Чэпчэтиилэр оннунан хааллылар

Пенсионер ахсаана  тоҕо  элбээтэ?

Билигин Саха сиригэр барыта 278 тыһыынча пенсио­нер баара бэлиэтэнэр. 2002 сыллаахха дойдуга пенсияҕа уһун болдьохтоох стратегия ылыллар кэмигэр ити сыыппара 198 тыһыынчаҕа тэҥнэһэрэ. Уон алта сыл иһигэр бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор киһи ахсаана 80 тыһыынчанан эбиллибит. Итинтэн 82% кырдьаҕаһынан пенсионердар, 18% социальнай пенсиялаахтар. Киһи мантан пенсияҕа тахсар дьоммут ахсаана сылтан-сыл элбээн иһэр диэн санааҕа кэлиэн сөп. Оннук буолбатах. Төттөрүтүн, кэлиҥҥи сылларга пенсия анатааччы киһи ахсаана аҕыйаан иһэрэ бэлиэтэнэр.

Георгий Степанов саамай муҥутаан пенсияҕа саҥа тахсар киһи ахсаана 25 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбытын бэлиэтээтэ. Ааспыт 2017 сылга бу сыыппара 17 тыһыынчаҕа тэҥнэспит. Мантан пенсияны саҥа анатааччы дьон ахсаана биллэрдик аччаан иһэрэ бэлиэтэнэр.

Демографияны ылан көрөр эбит буоллахха, 60-с сыллардаахха саамай элбэх оҕо төрөөбүт эбит. Бу кэмҥэ дойдуга сылга ортотунан 3 мөлүйүөҥҥэ тиийэ оҕо күн сирин көрөр эбит. 70-с сыллар ортолоруттан саҕалаан, оҕо төрөөһүнэ аччаан киирэн барбыт.

Пенсионер ахсаана саҥа бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсааччылартан буолбакка, орто саас улааппытын түмүгэр үрдээбитэ бэлиэтэнэр. Онон киһи үйэтэ уһаабыта итинтэн да ырылыччы көстөн кэлэр дии саныыбын. Төһө да тыйыс усулуобуйаҕа олордорбут, Саха сирэ урут-уруккуттан уһун үйэлээхтэринэн биллэрэ. Ол курдук, 1972 сыллаахха геронтологтар аан дойдутааҕы Конгресстарыгар Саха сирэ официальнайдык уһун үйэлээхтэр дойдуларынан ааҕыллыбыта. Билигин дойдуга орто саас 71-гэ тэҥнэһэр. Оттон Европаҕа бу сыыппара — 76. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр орто саас дьахталларга — 76-ҕа, эр дьоҥҥо —66-ҕа тэҥнэһэр.

Билигин пенсионер 80 саа­һын туоллаҕына, пенсията биллэрдик улаатар. Алта сыл анараа өттүгэр өрөспүүбүлүкэбитигэр аҕыс уоннаах уонна ити саастарын ааспыт дьон ахсаана 8 тыһыынчаҕа тиийбэт эбит буоллаҕына, билигин ити сыыппара 12 тыһыынча 200-кэ тэҥнэһэр.

Страховой пенсия орто кээмэйэ өрөспүүбүлүкэҕэ 19,5 тыһ. солк. тэҥнэһэрин туһунан Георгий Степанов эттэ. Оттон пенсионер айах ииттэн олоруутун алын кээ­мэйэ 13 тыһ. солк. тэҥнэһэр. Үлэһиттэр киллэрбит страховой усунуостарыттан Пенсионнай фонда хаҥыырын үгүстэр билэр буолуохтааххыт.

Үүнэр 2019 сыл тохсунньу 1 күнүттэн «Пенсияны төлөөһүн уонна анааһын боппуруостарыгар Российскай Федерация сокуонун сорох акталарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» федеральнай сокуон, ол эбэтэр бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар сааһы үрдэтэр туһунан докумуон олоххо киирбитинэн, үлэлээбитинэн барыаҕа.

Уһук   хоту   сиргэ олорооччуларга

Биллэрин курдук, дойдуга дьахталлар 55, эр дьон 60 саастарыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаллар. Оттон Уһук Хоту сиргэ олорооччулар биэс сылынан эрдэ пенсия анаталлар. Бу чэпчэтии оннунан хаалла. Киин сиргэ олорор биир дойдулаахтарбытыттан, тыйыс усулуобуйаҕа олорор дьон эмиэ биэс сылынан эрдэ бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыахпыт. Ол курдук, сылаас-сымнаҕас климаттаах регионнарга олорооччу дьахталлар 60, оттон эр дьон 65-гэр пенсионер аатын сүгүөхтэрэ. Уһук Хоту сиргэ олорооччулар биэс сылынан эрдэлээн бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыахпыт.

Биллэрин курдук, пенсияҕа тахсар саас ылла да биирдэ үрдээн хаалыа суоҕа. Ол курдук, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар саас дьоҥҥо-сэргэҕэ «ыарыыта суох» буоллун диэн, сыыйа-баайа, сыл аҥаарыттан саҕалаан, үрдэтиллиэҕэ. Холобурга аҕалар эбит буоллахха, 2019 сыл олунньу 1 күнүгэр 50 сааһын туолар дьахтар пенсиятын атырдьах ыйыттан ылыаҕа. 2020 сылга бу болдьох балтараа сылга тэҥнэһиэҕэ. Аны уон сылынан биирдэ, 2028 сылга пенсияҕа тахсар саас толору дьахталларга 60, эр дьоҥҥо 65 (уһук хотугу сиргэ олорооччу дьахталларга 55, эр дьоҥҥо 60) буолуо.

Пенсионер олоҕун  таһымын   үрдэтиигэ

Георгий Степанов тустаах федеральнай сокуон пенсияҕа тахсар сааһы үрдэтии эрэ курдук буолбакка, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорооччу дьон олохторун таһымын үрдэтиигэ туһуланарын бэлиэтээтэ.

Ол курдук, страховой пенсия­ны индексациялааһын урукку курдук олунньу 1 күнүттэн буолбакка, тохсунньу 1 күнүттэн оҥоһуллар буолуоҕа. Пенсия ортотунан 1200-1300 солк. үрдүөҕэ. Оттон үлэлиир пенсионердарга индексация уруккулуу атырдьах ыйыгар оҥоһуллуоҕа. Үлэ бэтэрээннэригэр биир кэлим харчынан төлөбүр оннунан хаалыаҕа.

Кимнээҕи таарыйбата?

Сорох категория дьону, ыарахан уонна буортулаах усу­луобуйаҕа уонна сорох айар үлэҕэ үлэлээччилэри бу уларыйыылар таарыйыахтара суоҕа. Ол курдук, шахтердары, горняктары, летчиктары, балет үҥкүүһүттэрин, табаһыттары, балыксыттары, кадровай булчуттары, металлургическай, химическэй, нефтехимическэй, текстильнэй промышленноска, быыһыыр сулууспаҕа, о.д.а. үлэлээччилэри таарыйбат.  Оҕо сааһыттан инбэлиити ииппит-көрбүт дьон, харахтарынан 1 группалаах инбэлииттэр уруккуларын курдук эрдэ пенсияҕа тахсыахтара.

Ол курдук, Уһук Хоту сиргэ үлэлиир шахтер эр дьон 45 саастарыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсаллар. Оттон дьахталлар 40 саастарыгар.

Уһук Хоту сиргэ олорор дьахталларга олус үчүгэй чэпчэтии баарын бэлиэтиибин. Ол курдук, икки эбэтэр иккиттэн элбэх оҕолоох кэрэ аҥаардар 12 сыл үлэ ыстаастаах буоллахтарына, урукку курдук 50 саастарыгар пенсияҕа тахсыахтара. Онон бу түгэнинэн туһанан өрөспүүбүлүкэбитигэр демографическай балаһыанньа биллэрдик тупсуон сөптөөх. Георгий Степанов этэринэн, Саха сирин кэрэ аҥаардарын 60% пен­сияҕа тахсар сааһы улаатыннарыы таарыйыа суоҕа. Сымнаһыар усулуобуйаҕа олорооччу дьахталлар биэс эбэтэр биэстэн элбэх оҕолоннохторуна эрэ, тустаах чэпчэтиинэн туһаныахтара.

Маны таһынан аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттары тустаах сокуон таарыйыа суоҕа.

Болҕомтону манна  хатыыр  наада

Урукку өттүгэр пенсия ситимигэр тыа хаһаайыстыбатын ыарахан үлэтигэр үлэлээччилэр хаһан даҕаны болҕомтоҕо ылыллыбат этилэр. Тустаах 350 №-дээх федеральнай сокуоҥҥа бу категория дьон чэпчэтиигэ хабыллыбыттарын бэлиэтиибин.

Ол курдук, сокуон тустаах ыстатыйатыгар тыа хаһаа­йыстыбатыгар 30 сыл үлэлээбит (халандаарынан), тустаах би­риэ­мэҕэ ханна да атын сиргэ үлэлээбэт уонна тыа сиригэр олорор дьон пенсияларыгар хас ый ахсын 1333 тыһ. солк. эбиллиэҕэ. Ити эрээри бу чэпчэтиигэ сөп түбэһэр дьоммут ахсаана олус аҕыйаҕын бэлиэтиибин. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ити эбии төлөбүрүнэн 2882 пенсионер эрэ туһаныаҕа.

Бу боппуруоска парламентарийдар болҕомтолорун уураллара хайаан да наадалаах. Ол курдук, бастатан туран, тыа хаһаайыстыбатыгар өр сыллар усталара көмүс көлөһүнүн тохпут киһи олоҕун усулуобуйатын тупсараары куоракка киирэн олохсуйара, ама, баа буолуо дуо?

Куоракка көһөн киирдэ эрэ, бу пенсионер эбии төлөбүртэн матарыгар тиийэр. Аны дьахталлар хайдах даҕаны гынан 30 сыл устата тохтообокко, тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлээбэттэр. Биллэрин курдук, тыа сиригэр олорор дьахталлар, ыанньыксыттар, өрүү буоларын курдук, элбэх оҕолоох буолаллар. Кинилэр оҕолорун көрөн олорбут сыллара үлэ ыстааһыгар ааҕыллара сиэрдээх дии саныыбын.

Онон норуот депутаттара тустаах федеральнай сокуоҥҥа итиннэ сыһыаннаах уларытыылары бэлэмнээн, Госдумаҕа киллэрэллэрэ наадалаах буолуо этэ.

Казахстаҥҥа дьахталларга эрэ

СНГ дойдуларыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар саас үрдээбит дуу, суох дуу диэн интэриэһиргээн көрдүм. Ол курдук, Казахстаҥҥа 2018 сыл тохсунньу 1 күнүттэн пенсияҕа тахсар саас, соһуйуох, дьиктиргиэх иһин, дьахталларга эрэ үрдээбит. Кинилэр 2017 сылга диэри 58 саастарыгар бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсар эбит буоллахтарына, сыыйа-баайа үрдэтии систиэмэтинэн 2027 сылга ити сыыппара 63-кэ тэҥнэһиэхтээх. Дьахталлар уонна эр дьон тэҥҥэ ити саастарыгар пенсияҕа тахсыахтара.

Кэрэ аҥаардарга эрэ пенсия сааһын үрдэтиигэ туох биричиинэ баар буолуон сөбүй? Дьахталлары уонна эр дьону бырааптарын тэҥнээһин буолуон сөп. Маны таһынан кэрэ аҥаар уһуннук олороро эмиэ аахсыллыбыт буолуохтаах. Мусульманскай дойдуларга дьахтар аймах намтатылла тутуллара эмиэ баар суол.

Онон пенсия сааһын үрдэтии биһиги дойдуга эрэ буолбатаҕа көстөн кэлэр. Узбекистаҥҥа пенсияны үрдэтии 2022 сылтан саҕаланара күүтүллэр. Билигин итиннэ бэлэмнэнии үлэтэ бара турарын бэлиэтиибин. Оттон Кыргызстан салалтата олохтоохторго чугас эргин пенсия сааһын үрдэтии буолуо суоҕа диэн бигэ тылларын биэрэр.