“Фейк-сонуннар”: итэҕэй-итэҕэйимэ кирбиитигэр

Социальнай ситимнэр хаһан даҕаны хаачыстыбалаах бэчээт таһаарыыларын солбуйуо суохтара

Интернет ситимэ сайдан, көҥүл кыах үөскээн, сонуннар муҥура суох тарҕанар буоллулар. Бу темаҕа кэпсэтии тахсара, мин санаабар, оруннаах. Тоҕо бу тема сытыытык турарый диир буоллахха, билиҥҥи кэмҥэ, экономистар, социологтар, философтар, учуонайдар “иһитиннэрэр уопсастыба” туһунан суруйуулара олоххо киирэн турар.  Цифровизация үйэтигэр хас биирдии киһи араас сонуннары көҥүл босхо хомуйар, туһанар, элбэтэр уонна тарҕатар кыахтанна.

Госдума спикера Вячеслав Володин, суруналыыс­тарга атырдьах ыйын 15 күнүгэр, Россия гражданнарын олоҕо суох, сымыйа сонуннартан харыстыыр үлэ ыытыллара булгуччу наадалааҕын ыйда.

“Эргэ техника эксплуа­тация­тын боборго” диэн матырыйаал олоҕо суох, сы­мы­йа буолара быһаарылл­ы­бытын үрдүнэн, “Яндекс” агре­­гатын топ-сонун­­нарыттан сотуллубат.

Ол курдук, атыр­дьах ыйын 19 күнүнээҕи  уочарата суох Госдума Сэбиэтин мунньаҕын бэбиэс­кэтигэр ыйыллыбыт боппуруос көрүллүбэтэ.  Мунньах бэбиэскэтин ырытыытын кэмигэр, бу боппуруоһу эбии сиһилии үөрэ­тээри уопуттаах суруналыыс­тары, уопсастыбаннай экспертэри, чуо­лаан иһитиннэрэр агрегаттар бэрэс­тэбиитэллэрин ыҥыран, депутаттар сүбэ-мунньах ыыталларын туһунан быһаарыы ылыннылар. Палаата пресс-сулууспатын иһитиннэриитинэн, бу боппуруос быһа барыллаан, бу дьыл алтынньытыгар көрүллэрэ былаанннанна.

Депутаттар быһаараллар

— Судаарыстыбаннай Дума уонна «Биир ньыгыл Россия» фракцията бэйэлэрин позицияларын биллэрбиттэрин үрдүнэн, көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаан­ньаларга Альфия Когогина “Госдума эргэ техника эксплуатациятын бобору өйөөтө”  диэн кини таһаарбатах иһитиннэриитэ, билигин даҕаны тохтоло суох тарҕана турар.

Фракция иһитиннэрэр хампаанньаларга бэйэ­тин позициятын эрдэ биллэрбитэ: чаа­һынай сирэйдэргэ оруна суох бобуулары олохтууру утарабыт, — диэн «Биир ньыгыл Россия» фракциятын­ салайааччытын бастакы солбуйааччыта  Андрей Исаев бэлиэтээбитэ.

— Маннык сонуннар Интернет ситимин көрдүүр агрегаттар­ыгар уонна сонуннар иһитиннэриилэригэр топ-сонуннарга билигин да баа­рыттан дьиксинэбит. Балаҕан ыйыгар тустаах бэрэстэбиитэллэри кытта көрсүһэр санаа­лаахпыт. Олоҕо суох, сымыйа сонуну тарҕаталларын туһунан ыйыталаһыахпыт. Биһиги санаа­бытыгар, маннык сымыйа сонуннар, сору­йан киһи санаатын уларытарга уонна утары санааны-быһыыны үөскэтэргэ сыалланар. Кырдьыгынан, бу ыстатыйалары көннөрөн, дьоҥҥо сөптөөх быһаарыыны биэрэллэрин кэтэһэбит. Этил­либитин курдук, Госдумаҕа гражданнар бырааптарын уон­на интэриэстэрин кэ­һэр быһаарыылары ылы­нары төрдүттэн өйөөбөппүт, — диэн Вячеслав Володин иһитиннэрбитэ.

Сүрүннээн, саҥа сокуон сыа­лынан олоҕо суох, сымыйа сонуннары тарҕатыы иһин ыстаарааптары олохтооһун – сэрэтии дьаһал.

Интернет ситимигэр олоҕо суох, сымыйа сонуну тарҕатыы иһин ыстараап­тыыр буолуохтара. Маннык сокуон барылларын бырайыактара Судаарыстыбаннай дуума көрүүтүгэр киирэн, кулун тутар 7 күнүгэр «Об информации, информационных технологиях и о защите информации» федеральнай сокуонугар көннөрүүлэр уонна Административнай кэһии Кодексыгар уларытыылары киллэрии туһунан федеральнай сокуон Госдума үһүс ааҕыытыгар ылыныллыбыта. Сокуоҥҥа суруллубутунан, сырдатар-маассабай сириэстибэлэргэ уонна интернет ситимигэр дьон олоҕор, доруо­буйатыгар кутталы үөскэтэр, итиэннэ уопсастыбаннай бэрээдэги маассабайдык кэһиигэ тиэрдиэн сөптөөх олоҕо суох, сымыйа иһитиннэриини тарҕатыыга сы­һыаннаах.

Госдумаҕа информацияҕа политика Кэмитиэтин баһылыгын бастакы солбуйаач­чыта Сер­гей Боярский быһаа­рыытынан, бу сокуон чунуобунньуктары киириитикэлии­ри, бэйэ санааны, дьүүл­лээһини, эбэтэр официальнай чахчылартан бэйэ көрүүлэри сырдатары утарбат. Бэйэ санааны, дьүүллээһини суруйууттан дьиҥ чахчы иһи­тиннэриилэр кырдьыктаах эбэтэр кырдьыга суох буолаллар,  ол эрэ түгэҥҥэ, буруйданааччы  бу сокуон дьайыытыгар киирэр.

Госдума информационнай политикатын Кэмитиэтин баһылыга Леонид Левин бэлиэтээбитинэн, иһитиннэриини бэрэбиэр­кэлэммит источниктартан туһаныллыах­таах. Кини  санаатынан, хас биирдии киһи иһитиннэ­рии­лэри хантан талан ааҕарыттан уонна ханнык источниктары булан көрөрүттэн, олоҕо суох, сымыйа сонуннары тарҕатыы проблемата сокуонунан хааччахтыырга улахан ыарахаттардааҕын, ону таһынан көдьүүстээҕин бэлиэтиир.

— Холобура, киһи социальнай ситимнэргэ араас пабликтартан олорон атын дьон постарын кэтиир, ааҕар буоллаҕына, кини ылынар санаата тосту уларыйыан сөп. Элбэх иһитиннэриилэртэн, киһи төбөтүгэр “хааһы” үөскүүр. Ол курдук, сонуннар ханныга аралдьытар, ханныга киксэрии­лээх, ханныга сөптөөх буоларын өйдөөбөт буоларыгар тиэр­дэр, — диэн Леонид Левин быһаарар. Кини этэринэн, оло­ҕо суох, сымыйа сонуннары тарҕатыы сүрүн проблемата — элбэх маас­сабай иһитиннэриилэргэ сытар. Күн ахсын араас сонуннары киһи хото истэр, дьиҥ чахчы буоларын киһи булан да, талан да сатаан быһаарбат. Ол курдук, кырдьыктаах сонуннары буларга манныгы сүбэлиир.

Бастатан туран, сырдатар-маассабай сириэстибэлэр анал регистрациялаах, үрдүк итэҕэтии индекстээх, элбэх цитаталааһыннаах уонна үрдүк таһымҥа норуокка эрэбиллээх буолуохтаахтар. Бу төрүөтүгэр, хампанньа сонуну суруйарыгар атын регистрациялаах хампаанньаларга сигэнэр, кинилэри цитааталыыр.  Ол түмүгэр, иһитиннэриини туһанааччы эрэбилэ үрдүүр. Иккиһинэн, хас биирдии сонуннарга иккиттэн кырата суох дьон санаата, комментарийдара баар буолуохтаах.

Саха сиригэр сокуону туһаныы холобура

Саха сиригэр Дьокуус­кай­дааҕы куорат сууда, от ыйын 25 күнүгэр, “Якутск вечерний” хаһыат суруналыыһын Михаил Романовы көҥүл иһи­тиннэриини бэйэ туһугар туһаныы иһин РФ Административнай Кодексын 13.15 ыст. буруйдааҕынан аахпыта. Госдума депутата Леонид Левин бу түбэлтэни суруналыыстар уопсастыбаларыгар кутталлаах быыһыны-майгыны үөскэтэрин туһаайан туран бэлиэтээбитэ. Судьуйа быһаарыытынан, «Жертва режима» диэн ыстатыйа суруйуу­тугар сорох чааһа кырдьыга суоҕа,  итиэннэ уопсастыбаннай бэрээдэги маассабайдык кэһиигэ тиэр­диэн сөптөөҕө ыйыллыбыта. Накаастабыл ирдэбилинэн, суруналыыс 30 тыһ. солк. ыстарааптаммыта. От ыйын 26 күнүгэр, Леонид Левин «Парламентская газета» пресс-киинигэр тыл этиитигэр бэлиэтээбит: “Мин көрүүбүнэн, бу түгэн сокуону бэйэ туһугар туһаныы холобура буолар. Биһиги ылыммыт сокуоммутугар суруллубутунан, ханнык түгэҥҥэ иһитиннэриилэр олоҕо суоҕунан, сымыйа буоларын быһаарыылара чуолкайдык ыйыллыбыта. Бу олоҕо суох, сымыйа иһитиннэриилэри тарҕатыы эрэ буолбатах, мантан атын киритиэрийдэр эмиэ киирэллэр — гражданнар олохторугар уонна доруобуйаларыгар кутталы, тырааныспар инфраструктуратыгар кэһиилэри үөскэтиилэрэ, уо.д.а. араас түгэннэр”.

Депутат этэринэн, Михаил Романов бэчээккэ таһаарбыт матырыйаалын кытта билсиспит уонна уопсастыбаннай кутталы үөскэтэр балаһыанньалары  булан көрбөтөх. Маннык түгэн бүттүүн суруналыыстар уопсастыбаларыгар атын куттал үөскүүрүн бэлиэтиир.

— Суруналыыс матыры­йаал бэлэмнииригэр Куттал суох буолууга федеральнай сулуус­па (ФСБ) олохтоох отделениетыгар туһаайан комментарий биэрэри көрдөспүт, онно аккаас ылбыт. Төрүөтүгэр, матырыйаалга атын сирэй өттүттэн комментарий суруллубатах, түмүгэр суруналыыс фейк-сонуну үөскэтии иһин буруйдаммыт”, — диэн Леонид Левин абаран иһитиннэрбит. Кини санаатынан, холобурга, үрдүкү сууд инстанциялара ылыныллыбыт быһаарыыны көтүрбэтэхтэринэ, эбии бу түбэлтэ холобур буолан олоххо киирдэҕинэ, судаарыстыба уорганнара инникигэ болҕомтоҕо ылыахтара.  “Официальнай ыйы­тыыны ахсарбат буолуу түмүгэр, сөптөөх хоруйу ылбакка, биир эрэ өрүттэх олоҕо суох, сымыйа иһитиннэрии курдук көрүллэн суут практикатыгар киирдэҕинэ, инникитин дойду үрдүнэн маннык быһыы-майгы салгыы тарҕаныан уонна хайа баҕарар сиргэ хатыланыан сөп”, — диэн депутат сэрэтэр, — Биллэн турар, мин бу түгэни, анал сулуус­паларга уонна суут уопсастыбаларыгар болҕомтоҕо ылалларыгар баҕарабын.

Сокуону  сурастахха

Иһитиннэрии араас истиэпэнннээх кырдьыктаах буолуон сөп. Иһитиннэрии кырдьыктаах истиэпэнин быһаарыытын ылынарга бэйэлэрин боломуочуйаларын иһинэн РФ Генеральнай прокурора уонна кини солбуйааччы­лара быһаарыахтара.  Сымыйа сонуннар кутталын критерийдара кэтиир биэдэмистибэлэр салайааччыларынан түгэн тахсы­быт характерыттан, ол  тула олоҕо суох, сымыйа сонунна­ры тарҕатыллан төһө ыара­хан түмүктэргэ тиэрдиэн сөп­төөҕүн көрөн быһаарыахтара.

Генеральнай прокурор эбэтэр кини солбуйааччылара сетевой таһаарыыга сымыйа уонна уопсастыбаҕа кутталлаах иһитиннэриилэри буллахтарына, иһитиннэрии ресурсаларыгар хааччахтааһын миэрэтин ылыы туһунан ирдэбили Роскомнадзорга туһаайан ыытыахтаахтар.

Ол курдук, Роскомнадзор интернет-таһаарыы редакция­тын салайааччытыгар тахсан, тутатына, фейк-сонуну суох оҥороллоругар ирдэһэр. Холобурга, редакция ыйыллыбыт ирдэбили толорботоҕуна, Роскомнадзор Интернет оператордарын ситимнэрин систиэмэтинэн сетевой-таһаарыы сайтыгар хааччахтааһын миэрэтин ылыы туһунан ирдэбили ыытар. Ол түмүгэр, Интернет ситимигэр сетевой-таһаарыы сайтыгар  көҥүл киирэр кыаҕын сүтэрэр.

Салгыы сетевой таһаарыы хаһаа­йына, сокуону кэһэн туран, сымыйа иһитиннэриини суох оҥорбутун туһунан суругунан Роскомнадзорга биллэринньик ыытыахтаах. Ол кэннэ, бэрэбиэр­кэ түмүгүнэн, Роскомнадзор оператордар ситимнэрин систиэмэтинэн сетевой-таһаарыы сайтын үлэлэтэр туһунан көҥүл суругу ыытар.  Бу эрэ түгэҥҥэ, Интернет ситимигэр сетевой-таһаарыы сайта  көҥүл киирэр  кыахтанар.

Административнай Кодекс көннөрүүлэрин бырайыагын быһыытынан, сымыйа сонуну  тарҕатыы иһин ыстараабы туһаныы сырдатар-маассабай сириэстибэлэри таһынан Интернет ситимигэр эмиэ туттуллар. Ыстараап көрүҥнэрэ уонна кээмэйэ  олоҕо суох, сымыйа сонуннары тарҕатыы түмүгэр төһө ыарахан содулга тиэрдибититтэн араастаах.

Аан маҥнайгытын олоҕо суох, сымыйа сонуну тарҕа­тыыттан гражданнар олохторугар уонна доруобуйаларыгар,  хамсаабат баайдарыгар,  маассабай бэрээдэги кэһиини, үлэлии турар социальнай объектарга  кутталлары үөскэппиттэрин иһин административнай ыстараап кээмэйэ:

— биирдиилэн дьоҥҥо  — 30 тыһ.солк. 100 тыһ. солк диэри;

— дуоһунастаах сирэйдэргэ — 60 тыһ солк. 200  тыһ.солк.диэри;

— юридическай сирэйдэргэ  – 200 тыһ солк.  500 тыһ солк.  диэри.

Иккис төгүлүн, биитэр сырдатар-маассабай сириэстибэлэргэ уонна Интернет ситимигэр кырдьыга суох уопсастыбаҕа суолталаах иһитиннэриини дьиҥ чахчы иһитиннэрии буоларын курдук тарҕатыы, социальнай объектар,  тырааныспар биитэр социальнай инфраструктураҕа, сибээскэ, кредитнай тэрилтэлэргэ, энергетика уонна бырамыысыланнас объектарын үлэлэригэр мэһэйдэри үөскэтии иһин административнай ыстараап кээмэйэ:

— биирдиилэн дьоҥҥо  — 100 тыһ.солк. 300 тыһ. солк диэри;

— дуоһунастаах сирэйдэргэ — 300 тыһ солк. 600  тыһ.солк.диэри;

— юридическай сирэйдэргэ  – 500 тыһ солк.  1 мөл. солк.  диэри.

Аны туран, олоҕо суох, сымыйа сонуну тарҕатыыттан сиэттэрэн киһи өлүүтүгэр тиэрдии, киһи доруобуйатын буортулааһын, киһи хамсаабат баайын суох оҥоруу, маассабай уопсастыбаннай бэрээдэги кэһии уонна уопсастыбаҕа маассабай куттала суох буолууга тиэрдии, тырааныспар биитэр социальнай инфраструктураҕа, сибээскэ, кредитнай тэрилтэлэргэ, энергетика уонна бырамыысыланнас объектарын үлэлэрин тохтотуу иһин ыстараап кээмэйэ улаатар:

— биирдиилэн дьоҥҥо  — 300 тыһ.солк. 400 тыһ. солк диэри;

— дуоһунастаах сирэйдэргэ — 600 тыһ солк. 900  тыһ.солк.диэри;

— юридическай сирэйдэргэ  – 1 мөл. солк.   1,5 мөл. солк. диэри.

Сокуонунан административнай дьыалалары арыйыыга полиция уорганнарыгар уонна Роскомнадзорга саҥа боломуочуйа бэриллэр. Административнай дьыалалары  көрүү суудтарга ыытыллыаҕа. Онно эбии, 24 чаас иһигэр, административнай дьыалалары арыйыы туһунан прокуратура уорганнарыгар билэринньик  сибидиэнньэ биэрэргэ ирдэбил олохтонор. Бу ирдэбил, сокуону туһанааччылар сокуону бэйэ иһин туһаныы холобурдарын суох оҥорорго туһуланар. Маннык дьыалалары көрүү  больдоҕо биир сылга диэри уһатыллар.

Административнай Кодекса уларытыылары киллэрии туһунан федеральнай сокуон, бу дьыл кулун тутар 18 күнүттэн үлэҕэ киирбитэ.

* * *

Суруллубукка тиһэн, хаһыат ааҕаач­чыларыгар биири баҕарыам этэ. Хаачыстыбалаах табаардары эрэбиллээх маҕаһыыннартан атыылаһар курдук, кырдьыктаах, хаачыстыбалаах иһитиннэриини бэрэбиэркэлэммит источниктартан туһанаргытыгар баҕарабын.

Ол курдук, уһун бириэмэ устун “Ил Түмэн” хаһыат редакциятыгар 20 сыл тухары үлэлээбит, үлэлиир уопуттаах  суруналыыстарбыт  хаачыстыбалаах, бэрэбиэркэлэммит ыстатыйалара дьиҥ чахчы иһитиннэриилэргэ олоҕурар диэн эрэннэрэбин.

Медиаэкспертэр этэллэринэн, социальнай ситимнэр хаһан даҕаны хаачыстыбалаах бэчээти солбуйуо суохтара. Биричиинэтэ биир — хоп-сип, олоҕо суох, сымыйа  фейк-сонуннар кырдьыга, дьиҥ чахчыта суох буолан салгыы хаалыахтара, оттон үөрэхтээх ааҕааччыга кырдьыктаах сонуннар хаһан баҕарар наадалаах буолуохтара. Маннык хабааннар инникитин биллэр-көстөр түмүктэниэхтэрэ.

Василий Прокопьев

Госдума уонна “Парламентская газета”  матырыйааллара туһанылыннылар