Ыччат, оҕо олоҥхолуур буоллаҕына

Тэрээһиҥҥэ культура уонна духуобунай сайдыы министрэ Владимир Тихонов, ыччат дьыалаларыгар уонна дьиэ кэргэн политикатыгар министр Афанасий Владимиров, идэлээх буолууга, кадрдары бэлэмнээһиҥҥэ уонна аттаран туруорууга министри бастакы солбуйааччы Февронья Шишигина, М.К. Ам­мосов аатынан ХИФУ профессордара Василий Илларионов, Галина Попова-Санаайа, искусствовед Аиза Решетникова уонна оҕолору, ыччаты олоҥхоҕо уһуйааччылар кыттыыны ыллылар.
Бу көрсүһүүгэ үгүс санаа, кэскиллээх толкуйдар этиллибиттэрин бэлиэтиибин.

Түмсүүнү тэрийэр кэм кэллэ

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков киирии тылыгар көрсүһүү сүрүн сыалынан-соругунан эдэр олоҥхону толорооччулар түмсүүлэрин тэрийии буоларын бэлиэтээтэ.
Александр Николаевич: «Олоҥхобут 2005 сыллаахха Холбоһуктаах Нациялар үөрэххэ, наукаҕа уонна культураҕа тэрилтэлэрэ (ЮНЕСКО) быһаарыытынан, киһи аймах культураҕа нэһилиэстибэтин шедевринэн билиниллиэҕиттэн ылата балайда элбэх үлэ барда. Биһиги ыытар үлэбитин ыччакка туһаайа сатыыбыт. Сааһырыар диэри олоҥхо туһунан өйүгэр да оҕустарбатах киһини итиннэ сыһыаннаах оҥорор сүрдээх уустук. Эдэр эрдэҕинэ, киниэхэ туох эмэ баар да эбит буоллаҕына, кэлин дьарыктамматаҕына, эрчиллибэтэҕинэ кэхтэн хаалыан сөп. Оттон эдэр сааһыттан норуот эпоһыгар, тойукка уһуйуллубут, сэргээбит киһи ити эйгэҕэ ордук ылбаҕай буолар. Өрөспүүбүлүкэҕэ эдэр учуонайдар, суруйааччылар түмсүүлэрэ баар. Норуоппут эпоһа шедевр буолбутун кэнниттэн, олоҥхону толорбут уончалаах оҕолор, билигин ыччат саастарын ситтилэр. Кинилэри үгүстэр билинэр буоллулар. Эдэрдэр күүскэ тахсан эрэллэр. Онон эдэр олоҥхону толорооччулар, сэргээччилэр түмсүүлэрэ тэриллэрэ наадалаах», — диэн эттэ.
Кырдьык, түмсэн, биир сүбэнэн үлэлиир-хамсыыр эрэ буоллахха, туох эмэ түмүк ситиһиллэр. Этэргэ дылы, үрүө-тараа сырыттахха, ханнык хамсааһын тахсыай? Маннык дьаһанан үлэлээтэххэ-хамсаатахха эрэ, эдэр олоҥхону толорооччуттан олоҥхоһут үүнэн тахсыан сөптөөх.

Куһаҕаҥҥа, мөкүгэ умньамматтар

Урукку өттүгэр: «Сайдыылаах, дьалхааннаах үйэҕэ киһи ис туруга олус улахан суолтаны ылар. Ол курдук, бөҕө-таҕа доруобуйалаах, ис туруктара, куттара-сүрдэрэ күүстээх, киэҥ көҕүстээх, холку эрэ дьон астына-дуоһуйа олорор кэмнэрэ кэллэ. Этэргэ дылы, өй-санаа тэтимнээхтик сайдар, оттон эт-сиин, ис турук мөлтүүр. Кистэл буолбатах, билиитээҕэр-көрүүтээҕэр психологическай, духуобунай турук ордук сыаналанар буолла. Маны таһынан Интернет, компьютер үйэтигэр оҕо, эдэр киһи виртуальнай эйгэҕэ абылатара, мөкү санаа хамначчыта буолара эмиэ баар суол. Дьиҥ олохтон-дьаһахтан тэйэр, майгыта-сигилитэ алдьанар, айар-тутар дьоҕура сарбыллар», – диэн суруйан турабын.

Олоҥхо, ырыа-тойук ханнык баҕарар киһи кутун-сүрүн күүһүрдэригэр, ис туругун чөллөрүтүнэригэр, үрдүк культуралаах буоларыгар, олоҕун оҥостунарыгар биир күүстээх ньыманан буолара саарбаҕа суох. Бу тэрээһиҥҥэ олоҥхону толорор, сэргиир оҕо, ыччат куһаҕаҥҥа умньамматтарын эмиэ этэн аһардылар.

Талааннарын салгыы сайыннаралларыгар

Норуот эпоһын, бу үлүгэрдээх сүдү, улуу айымньыны толорор ыччакка культура туйгуна, үтүөлээх үлэһитэ курдук ааттар-суоллар иҥэриллэллэрэ буоллар, эдэрдэр норуот эпоһыгар өссө күүскэ тардыһыахтарын туһунан көрсүһүүгэ тыл эппит дьон бэлиэтээтилэр.
Кырдьык, эстрада ырыа­һыттарыгар культура туйгунун, үтүөлээҕин таһынан, нэһилиэк, улуустар Бочуоттаах олохтоохторугар тиийэ иҥэриллэр. Эдэр олоҥхоһуттарга ити тоҕо табыллыа суоҕай?

М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет профессора Василий Илларионов бэйэтин этиитигэр бу көрсүһүү олоҥхону сэргээччилэр инникитин айымньылаахтык үлэлииллэригэр олук буолуоҕун бэлиэтээтэ.
Кини: «Мин олоҥхо дой­дутун оҕотобун» диэн өрөспүү­бүлүкэтээҕи фестивальга кыттыбыт оскуола үөрэнээччилэрэ билигин улааттылар. Сорохтор араас үөрэх кыһаларыгар үөрэнэллэр, сорохтор үөрэх­тэрин бүтэрэннэр үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Биһиэхэ талааннаах ыччат элбэх. Кинилэргэ болҕомтобутун ууран, сыа-сым курдук тутан, мэлдьи олоҥхолотон дьон-сэргэ иннигэр таһаарыахтаахпыт. Бу — олоҥхоһут ыччат диэн хайаан да дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдиэхпитин наадалаах», – диэтэ.
Василий Илларионов эдэр олоҥхону толорооччулар, сэргээччилэр түмсүүлэрэ тэриллэрин сөптөөҕүнэн ааҕарын туһунан эттэ. Кини өрөспүүбүлүкэбитигэр биллэриллэр олоҥхо иккис 10 сылыгар бу түмсүү аата-суола киэҥ билиниини ыларыгар, аатырарыгар баҕарда.
Тэрээһиҥҥэ Чурапчыга ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕар олоҥхо күрэҕин кыайыылааҕа Юрий Борисов эдэр олоҥхону толорооччулар оскуола кэнниттэн талааннарын салгыы сайыннаралларыгар усулуобуйа суох буоларын ыйда. Арктикатааҕы культура уонна искусство институтугар, Дьокуускайдааҕы культура колледжыгар үөрэнэ киирбит эрэ ыччакка салгыы олоҥхолуулларыгар кыах баарын бэлиэтээтилэр. Ол курдук, хас сылын ахсын ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи «Мин Олоҥхо дойдутун оҕотобун» фестивальга ортотунан 200 оҕо кыттар эбит. Баһаам буолбатах дуо? Ити оҕолортон сиидэлэнэн-сиидэлэнэн, үс-түөрт саамай энтузиастара эрэ хаалан хаалалларын, салгыы олоҥхолуулларын, дьаныһан дьарыктаналларын туһунан көрсүһүүгэ бэлиэтээтилэр.
Туох барыта эрчиллиини, дьарыгы эрэйэр. Спортсмен эрчиллибэтэҕинэ, кыайыылара кэхтэр. Ырыаһыт ыллаабатаҕына, куолаһа сүтэр. Оттон биһиги, суруналыыстар оннооҕор уоппуска кэнниттэн үлэҕэ таҕыстахпытына, суруйартан тэйэбит. Ол кэриэтэ эдэр олоҥхоһут толорорун тохтотон кэбистэҕинэ, дьоҕур симэлийдэҕэ ити.
Көрсүһүүгэ тыл этээччилэр эдэр олоҥхоһуттар дьарыктаналларыгар, олоҥхону толороллоругар кыах бэриллиэхтээҕин, усулуобуйа олохтонуохтааҕын туһунан бэлиэтээтилэр.

Толоро эрэ буолбакка, истэ эмиэ

Киһи омос санаатаҕына, ама, истэри баҕас сатыыр инибин диэн сөп. Ол эрээри олоҥхону истии, үөрүйэхтэри эрэйэр. Истэ үөрэниэхтээхпит.
Эдэр олоҥхону толорооччу Сахая Львова этиитигэр норуот эпоһын истии кыһалҕатын таарыйда. Кини сэҥээрэн истээччи баар эрэ буоллаҕына, олоҥхоһут сайдарын бэлиэтээтэ. Кини истэр үөрүйэҕи иитиэхтээхпитин туһунан эттэ.
Бу кыһалҕаны М.К. Аммосов аатынан ХИФУ профессора Галина Попова-Санаайа эмиэ таарыйда. Кини олоҥхоһут төһө истээччилээҕинэн эмиэ сыаналанарын ыйда. Ол курдук, улаханнык доргуччу этээччи олоҥхоһут үгүс киһини тардара кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Галина Попова-Санаайа: «Мэҥэ-Хаҥалас улууһа бу боппуруоска үчүгэйдик үлэлиир. Нэһилиэктэринэн сылдьаннар олоҥхолууллар. Онно төһө истээччилээхтэрин бэлиэтэнэн ылаллар», – диэтэ.
Кырдьык, олоҥхону толорооччуларга, олоҥхоһуттарга миэстэ биэрэн, төһөнөн чаастатык олоҥхолууллар да, кинилэр сайдыахтара, оттон биһиги истэ үөрэниэхпит.
Искусствовед Аиза Решетникова, Амма улууһуттан Анисия Софронова олоҥхоҕо ырыаны-тойугу кыайа тутан толоруу кыһалҕатын таарыйда.
Сунтаар улууһун Кутана орто оскуолатын фольклор­га уһуйааччыта, Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала Никандр Тимофеев олоҥхолуур сатабылы иҥэрии диэн боппуруоска киэҥ ис хоһоонноох этиини оҥордо. Бу туһунан хаһыаппыт кэлэр нүөмэрдэригэр сиһилии билиһиннэриэхпит

Олоҥхону — Интернеккэ

Сахая Львова: «Ыччат, оҕо Интернетинэн күүскэ үлүһүйбүт кэмигэр, олоҥхону пропагандалыырга бу куйаар ситимин күүскэ туһаныахха», – диэн эттэ.
Быһа тардыылары «В контакте», Фейсбук, Инстаграм курдук социальнай ситимнэргэ уктахпытына сэҥээрии элбиэх этэ.
Сахая Львова: «You tube-ка аан дойду эгэлгэтэ, барыта баар. «Народные эпосы» диэни арыйдахха кыргызтар манасчыттарын, о.д.а. норуоттар эпостарын толорооччулар тахсан кэлэллэр. Биһиги олоҥхоһуттарбыт эрэ суохтар. Бу ситими туһанарбыт буоллар, олоҥхобут киэҥ эйгэҕэ тахсыах этэ», – диэн кэскиллээх этиини оҥордо.

* * *
Көрсүһүү түмүгэр Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков үгэһи тутуһан олоҥхолооһун боппуруоһугар тохтоото уонна бу эйгэҕэ ыытыллар үлэ-хамнас өссө дириҥиэҕин, кэҥиэҕин туһунан эттэ. Кини: «Арай саха омуга олоҥхону айан баран, хайа эмэ кэрдиис кэмҥэ умнан-оһорон кэбиспит буоллун? Культурабытыгар улахан охсуулаах, омсолоох буолуо этэ. Атын тугунан солбуйан, биһиги атын норуоттарга, дьоҥҥо-сэргэҕэ тахсан, өбүгэ саҕаттан XXI үйэҕэ диэри кэлбит киэн туттар нэһилиэстибэбит туһунан кэпсиэх этибитий?» – диэтэ.

Людмила НОГОВИЦЫНА.