Тыа хаһаайыстыбатын сокуонун барыла – бастакы ааҕыыга

Ол курдук, бу сыл балаҕан ыйын 28 күнүттэн сэтинньи 9 күнүгэр диэри тыа сирин үгүс нэһилиэктэригэр сокуон барылын көхтөөхтүк дьүүллэстилэр, ол иһигэр араас санаа этилиннэ.
Петр Алексеев сокуон барыла 22 ыстатыйалааҕыттан биир сүрүнүнэн 4-с ыстатыйаны ааттаата. Санатар буоллахха, ман­на Саха сиригэр тыа хаһаа­йыстыбатынан дьарыктаныы аҕыс уратыта бигэргэтиллэр. Холобура, агроклимат зоналарынан араастаһыы үрдүк таһыма, ирбэт тоҥ усулуобуйаларыгар сири оҥорууга ыарахаттар бааллара, үүнээйи сайдар кэмэ кылгаһа, үгэс курдук сүөһү, сылгы, таба иитиитэ уо.д.а. Ол туһунан этэригэр Петр Алексеев: “Туһааннаах сокуон барыла ылыллар сүрүн сыала-соруга Саха Өрөспүүбүлүкэтин ураты айылҕатын, олоҕун-дьаһаҕын учуоттаан, тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар табыгастаах уонна бигэ туруктаах усулуобуйалары олохтооһун буолар”, — диэн бы­һааран биэрдэ.
5-с ыста­тыйа­ҕа өрөс­­­пүү­бүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатыгар үлэ субъектара уонна объек­тара ыйыллаллар. Петр Алексеев субъектарга тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар, соҕотуопкалыыр тэрилтэлэр уонна ас-үөл бородууктатын оҥорон таһаарыыга судаарыстыба сакааһын толорор тэрил­тэлэр киирсэллэрин эттэ.
Сокуон барылын 6-с ыс­татыйатыгар тыа хаһаа­йыстыбатын сайыннарыы эйгэтигэр өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын уорганнарын боломуочуйалара ыйыллаллар: Ил Түмэн, Ил Дархан, өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбата уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы эйгэтигэр судаарыстыбаннай бырагыраама эппиэттээх толорооччулара. 7-с ыстатыйаҕа тыа хаһаайыстыбатын сайын­нарыы эйгэтигэр олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын боломуочуйалара көрүллэр.
«8-10 ыстатыйалар тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын эйгэтигэр судаарыстыба өйөбүлүн көрүү боппуруостарыгар анам­мыттар, ол иһигэр, ту­һааннаах судаарыстыбаннай бырагырааманы олоххо кил­лэ­рии. Судаарыстыба үбү­нэн өйөбүлэ муҥутуур көдьүүс­тээхтик туһаныл­лыахтаах, ма­ныа­ха үлэлиир субъектар тэҥ эппиэтинэстээх буолуохтаахтар”, — диэтэ дакылаатчыт.
Сокуон барылыгар судаарыстыба өйөбүлүн көрөр дьаһалларга тыа хаһаа­йыстыбатын табаарын оҥо­рон таһаа­рааччылар бо­ро­­дууксуйаны оҥорон таһаа­рыыга ороскуоттарын сорох чааһын үбүнэн то­луйуу, сүрүн средстволары саҥардыы, нолуоктарга уонна хо­муурдарга чэпчэтиилэри, судаарыстыба мэктиэлэрин биэрии уо.д.а. ааттаммыттар. Салгыы дакылаатчыт тыа хаһаайыстыбатын уонна булт бородууксуйатын соҕо­туопкалааһыны, оҥорон таһаарыыны сүрүннүүр 11-с ыстатыйаҕа тохтоото. Маныаха соҕотуопка систиэмэтин уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын астааһыны уонна батарыыны бэрээдэктиир сыалтан анал тиэрминнэр киллэриллэллэрин эттэ: холобур, “тыа хаһаайыстыбатын уонна булт бородууксуйатын тутта­рааччылар”, “соҕотуоп­калыыр тэрилтэлэр”, “тыа хаһаайыстыбатын потре­бительскай батарар коопера­тивтара” уо.д.а. Ону кытары сокуон барылынан «тыа ха­һаа­йыстыбатын уонна булт бородууксуйатыгар соҕотуоп­калыыр сыана» өйдөбүлэ киллэриллэр. Петр Алексеев тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччылар бородууксуйаны оҥорууну үрдэтиини техно­логиялары тутустахтарына эрэ ситиһиэхтэрин сөп диэн санаатын эттэ.
15-с ыстатыйа тыа хаһаайыстыбатын научнай өттүнэн хааччыйыыны көрөр, 16-с ыстатыйа – каадырынан хааччыйыыга ананар. 18-с ыстатыйаҕа коммерческайа суох тэрилтэлэр тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга кыттыылара этиллэр. Сокуон барылын 19-с ыстатыйата тыа хаһаайыстыбатыгар анаммыт сирдэри көдьүүстээхтик туһаныыны көрөр. 22-с ыс­татыйаҕа сурулларынан, сокуон 2017 сыл тохсунньу 1 күнүгэр күүһүгэр киирэр.
Норуот итэҕэллээхтэрэ дакылааты болҕойон истэн баран үгүс ыйытыылары биэрдилэр, дьүүллэһиигэ көхтөөхтүк кытыннылар. Ол курдук, Ил Түмэн депутата Александр Ноговицын биирдиилээн дьоҥҥо (тус кэтэх хаһаайыстыбаларга) судаарыстыба өйөбүлэ көрүллүө дуо диэн интэриэһиргээтэ. Онуоха Петр Алексеев судаарыстыба өйөбүлэ өскөтүн субъект тыа хаһаайыстыбатыгар үлэ реестригэр киирбит эрэ буоллаҕына, көрүллэрин эт­тэ. Оттон Реестр судаа­рыстыба өйөбүлүн кэтэх хаһаайыстыбаларга хааччах­таабат.
Парламентарий Гульсум Бейсембаева сокуон барылыгар «көмө хаһаайыстыба – тэрилтэ» диэн өйдөбүл киирбэтэҕин бэлиэтээбитигэр дакылаатчыт парламентарий этиитэ сокуон барыла иккис ааҕыы режимигэр көрүллүөҕэ диэн эрэннэрдэ.

Ил Түмэн депутата Антонина Григорьева сокуон барылыгар Са­ха сирин уратыларын учуоттаан булчут ыттары иитиини, аквакултуураны уонна түүлээх кыыллары иитиини сайыннарыы тустарынан балаһыанньалары киллэрэр туһунан боппуруоһу көтөхтө. Итини сэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар страхов­калааһын систиэмэтин сайын­нарыы туһунан ыйытта уонна сүөһү иитиитигэр хос салаалары ыйар туһунан этии оҥордо. «Үүнээйи салаатыгар, элитнэй сиэ­мэнэн дьарыктаныы хайысхата ыйыллыбатах. Ону таһы­нан “сүөһүнү иитии” диэн өйдөбүлү чопчулаан биэриэххэ сөп – ууһатыыга, эккэ, үүккэ аналлаах», — диэн бэлиэтээтэ. Салгыы Антонина Григорьева сэдэх боруодалар туспа чопчулааһыны ирдииллэрин эбэн эттэ: “Холобур, сылгы иитиитигэр “Мэгэдьэк сылгыта” диэн боруоданы туспа ыйыахха сөп”, — диэтэ.
Парламентарий 15-с, са­лааны наука өттүнэн өйүүрү сүрүннүүр ыстатыйаҕа “бо­родууксуйа саҥа көрүҥнэрин оҥорон таһаарыы” диэн өйдө­бүлү киллэрэн биэрэргэ эттэ. Ону таһынан Антонина Григорьева “Тыа сирин сайын­нарыы” диэн 20-с ыстатыйаҕа агро хайысхалаах оскуолалары уонна орто профессиональнай үөрэхтээһин ситимнэрин сайыннарыыны уонна хаалла­рыыны бигэргэтэр туһунан этии киллэрдэ.
Норуот депутата Владимир Федоров сокуон барыла федеральнай сокуоҥҥа ута­рылаһар дуо диэн ыйытыытыгар дакылаатчыт сокуон бары­лын бэлэмнээччилэр фе­де­ральнай сокуон балаһыан­ньаларын хатылыыр сыа­лы туруорумматахтарын иһитин­нэрдэ.
Парламентарий Василий Тимофеев сокуон барылыгар тыа хаһаайыстыбатын боро­дууксуйатын соҕотуопкалааһын систиэмэтигэр улахан болҕомто ууруллубутун үрдүнэн, ырыынак сыһыаннаһыыларын сүрүннүүр балаһыанньалар суохтарын ыйда. «Оҥорон таһаарааччы бюджеттан субсидияны, батарыы ырыынага баар уонна логистика көҥүллүүр буоллаҕына, быһаччы ылара наада», — диэтэ Василий Тимофеев. Кини моно­полист-оҥорон таһаарааччы боро­дууксуйаны атыылаһан баран, салгыы ырыынак сыанатынан атыылыан сөп диэтэ. Онон, маны учуоттаан, ырыынак үлэлиир механизмнарын толкуйдуурга эттэ. Василий Тимофеев этиилэрин норуот депутата Иван Шамаев өйөөтө. Кини: “Соҕотуопка сыанатын кээмэйин урут Ил Түмэн чуолкайдык бигэргэтэр этэ, оттон саҥа сокуон барылынан, “тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыгар соҕотуопкаланар сыана кээмэйэ тыа хаһаайыс­тыбатын сайыннарыы эйгэтигэр судаарыстыбаннай бырагы­рааманы эппиэттээх толо­рооччуларынан бигэргэтиллэр”, — диэн долгуйарын биллэрдэ. Ил Түмэн вице-спикерэ Виктор Губарев сокуон барылын оҥорууга Россия атын регионнарын, тас дойдулар уопуттара төһө учуоттаммытын чуолкайдаста. Ону таһынан үс сылынан аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтин (ВТО) ирдэбиллэрэ уонна стандартара толору үлэлээри туралларын санатта.
Сокуон барылын дьүүл­лэһиигэ норуот итэҕэллээхтэрэ Александр Уаров, Владимир Прокопьев, Елена Голомарёва, Владимир Фёдоров, Алексей Филиппов, Василий Тимофеев, Леонид Владимиров, Иван Шамаев, Семён Иванов, Пётр Аммосов, Гаврил Парахин, Виктор Губарев уонна Анатолий Добрянцев санааларын эттилэр. Парламентарийдар сүнньүнэн сокуон барылын өйөөтүлэр, ол эрээри докумуон иккис ааҕыыга үчүгэйдик ситэриллэн-хоторуллан биэрэрэ наадалааҕын бэлиэтээтилэр.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков барылга тыа хаһаайыстыбатын сокуо­нун оҥорууга уонна толорууга эппиэттээх өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай былааһын түөрт уоргана ааттаммытын санатта: Ил Түмэн, Ил Дархан, Саха сирин Быра­быыталыстыбата уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы эйгэтигэр судаарыстыбаннай бырагырааманы эппиэттээх толорооччулар. Александр Николаевич ити эппиэттээх толо­рооч­чулары ким аныырын, кинилэр туох функциялаахтарын ыйарга, чопчулаан суруйарга диэн этии киллэрдэ.
Дьүүллэһии кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ народнай депутаттара сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылыннылар.
Туһааннаах сокуон ба­рылыгар эбии киирбит са­наалары, этиилэри учуоттаан, уопсай түмүк оҥоһуллан, толору сиппит-хоппут сокуон олоххо киириэҕэ диэн эрэнэбит.

Мария ПАВЛОВА.