Үс улуус Баатаҕайдара көрүстүлэр

Сыл саҕаланыыта – тохсунньу 4 күнүгэр «Үс Баатаҕайдар» көрсүһүүлэрэ диэн сонун, бэрт сэргэх тэрээһин буолан ааста. Уус-Алдан улууһун Баатаҕай нэһилиэгин олохтоохторун көҕүлээһининэн, нэһилиэк аатын-суолун үөрэтэр, хантан хааннаахтарын, кимтэн кииннээхтэрин чинчийэр уонна атын улуустарга баар биир ааттаах нэһилиэктэргэ олорор баатаҕайдары кытта туох ситимнээхтэрин билсиһэр сыалтан маннык тэрээһини аан бастаан көҕүлээн ыыттылар. Бу көрсүһүүгэ Уус-Алдантан, Дьааҥы Баатаҕайыттан уонна Эбээн-Бытантай улууһун Баатаҕай-Алыыта нэһилиэктэн балтараа сүүскэ чугаһыыр дьон Дьокуускай куорат «Ника» банкеттыыр саалатыгар тоҕуоруһа мустаннар ирэ-хоро кэпсэттилэр, үүммүт сылы бэлиэтээтилэр.

Уус-Алдан улууһун «Баа­таҕай» түмсүүтүн салайааччыта, Дьокуускайга олорор, үлэлиир Афанасий Колесов тэрээһин сыалын-соругун билиһиннэрдэ:

— Бүгүн норуот номоҕор Баатаҕай диэн ааттаах сирдэр хайдах баар буолбуттарын туһунан быһа тардан кэпсээтэххэ маннык. Былыргы дьыллар мындаалаах кэмнэригэр, 1632 сыллар диэки Уус-Алдан Баатаҕайын биир кыанар эр бэрдэ, Баатаҕай диэн ааттаах киһи дьоно  Дьааҥы очуос таас хайаларын уҥуордаан тиийэн, билиҥҥи Верхоянскай Баатаҕайын уонна Эбээн-Бытантай улууһун Баатаҕай-Алыыта диэн сирдэринэн олохсуйан  Баатаҕайдар аҕа уустарын тэниппиттэр диэн кэпсэнэр. Ити номох архыып докумуонунан бигэргэнэр кыахтаах диэн миэхэ историктар, генеалогтар, ол эбэтэр төрүччүнү үөрэтэр дьон эппиттэрэ.

Бүгүн биһиги — Үс Баа­та­ҕайдар мустаммыт бу тэрээ­һинтэн, көрсүһүүттэн туох эрэ дьиктини, кэрэни, кистэлэҥи билэн-көрөн барар санаалаах, инникитин бииргэ үөрэтэр-чинчийэр, ол үлэбитин түмэр, сааһылыыр уонна үс улуус дьоно-сэргэтэ биир ааттаах-суоллаах нэһилиэктэр буоларбытынан доҕордоһор, бииргэ түмсэр эрэллээх кэлэн олоробут. Салгыы төрүччүбүтүн үөрэтиигэ ыччаттарбыт, учуонайдар  архыып докумуонугар олоҕуран, кумааҕыга тиһэн дьоммутугар-сэргэбитигэр тиэрдэллэрин ситиһиэхтээхпит.

Верхоянскай  Баатаҕайдарын түмсүүтүн салайааччыта Нина Петрова (Аммосова) Дьааҥы сиригэр нуучча хаһаахтара ХVII үйэ ортотун диэки кэлбиттэр, ити кэмҥэ 300 тыһ. кв. км иэннээх киэҥ сир Россия судаарыстыбатыгар холбоммутун кэпсээтэ. ХVII үйэттэн  саҕалаан  ХХ  үйэ 40-с сылларыгар диэри бу киэҥ-куоҥ, булдунан баай хаар-муус дойдуга сүрүннээн сахалар, Дьааҥы алын салаатын батыһа эбээннэр түөлбэлээн олорбуттара диэн суруллар.  Баатаҕай диэн сахалыы аат буоларын топонимиканы үөрэтээччи М.С.Иванов бэлиэтиир. Кини бу ааты Уус-Алдантан булду, саҥа сири эккирэтэн кэлбит  Баатаҕайдар  уустарын аатын кытта сибээстиир. Бу дьоннор көһөн кэлэн олохсуйбут сирдэригэр, үрэхтэригэр бэйэлэрин ааттарын иҥэрбиттэр диэн кини суруйар. Нина Ивановна Аммосовтар аҕа уустара, үс бырааттыылар Уус-Алдантан кэлэн олохсуйбуттар диэн эһэтэ кэпсээбитин аҕынна. Кини хантан хааннаахтарын ситэ билбэтин уонна маны ыччаттар үөрэтэллэрэ наадатын туһунан этиннэ.

Верхоянскай улууһугар уһун кэмнэргэ геологтаабыт уонна Баатаҕайга олорбут, экстремальнай туризм көҕүлээччитэ, 1990 сыллаахха Улуу Кыайыы 45 сылын көрсө Дьааҥы сис хайаларын, Черскэйи уҥуордаан Уэлеҥҥа, Аляскаҕа  тиийэ хайыһарынан  уонна бэлисипиэтинэн айаннааннар, рекорду олохтообут Виталий Миронов бэйэтин хамаандатын бу хоһуун сырыыларын туһунан кэпсээтэ. Кинилэр бу хорсун айаннарын Дьааҥы бастакы экстремал-туристарыгар, өссө 1945 сыллаахха Улуу Кыайыыны уруйдуур сыаллаах Верхоянскай-Дьокуускай-Верхоянскай суолунан 2254 км айаннаабыт оччотооҕу хоһуун хайыһардьыт комсомолецтарга  анаабыттарын туһунан сырдатта. Бу сэрии кэмин аччык аҥардаах 7 ыччата олунньу ыйга (оччолорго сэриигэ ыраах хоту сирдэртэн ылбаттар этэ) 16 күн устата хоту дойду томороон тымныытын аахсыбакка хайыһарынан тоҥмот тарыҥнары, очуос таас хайалары уҥуордаан 1120 км айаннаан Дьокуускайы булбута. Сорохторо бу айантан сыыстаран олохтон эрдэ барбыттар.

Виталий Миронов маны таһынан Баатаҕай бөһүөлэгэ тоҕо итинник ааттаммытын туһунан санаатын үллэһиннэ. Билигин Баатаҕай бөһүөлэгэ турар сиригэр, Дьааҥы хайатын хонноҕор, үрүйэ уста сытар сиригэр гелогтар аан бастаан 1936 сыллаахха хорҕолдьун улахан саппааһын буланнар, манна кыралаан хостооһун саҕаламмыт. Онтон бу үлэни күүһүрдэр сыалтан уонна оччолорго дойдуга хорҕолдьуну хостооһун улахан суолталааҕын  учуоттаан фабрика тутарга тоҕоостоох сири көрдөөбүттэр. Сыыр аннынан икки балаҕаҥҥа сахалар олохсуйан олорор сирдэрин чугаһыгар, мырааҥҥа фабрика тутуутун саҕалаабыттар. Бу ыаллар Баатаҕайдар диэн ааттаахтар эбит. Фабриканы тутуу 1939 сыллаахха саҕаламмыт, бу маны кытта Баатаҕай диэн ааттаах бөһүөлэк тутуута саҕаламмыт. НКВД  ДальСтройугар бэриллибит үлэҕэ сүрүннээн ГУЛАГ лааҕырын хаайыылаахтара үлэлээбиттэр. Олохтоохтор кэпсииллэринэн, тааһынан кутуллубут суоллар, оччотооҕу тутуулар бу ыар үлэни тулуйбатах дьон уҥуоҕунан көмүллэн сыталлар. Көстөр хайатыгар диэри тутуллубут таас суол 1271 км диэри үөһээ тахсар. Бу үлэни -50 кыраадыстаах тымныы да, сайыҥҥы ыам бырдаҕа да тохтоппот этэ диэн кэпсииллэр. Кэлин бу хорҕолдьуну хостуур промышленность сайдан дойду үрдүнэн биир бөдөҥ үлэлээҕинэн биллэр, ону кытта тэҥҥэ Баатаҕай оҕонньор аатын ылбыт Баатаҕай бөһүөлэгэ үүнэн тахсыбыта диэн кини кэпсээнин түмүктээтэ.

Эбээн-Бытантай улууһун биир дойдулаахтарын түмсүүтүн салайааччыта Аурика Стручкова, кини солбуйааччыта Мария Саркисян Дьааҥыга сахалар кэлиилэрэ ХIII-ХIV үйэлэргэ саҕаламмыта диэн кэпсээтилэр. Серошевскай уонна Худяков олохтоохтор үһүйээннэригэр олоҕуран сахалар Лена өрүһү таҥнары устан нууччалар кэлиэхтэрин 100-150 сыл иннинэ эрэ бу сири булбуттар диэн суруйаллар. Дьааҥы сирин бастакынан хатылылар, байдылар булбуттар, оттон хоролор, дьуһааллар, баатылылар Дьааҥы салааларынан олохсуйбуттар. Дьаһаах хомуйар казактар испииһэктэригэр олоҕуран, Василий Власьев атаман 1648 с. губернаторга отчуотугар 1100 тахса саха дьоно Дьааҥы өрүс бары салааларынан аллараа тардыытыгар тиийэ тарҕанан, ынах, сылгы сүөһүлэри иитэн олохсуйан олороллор диэн суруйбут. Күн бүгүнүгэр диэри Бытантай сахалара саха саадьаҕай ынаҕын, дьыллаах сылгытын хайаларыгар хорҕотон, сыһыыларыгар саһыаран илдьэ кэллилэр. Оттон Баатаҕай-Алыытын аатын ылан көрдөххө, өссө 1891 сыллаахха «В Батагайском наслеге зарегистрировано 351 душ. До советской власти на территории села Батагай-Алыта были стойбища оленных людей из рода «Батагай» диэн архыыпка суруллубут. Ол иһин Баатаҕай-Алыыта диэн ааттаабыттар. Бу ааты Бата-баатыр-Байаҕантай  диэн боотуру кытта сибээстииллэр. Сорохтор Сааппы, Ынкаабыл уонна Баатаҕайаан диэн үс бырааттыы боотурдар саҥа сирдэри көрдөөн кэлбиттэр диэн кэпсииллэр. Баатаҕайдар уустарын үҥэр көтөрө (тотема) – куба диэн 90 саастаах, бу аҕа ууһуттан төрүттээх Мария Алексеевна Слепцова кэпсиир. Баатаҕай-Алыытыгар бу аҕа ууһун үс төрдүлэрэ силис тарпыт дьонноро – Хоһуун Миитэрэй, Бөдөҥ Баһыы, Игнат. Бөдөҥ Баһыы аҕа уустара  Харгыйа үрэҕэр олохсуйбуттар диэн Валентина Другина кэпсээбит. Баатаҕайдар аҕа уустара киэҥник тарҕанан Баатаҕай-Алыытыгар олороллор. Биир эһэлэрэ Эдуард Толь экспедициятын сирдьитинэн сылдьыбытын ахталлар диэн эмиэ бэйэлэрин көрүүлэрин кэпсээтилэр.

Маны таһынан улуустар слайдынан көрдөрөн дойдуларын, биллиилээх дьоннорун кэпсээтилэр. Норуот маастардарын быыстапкалара, талааннаах худуоһунньуктар хартыыналара хас биирдии улуус уратытын көрдөрдө, норуот талаанын, мындырын арыйда. Анастасия Готовцева кэрэ куолаһа, «Долгунча» этническай бөлөх ураты ырыалара, Саргылана Слепцова дьааҥылыы куолай ырыата бу истиҥ көрсүһүүнү киэргэттилэр.

Үс улуус Баатаҕайдарын дьо­но бу көрсүһүүттэн олус астынан, историяны салгыы үөрэтэн, төрдүлэрин-уустарын өссө дириҥник чинчи­йэн, билиилэрбитин түмэн кинигэ оҥорон таһаарыаҕыҥ диэн этии киллэрдилэр. Уруккутун умнар норуот кэскилин сарбынар диэн өбүгэлэрбит мындыр этиилэрэ маннык истиҥ көрсүһүүлэргэ күөдьүйэн, суолтата улаатан кэлэр. Үс ураты суоллаах-иистээх гынан баран, биир ааттаах нэһилиэктэр көрсүһүүлэрэ Сомоҕолоһуу сылын саҥатыгар саҕаламмыта бу улуустар инники сайдыыларыгар уонна хардарыта көдьүүстээх доҕордоһууларыгар олук уурбута ордук суолталаах.

Наталья Попова