Сокуон туһата — биир холобурга

Дойдуга кэлиҥҥи кэмҥэ табахтааһыны, арыгыны иһии утары үлэ күүскэ ыытылларын бэлиэтиибин. Статистика сыыппарата көрдөрөрүнэн, кэлиҥҥи 5-7 сылга дойдуга күөх буруону унаардар киһи ахсаана 22% аччаабыт.

Нэһилиэнньэ 40% табахтыыра

Билиҥҥи кэмҥэ киһи доруобуйатын туруга мөлтөҕө аан дойду үрдүнэн уустук кыһалҕаҕа кубулуйда. Бу проблеманы быһаарыы аҥаардас доруобуйа харыстабылын үлэһиттэриттэн эрэ тутулуга суох. Судаарыстыба уонна уопсастыбаннас киһи туһугар кыһамньытыттан улахан тутулуктаах. Урукку өттүгэр статистика этэринэн, Россияҕа хас сыл ахсын табахтан 400 тыһыынча киһи күн сириттэн күрэнэрэ. Дойдубут нэһилиэнньэтин 40% ити куһаҕан дьаллыкка ылларбыта. Оттон 80% пассивнай табахсыттарынан буолаллара. Россияҕа табах ырыынагын 94% арҕаа дойдулар хампаанньалара ылаллара. Кинилэр мантан олус улаханнык барыһыраллара. Бу куһаҕан дьаллыктан сүрэхтымыр, искэн (рак) ыарыылара элбииллэр. Биир хааппыла никотин сылгыны өлөрөр кыахтаах диэн өрүү этэллэр. Кырдьык, уулуссаҕа көрдөххө, дьахтардыын, оҕолордуун, бука бары бөппүрүөскэ уобуулаах сылдьаллара. Сокуоннай сааһын ситэ туола илик ыччат табахтыырын кистээбэккэ, аһаҕастык буруолата сылдьара баар суол этэ.

Дьон-­сэргэ үөрэннэ

Биллэрин курдук, «Табахтааһынтан уонна табах буруотуттан гражданнар доруобуйаларын харыстааһын туһунан» диэн федеральнай сокуон бастакы түһүмэҕэ 2013 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр күүһүгэр киирбитэ. Оттон ити сыл сэтинньи 15 күнүттэн тустаах сокуону кэһии түбэлтэтигэр саҥа ыстарааптар олохтоммуттара. 2014 сыл бэс ыйын 1 күнүттэн сокуон иккис түһүмэҕэ олоххо киирбитэ. Тустаах сокуон барылын Государственнай Думаҕа Российскай Федерация доруобуйа харыстабылыгар уонна социальнай сайдыыга министерствота бэлэмнээн киллэрбитэ. Ааҕааччыларбар санатар эбит буоллахха, сокуон бастакы түһүмэҕэ олоххо киирбитин кэнниттэн оскуолаларга, балыыһаларга, автобус тохтобулларыгар, станцияларга, вокзалларга, лифтэргэ уонна подъезтарга табахтааһын бобуллубута. Итилэргэ киирэр ааннарыттан 10 миэтэрэлээх сиргэ эмиэ табахтаан бурҕаҥнатар табыллыбат буолбута. Культура, спорт, социальнай сулууспа уонна былаас уорганнарын тэрилтэлэригэр эмиэ табахтыыр бобуллубута. Маны таһынан уулуссаларга турар, тэрилтэлэр истэригэр баар киоскаларга, ларектарга табах атыыта кытаанахтык бобуллубута. Маҕаһыыннарга уонна эргиэн кииннэригэр эрэ прайс-лииһинэн сигарета атыыланар. Биллэрин курдук, тус таах сокуон табах бизнеһин рекламалааһыҥҥа кэккэ уларытыылары киллэрбитэ. Ол курдук, урукку өттүгэр маҕаһыыҥҥа киирдиҥ эрэ, хараҕын эҥин-эгэлгэ дьүһүннээх, ымсыырбаты да ымсыырдыах айылаах сигареталар кэккэлэригэр хатана түһэрэ. Оҕолор ити көстүүгэ ымсыыраннар табахтыыллара баар суол этэ. Билигин сигареталары итинник көстүүлээх сиргэ кэккэлэтэн бүттүлэр. Маны таһынан күөх экранынан табахтааһыны көрдөрөр сюжеттар баар буоллахтарына, хайаан да табах доруобуйаҕа буортутун туһунан социальнай реклама блога киирэн биэрэр. Күндү ааҕааччы, маны бэлиэтии көрөр буолуохтааххын. Тустаах сокуон иккис түһүмэҕэр поездтары күүтэр платформаларга, аэропорка, поездтарга, хараабылларга, гостиницаларга, ырыынактарга, эргиэн кииннэригэр, общепит тэрилтэлэригэр (бардарга, кафеларга, рестораннарга) табаҕы тар
дыы бобуллубута. Ити миэстэлэргэ табахтааһыны бобор анал бэлиэлэр баар буолбуттара. Вокзалларга уонна перроннарга табах атыыламмат буолбута. Гостиницаттан, ырыынактан, эргиэн кииниттэн, вокзалтан 150 миэтэрэ тэйиччи сиргэ табахтааһын көҥүллэнэр. Докумуон бастаан олоххо киирбитигэр, дьон соһуйуох-өмүрүөх курдук этэ. Үс-түөрт сыл ааспытын кэн
ниттэн тустаах сокуон ирдэбиллэригэр үөрэннибит. «Урут үлэбитигэр, рестораннарга, кафеларга хайдах буруо быыһыгар олорор этибитий?» — диэн ааспыты дьиктиргии ахтааччылар элбээтилэр. Табаҕы утары сокуон олоххо киириэҕиттэн тус бэйэм билэрбинэн да, үгүс билэр дьонум куһаҕан дьаллыктарыттан аккаастаннылар. Уулуссаҕа оскуола үөрэнээччилэрэ табахтаан бурҕаҥнаппат буолбуттарын үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт. Элбэх квартиралаах дьиэлэр подъезтарыгар табахтааһын эмиэ сэдэхсийдэ. Рестораннарга табахтаабат буолбуттара олус үчүгэй. Урукку өттүгэр киһи бүтүннүү табах сытынан аҥылыйан дьиэтигэр кэлэрэ. Бу доруобуйаҕа төһөлөөх охсуулаах буолуоҕай? Тустаах сокуон олоххо киириэҕиттэн ылата, үтүө өттүгэр уларыйыы баарын бэлиэтиибин. Табахтыыр киһи баар да буоллаҕына, дьонтон дьалты сиргэ баран тардар буолла. Российскай Федерация доруобуйа харыстабылыгар министрэ Вероника Скворцова этэринэн, кэлиҥҥи 25 сыл устата биһиги дойдубутугар аан бастаан табахтааһын аччаабыта бэлиэтэммит. Тустаах докумуон олоххо киирбитин биир сыл кэнниттэн, табаҕы утары сокуону кэһии иһин ыстараап суумата 160 мөл. солк. тэҥнэспит. Аҥаардас биир кварталга 16 миллиард пачкаҕа тиийэ табаҕы атыылааһын аччаабыт.

Аны балкоҥҥа табахтааһын бобуллар

Ол эрээри тустаах сокуон балкоҥҥа табахтааһыны боппот этэ. Билигин ити көстүү дойдуга официальнайдык бобулунна, сокуоннайа суоҕунан ааҕылынна. Маны саамай сөптөөх быһаарыы дии саныыбын. Чугастааҕы ыалларыҥ балкоҥҥа табахтаан бурҕаҥ натт ахтарына, дьиэҥ иһэ табах ыыс-быдаан буруотунан туолара, түннүктэриҥ сабыылара бүтүннүү итини оборон ылаллара баар суол. Буруонан тыыныаххын баҕарбат буоллаххына, түннүктэргин ыга саптан, куйааска буһа-буһа олорорго күһэллэҕин. Ол эрээри манна биир ноолоох. Полиция үлэһитэ кэлэн, ыалларгын харчынан ыстарааптыыр кыаҕа суох. Доруобуйаҕын буортулааччылары кытта сууттаһыаххын наада. Оттон, биллэрин курдук, дойду нэһилиэнньэтэ сайдыылаах дойдулар олохтоохторун курдук сууттаһарга, бырааппытын көмүскэнэргэ үөрүйэҕэ суох. Ити процедураҕа үгүс ньиэрбэҥ баранар. Маны таһынан сууттаһан кыайдаххына, доруобуйаҕын буортулааччы табахсыт ыалыҥ эйиэхэ 5 тыһ. солк. эрэ толуйуоҕа. Бастаан ити сууманы 250 тыһ. солк. буоларын туруорсубуттара. Туруорсубут суумаларын курдук сааты куттаран ыларыҥ буоллар, балкоҥҥа табахтааһыны утары охсуһааччы элбиэх этэ дии саныыбын. Ону тэҥэ ити миэстэҕэ табахтааһын аччыах этэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ дойдуга табаҕы солбуйар аныгы технологияларынан эргинии тэнийэн эрэрэ биллэр. Уулуссаҕа аныгы тэрилинэн паровоз курдук буруолата сылдьар ыччаты элбэхтэ көрсүөххэ сөп. Ити солбуйааччылар доруобуйаҕа буортулара табахтан итэҕэһэ суоҕун эмчиттэр бэлиэтииллэр. Онон тустаах сокуоҥҥа итилэри бобор уларыйыы киирэн биэрэрэ наадалаах.

Табаҕы утары сокуон олоххо киириэҕиттэн тус бэйэм билэрбинэн да, үгүс билэр дьонум куһаҕан дьаллыктарыттан аккаастаннылар. Уулуссаҕа оскуола үөрэнээччилэрэ табахтаан бурҕаҥнаппат буолбуттарын үгүстэр бэлиэтии көрөр буолуохтааххыт.

 

Доруобуйаҕа эрэ буолбатах

Табахтааһын доруобуйаҕа эрэ буортулаах буолбатах. Дойдубутун, өрөспүүбүлүкэбитин да ылан көрүөх, төһөлөөх элбэх баһаар буоларый? Уот туруутун төрүөтүнэн үгүс өттүгэр табахтааһын буолар. Төһөлөөх дьиэлэрбит-уоттарбыт, сирбит-уоппут, ойуурдарбыт уокка былдьаналларый? Дьон-сэргэ, оннооҕор кырачаан оҕолорбут итинтэн суорума суолланаллар. Бу — алдьархай буолбатах дуо? Ойуур баһаарын умулларыыга төһөлөөх миллиардынан үп-харчы ороскуоттанарый? Буруонан тыынан дьон-сэргэ доруобуйата алларыйар. Онон дойдуга табаҕы утары сокуон ылыллыбыта олус сөптөөх уонна наадалаах дии саныыбын. Оттон докумуон салгыы үлэлиирэ, аҥаардас былаастан, салалтаттан эрэ тутулуга суох, хас биирдиибититтэн, уопсастыбаттан эмиэ тутулуктаах. Сокуон олоххо киириитигэр, үлэлииригэр көрдөрөриһитиннэрэр средстволар оруолбут улаханын бэлиэтиибит. Ол курдук, дьоҥҥо-сэргэҕэ сокуоннар хайдах үлэлииллэрин, олоххо киирэллэрин сөп-сөп сырдата, кэпсии-ипсии сылдьыахтаахпыт