунан билиһиннэриитин кэнниттэн, ыттары илэ харахпынан көрүөхпүн баҕардым. Биһиги дьиэттэн тахсан хаптаһынынан бүтэйдии күрүөлэммит сир диэки барабыт. Дьиэ таһыгар тыһы ыттар сылаас олбохтоох уйаларыгар сыталлар. Сотору төрүүр сибикилээхтэр.
Күрүө иһигэр турар ыттар хаһаайыннарын билэннэр тохтоло суох үрэллэр. Ыт үрэр буолла да, киҥин көрдөрөр диэн буолбатаҕын манна билэбин. Кинилэр үөрбүттэрэ сүр. Хаһаайыннарыгар утары сүүрэн кэлиэхтэрин баҕараллар да, баалла сытар буоллахтара!
“Саха лайка ыта төбөтө улахан, кулгаахтарын икки арда киэҥ, бэйэтэ модьу-таҕа буолар. Араас дьүһүннээх буолар. Мин ордук маҥан ыттарга охтобун, бу ыраас лайка хааннаах ыттар”, — дии-дии Юрий Петрович Харги диэн ыкка чугаһаан көрдөрөр. Харги уурбут-туппут быһыытын көрдөрөн, кулгааҕын чөрөтөн, мин хаартыскаҕа түһэрэрбэр туран биэрэр.
“Байанай” булчут ыттары иитээччилэр кулууптара 2004 сыллаахха тэриллибитин, 2007 сыллаахха эһэҕэ тургутар ньыма киллэрбиттэрин бу сылдьан биллим. “Үс сыллааҕыта Мэҥэ-Хаҥалаһынан, Сунтаарынан, Ньурбанан сылдьан ыраас хааннаах саха лайка ыттарын көрдөөбүппүт. Саха сириттэн II категориялаах эксперт-кинолог Роберт Константинов уонна Тверь куораттан кэлбит I категориялаах эксперт Валентин Зайцев диэн дьоннуун картотека оҥорбуппут. Былааммыт – саха лайка ытын докумуоннаан, официальнайдык аан дойдуга биллэрии этэ. Саха ытын атын регионнартан уонна тас дойдулартан олус интэриэһиргииллэр ээ. Санкт-Петербург таһыгар баар “Якутский кряж” диэн нуучча бизнесменэ тэрийбит питомнига киэҥник биллэр. Кини 2001 сыллаахха Саха сириттэн Казбек уонна Белка диэн ыраас саха лайкаларын илдьэ барбыта. Онтон саҕалаан бу питомник кэҥээбитэ, аата-суола биллибитэ. Саха быһаҕын атын сиргэ оҥорон бэйэлэрин туһаларыгар тарҕаталларын курдук, саха ытын хас питомник аайы үөскэтэн тарҕаталларын баҕарбат эбиппин. Ол инниттэн саха ытын докумуонунан харыстыахха наада дии саныыбын”, — диэн этэр.

Бэлэх уонна Кэрэчээнэ – клоннаммыт ыттар

Кытыы турар уйаттан эмиэ туус маҥан өҥнөөх ыт тахсан кэллэ. “Бу Сүүтүк диэн тыһы ыт. Кини интэриэһинэй историялаах. Биһиги ХИФУ научнай лабораториятын кытары саха боруода ытын таһаарыыга ыкса үлэлэһэ сылдьабыт. Бу үлэбит сүнньүнэн икки ыппытын Кореяҕа илдьэн клоннаабыттара. Сүүтүк уонна Байанай диэн ыттарбыт кулгаахтарыттан эт ойута быһан ылан Кореяҕа илдьэн, Кэрэчээ­нэ уонна Бэлэх диэн ыттары оҥорон таһаарбыттара. Клоннаммыт ыттар үүт-үкчү эттэрин биэрбит ыттар курдуктар. Кэрэчээнэ уонна Бэлэх билигин кулууп чилиэннэригэр эрэллээх доҕор буола сылдьаллар”, — диэн кини кэпсиир. Мин ол сонуну истэн баран,“Байанай” кулууп өҥөтүнэн саха лайка ытын боруодатын харыстааһыҥҥа уонна таһаарыыга олус элбэх үлэ барарын бэлиэтиибин уонна саха лайка ытыгар тас дойдулартан улахан сэҥээрии баарыттан сөҕөбүн.

Тыатааҕыбытын харахпыт харатын курдук харыстыыбыт

“Байанай” кулуупка, эппитим курдук, ыты эһэҕэ тургутан көрүү өҥөтө баар. Тыатааҕы кыһын оройугар утуйбакка илэ сылдьыбатын биллэрбин да, ол үлэлэрин туһунан ыйыталаһабын. Биһиги бүтэй күрүөттэн тахсан вольердар диэки барабыт. Киэҥ-куоҥ вольердарга хас да ыт төттөрү-таары сүүрэ сылдьар. Сорохторо таһыгар үөрэ-көтө сүүрэкэлииллэр. “Тоҥмотуннар диэн килиэккэлэртэн таһааран сүүрдэбит. Босхо сылдьа түһэн баран, киирэллэр”, — диэн хаһаайыннара быһаарар. Босхо сылдьар ыттар миигин олох атыҥыраабатылар. “Ыттар хайдах санаалаах-оноолоох киһи кэлэн турарын бэркэ билэллэр. Оттон уонна хаһаайыннарыттан эмиэ тутулуктаах. Кырбыы-кырбыы, аһатар-аһаппат икки ардынан туттахха, ыт эмиэ киҥэ-наара холлоро чуолкай”, — диэн ыттарын төбөлөрүттэн имэрийэр.
Салгыы килиэккэнэн күрүөлэммит киэҥ былаһааккаҕа кэлэбит. Ыраах маһынан эргитиллибит томтор көстөр. “Тыатааҕыбыт онно утуйа сытар. Алтынньыттан муус устарга диэри утуйар. Улаханнык саҥарыма, аны уһугуннарыаҥ”, — диэн миигин сэрэтэр кини.
“2007 сылтан ыттары тыатааҕыга тургутан көрөбүт. Ол тухары эһэ да, ыт да эчэйбитэ суох. Маныаха үөрүйэх дьон барытын тэрийэн-бэрийэн ыыталлар. Ыт тыатааҕыны борбуйун түүтүттэн эрэ хабыалыыр”, — диэн Юрий Петрович этэр.

Саха ыта – Саха сирин бренда

Дьиҥэр, саха лайка ыта, кырдьык, аатырыаҕын аатырар. Мин билэрбинэн, ыраас, булкааһа суох саха лайка ытын боруодатын харыстааһынынан уонна тарҕатыынан тарбахха баттанар киһи дьарыктанар. “Байанай” кулууп холобуруттан көрдөхпүнэ, маныаха өрөспүүбүлүкэттэн улахан көмө суох. “Биһиги биир-биэс харчы ылбакка, кулууп чилиэннэрин үптэринэн кулууппутун тутабыт. Саха боруода ытын харыстаан, тарҕатар, киэҥник аатырдар туһунан бырагыраама суруйан, Бырабыыталыстыбаҕа киллэрэ сылдьыбытым да, бииртэн-биир министиэристибэҕэ, биэдэмистибэҕэ ыыталлар. Оттон тыатааҕы уоттаах хараҕыттан куттаммат, киискэ, тайахха тэҥинэн сылдьар кыахтаах ыт төһөлөөх элбэх салааҕа наада буолуой?! Холобур, төгүрүк сыл айылҕаҕа олорор табаһыттарга, сылгыһыттарга, геологтарга, МЧС үлэһиттэригэр, биирдиилээн булчуттарга, Саха сирин кэрэ айылҕатын кэрийэр туристарга. Онон “бесконтактнай притравка” туһунан сокуон Саха сиригэр сыһыаннаан киирбэтигэр баҕаран туран, Ил Түмэн депутаттарыгар эрэлбит улахан. Саха сирин аатын ааттатар саха лайка ытын боруодатын харыстааһыҥҥа, тарҕатыыга үлэбитин инникитин СӨ Бырабыыталыстыбата өйүүрүгэр эрэлбитин этэбит”, — диэн кини кэпсээнин түмүктүүр.
Оттон мин “Байанай” булт кулуубуттан төннөн иһэн, онно көрбүт ыттарым өйдөөх харахтарын, эккэлии көрсүбүттэрин санаан кэлэбин. Сахам сирэ ураты үчүгэйинэн аан дойдуга аатырарын испэр бэлиэтиибин. Саха ынаҕа, саха сылгыта, саха быһаҕа, ол тэҥэ – саха ыта…

Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.

Поделиться