Хас биирдии үлэ миэстэтин ырытабыт

Балаҕан ыйыгар диэри  тэрилтэлэр тутулларыгар уларытыы хайдах киириэхтээҕэ быһаарыллыахтаах.

Социальнай эйгэ муниципальнай уонна судаарыстыбаннай ситимнэрин бэрээдэктээһин туһунан кэпсэтии күүскэ барар. Ол курдук быйыл саас улахан аймалҕаны таһаарбыт 202№-дээх уураах олоххо киирбэтэҕэ. Ол эрээри, боппуруос бэбиэскэттэн олох уһуллубатаҕа. Атын, үлэһиттэргэ арыый харыстабыллаах быһаарыы ылынар сорук турбута. Санатар буоллахха, 202№-дээх уураах социальнай эйгэ салааларыгар (ордук үөрэхтээһиҥҥэ) модельнай штат араспысаанньатыгар көһүү туһунан этэ. Бу күннэргэ былаас бары таһымнарын бэрэстэбиитэллэрэ социальнай эйгэ ситимнэригэр уларыйыы киирэрин туһунан улахан кэпсэтиини таһаараллар. Ол курдук бырабыыталыстыба чилиэннэрэ, норуот депутаттара кыттыылаах анал бырайыактыыр бөлөх тэриллэн үлэлиир. Бу бөлөх соругунан киириэхтээх уларыйыыны олохтоохтук ырытан, дьүүллэһэн, штатнай араспысаанньаны киллэриигэ сөптөөх моделы оҥоруу буолар. Атырдьах ыйын 8 күнүгэр Уус-Маайа, Кэбээйи, Өймөкөөн улуустарын бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах улахан мунньах буолла. Мунньахха кыттыбыт Ил Түмэн депутата Любовь Явловскаяттан үлэ хаамыытын туһунан ыйыттыбыт. Норуот депутата бу курдук санаатын эттэ:

— Социальнай эйгэ муниципальнай уонна судаарыстыбаннай ситимнэрин сааһылааһыҥҥа, ол эбэтэр саҥалыы тутулга киллэриигэ уустуктар бааллар. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар саба быраҕан нормативнай докумуон ирдэбилин киллэрбэппит. Хас биирдии улууһу, поселениелары биирдиилээн көрүү буолар. Оннук үлэ барара үчүгэй. Ааспыт ­мунньахха Уус-Маайа, Кэбээйи, Өймөкөөн улуустарыгар бу уларыйыы хайдах киирэрин көрдүбүт. Уопсайа 204 мөл. солк. кэмчилиэхтээхпит. Туһааннаах быһаарыыны ылынар туһугар Ил Түмэн, өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата, министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр, муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллэрэ систиэмэлээх­тик үлэлэһэллэр. Мөккүөрдээх боппуруостар бааллар, ордук үөрэх эйгэтигэр. Мин санаабар, үлэ миэстэлэрин сарбыйыахха эрэ диэн санааттан штаты сарбыйыы ыытыллыа суоҕа. Холобур, социальнай тэрилтэ үлэһиттэрин тутула экономика өттүттэн төһө көдьүүстээҕин көрөн баран сарбыйыы ыытыллар. Ол курдук, мин Өймөкөөн улууһуттан депутат буоларым быһыытынан, этиилээх тахсыбытым. Кэмчилэниэхтээх 204 мөл. солкуобайтан 90 мөл. солкуобайа Өймөкөөн улууһугар тиксэр. Бу олус улахан сууматын этэн туран, Өймөкөөн улууһа стратегическай суолталаах сирдээх-уоттаах улуустартан биирдэстэринэн буоларын – федеральнай тыраасса ааһарын, сирэ-уота ыаллыы сытар Магадан уобалаһыгар тахсарын ыйан туран Өймөкөөн улууһугар сыһыаны хаттаан көрөргө этии киллэрдим. Үлэ салҕанар. Омуннаабакка эттэххэ, хас биирдии үлэ миэстэтин экономическай өттүттэн көдьүүстээҕин-көдьүүһэ суоҕун көрөллөр. Улуус сэбиэтин депутаттара, оройуон баһылыктара үлэҕэ кыттыһаллара наада. Холобур, 100 киһи олорор нэһилиэнньэлээх пууннарга ФАП булгуччу үлэлиэхтээх. Учаастак балыыһатын сытыаран эрэ эмтиир куойкаларын олох суох гымматтар, күнүскү стационарга көһөрөллөр. Ыараханнык ыалдьан киирбити сытыарар экстреннай куойкалары хаалларыахтарын сөп. Онон медицинскэй көмөтө суох хаалар буоллубут диэн өйдөбүл суох буолуохтаах. Тоҕо стационары сарбыйыыны ыыталлар диир буоллахха, үрдүк технологиялаах көмөнү киллэрэр кэм кэллэ. Ол курдук кураанах турар куойкалары аҕыйатан, онно ыытыллар үбү атын сорукка ыытар наада буолла – холобур, ыарыыны сэрэтиигэ туһаайыллар диагностааһыҥҥа.  Олохтоохтор Арктика, хотугу улуустар кыра нэһилиэнньэлээх пууннарыгар охсуулаах буолуо диэн куттаналлар. Быраас штата сарбыллыбат, ол оннугар дьаһалта штата сарбыллыан сөп. Кыра бөһүөлэктэр балыыһалара улуус киинин балыыһатын филиалларынан хаалыахтарын сөп, салайар дьаһалтата суох. Кырдьык, уустук нормативнай докумуону олоххо киллэриэхтээхпит. Нэһилиэнньэҕэ охсуулаах буолбатын курдук бу уларыйыы киирэрин ситиһэ сатыахпыт, ол инниттэн хас биирдии нэһилиэнньэлээх пуун олоҕо-дьаһаҕа үөрэтиллэрэ наада, онтон сиэттэрэн бу докумуону олоххо киллэрэрбит ирдэнэр.

Дьарыктаах буолуу сулууспата иһитиннэрэр

Атырдьах ыйын чахчыларынан Арассыыйаҕа 730 тыһ. киһи үлэтэ суоҕунан учуокка турар. Ол үлэлиир кыахтаах нэһилиэнньэ ахсааныттан 1% ылар эбит. Дьарыктаах буолуу сулууспаларыгар дойду үрдүнэн бу сылга 1, 75 мөл. үлэ миэстэтэ үлэ биэрээччилэртэн киирбит.

Оттон Саха сиригэр 2019 сыл бэс ыйын чахчытынан, 498,7 тыһ. киһи үлэлээҕинэн биллэр. 34 тыһ. киһи үлэтэ суоҕунан учуокка турар. Өрөспүүбүлүкэ дьарыктаах буолууга сулууспатыгар атырдьах ыйын дааннайынан 8814 киһи регистрацияламмыт, ол былырыыҥҥы көрдөрүүттэн 2% үрдүк. Үлэ биэрээччилэр дьарыктаах буолуу сулууспатыгар 13872 вакантнай миэстэ киллэрбиттэр, ол ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ 35,7%-нан улахан.
2019 сыл устата 422 тэрилтэҕэ уопсайа 3053 киһини үлэлэ­риттэн босхолуурга былааннаналларын туһунан сибидиэнньэ киирбит. Ол курдук, быйыл атырдьах ыйыгар диэри 1901 киһи үлэтиттэн ууратыллыбыт, онтон 473-һэ үлэ булбут. Дьарыктаах буолуу уорганыгар 747 үлэлэриттэн ууратыллыбыт дьон кэлбит, онтон 252 киһини үлэтэ суоҕунан учуокка туруорбуттар.

Сардаана КУЗЬМИНА